Mehdi Hüseyni düşünərkən

İnsan yaşa dolmağını (qocaldığını demək istəmirəm) yalnız yaşadığı ömrə yeni illər əlavə olunanda hiss etmir. Bir də gördüyü, tanıdığı, ünsiyyətdə olduğu adamların böyük yubileyləri keçiriləndə duyur. Yeniyetməlik və gənclik çağımızda Mirzə Cəlilin, ya Sabirin 100 yaşları qeyd olunarkən biz uzaq illərdə ömür sürmüş sənətkarlarımızı təbii ki, tarix baxımından qavrayırdıq. Amma tək elə bu mart ayında akademik Həmid Araslının və xalq yazıçısı Mehdi Hüseynin yüzillikləri yetişəndə öz yaşımızın da nə qədər çox olduğunu bir daha dərk etdik. Axı bu adamları şəxsən tanıyırdıq, onlarla dəfələrlə görüşmüş, söhbətlər etmişdik. Nə etməli, vaxtın axarı durdurulmazdır və artıq bizim təmasda olduğumuz bu insanların da yaşı bir əsri aşır.

Hörmətli Prezidentimizin sərəncamı ilə Mehdi Hüseynin 100 illiyi ölkəmizdə dövlət səviyyəsində qeyd olunacaq. Bu görkəmli nasir, dramaturq, ssenarist, tənqidçi, yazıçılar təşkilatının rəhbərlərindən biri haqqında mətbuatda, o cümlədən Birliyimizin orqanlarında çox sayda məqalələr çıxacaq, radio və televiziya verilişləri hazırlanacaq. Yazıçılar Birliyinin təşəbbüsüylə Mehdi Hüseynə həsr olunmuş xüsusi qəzet buraxılışı artıq işıq üzü görüb. Mənim Mehdi Hüseyn haqqında bu düşüncələrim bir qədər başqa səpkidədir, onu bəlkə də yubiley yazısı adlandırmaq olmaz.

Məsələ ondadır ki, neçə ildir mən "Əsrim və nəslim" adlı iri bir anılar, düşüncələr romanı üzərində işləyirəm və onu hər yay bitirəcəyimə boyun oluram. Ümid edirəm ki, bu yay nəhayət, əhdimə xilaf çıxmaycam və sənədli yazımı tamamlayacam. Bu kitabın özəlliyi ondadır ki, o, sanki üç nəfərin - atamın, anamın və mənim özümün anılarımızı, düşüncələrimizi ehtiva edir. Rəsul Rzanın öz çağdaşları - Cəfər Cabbarlı, Nazim Hikmət, Səməd Vurğun, Mikayıl Müşfiq haqqında xatirə yazıları, Müşfiq və Sabit Rəhman haqqında poemaları var. Nigar Rəfibəyli də Müşfiq haqqında xatirələrini qələmə alıb. Amma bu yazılı mətnlərdən başqa valideynlərimin yazmadıqları, amma mənim yaddaşımda yaşayan söhbətləri də var və odur ki, onların məndən əvvəl yaşadıqları dövr haqqında, birgə ömür sürdüyümüz illər haqqında, mənim onlardan sonrakı həyatım haqqında anılarımı, düşüncələrimi bir araya gətirən bu kitab, dediyim kimi, müəyyən mənada üç müəllifin əsəridir. Odur ki, onların müasirləri olan insanlar haqqında yazanda mənim şəxsi xatirələrimdən daha çox, onlara isnad etməyim təbiidir.

"Əsrim və nəslim" sənədli romanının bir neçə səhifəsi Mehdi Hüseynə həsr olunub və böyük ədibin yubileyi günlərində onun xatirəsinə dərin hörmətimin əlaməti olaraq bu mətni oxuculara təqdim edirəm.

Rəsul Rzanın nakam taleli şairimiz Mikayıl Müşfiqin xatirəsinə həsr etdiyi "Qızılgül olmayaydı" poemasında çağdaşlarının cizgiləri cızılmış portretləri sırasında beləsi də var:

Biri də vardı

Qaşqabaqlı,

Aləm haqsız,

Bir o haqlı.

Yetənə yetər,

yetməyənə bir daş atardı.

Düşmən bildiyinə

Giri gəldikcə,

Dosta bir az yavaş atardı.

Amma atardı.

Həm dramnəvis,

həm romançı,

həm tənqidçi.

Dili də -

demə, görmədim, -

elə mənim dilim kimi -

şəkərli bir badam içi.

Şerimizə ürəkdən yanardı.

Haq desə də, deməsə də,

dediyinə ürəkdən inanardı.

Bu sətirlər Mehdi Hüseynin portret cizgiləridir. Əlbəttə, tam, dolğun portreti deyil, amma hər halda adsız-ünvansız belə tanınılacaq rəsmidir. Məsələ yalnız konkret təyinlərdə deyil: dramnəvis, romançı, tənqidçi… Məsələ həm də xasiyyətin, xarakterin, davranışın səciyyələndirilməsindədir. Hər halda, ən azı atamın gözündə Mehdi belə idi - yetənə yetən, yetməyənə bir daş atan, "düşmənə giri gəldikcə, dosta bir az yavaş atan", amma, eyni zamanda, şerimizin, ədəbiyyatımızın taleyinə ürəkdən yanan və dediklərinin, etdiklərinin düzgün olduğuna səmim-qəlbdən inanan… O ki, qaldı dilinin acılığına, atam onu da xüsusi vurğulayır ki, "lap elə mənim dilim kimi - şəkərli badam içi…"

Rəsul Rzayla Mehdi Hüseynin təbiətlərində həqiqətən də oxşar cəhətlər vardı. Hər ikisi doğma ədəbiyyatın taleyinə biganə olmayan, özlərinin getdiyi yolun doğruluğuna qəti inanan, ədəbi zövqlərində, mövqelərində barışmaz, güzəştsiz, yeri gələndə (bəzən də gəlməyəndə) sərt davranış sərgiləyən, kəskin mülahizələr söyləyən, hikkəli ədəbi Şəxsiyyətlər idi. Məhz böyük hərflə Şəxsiyyətlər…

Bəlkə də elə bu oxşar cəhətləri bir sıra hallarda onları qarşıdurmaya gətirib çıxarırdı. "İki qoçun başı bir qazanda qaynamaz" ifadəsində müəyyən həqiqət var. Bəzən sözləri bir-birinin boğazından keçmirdi. Mübahisə edirdilər, deyişirdilər, dalaşırdılar, hətta küsüşürdülər, lakin müəyyən vaxt keçir, barışır, yaxınlaşır və həqiqi milli və ədəbi dəyərlər uğrunda çiyin-çiyinə döyüşürdülər. Mehdi Hüseynin atama bağışladığı kitablarından birinin üstündə belə yazmışdı: "Köhnə dostum, təzə düşmənim Rəsula". Əgər "təzə düşmənim" ifadəsi ərkyana zarafat idisə (düşmənə kitab bağışlamazlar!), "köhnə dostum" sözləri tamamilə doğru idi. Ədəbiyyata təxminən eyni vaxtda - 30-cu illərin əvvəllərində gəlmişdilər.

Bu "otuzuncular" nəsli haqqında düşünərkən yada salıram ki, 1918-ci ildə Azərbaycanda ilk müstəqil Cümhuriyyətimiz elan olunanda Səməd Vurğunla Süleyman Rüstəmin on iki, Müşfiqin on, Mehdi Hüseynin doqquz, Rəsul Rzanın səkkiz yaşı vardı. 1920-ci ilin aprelində bu hökumət devriləndə isə hərəsi ikicə yaş böyük idi. 12-10 yaşlı uşaqlar Cümhuriyyət hökumətinin amalını, onu devirən sovet hakimiyyətinin niyyətini necə dərk edə bilərdilər? Gözlərini açıb yeni hakimiyyətin şirin vədlərinə - xalqların azadlığı, sinfi bərabərlik, ədalət və ləyaqət şuarlarına inanmışdılar. Yeni quruluşun şüurlarda, həyat tərzində inqilab yaratması müəyyən dərəcədə hətta qocaman sənətkar Hüseyn Cavidin "Azər" poemasında da əks olunub. Cümhuriyyət dövründə sırf milli ruhlu əsərlərini yaratmış böyük dramaturq Cəfər Cabbarlı "1905-ci ildə" pyesində inqilabı, "Sevil", "Almas", "Yaşar" pyeslərində yeni həyatı böyük istedadla tərənnüm edirdi. Zamanın bu ümidlərini və aldanışlarını doğru-dürüst dəyərləndirmədən o dövrün yazıçılarına irad tutmaq ən böyük insafsızlıqdır. Hələ məlum deyil ki, o dövrü yaşamamış, bəxtlərinə təqibsiz, təzyiqsiz, senzurasız, sürgünsüz, edamsız bir vaxtda ömür sürmək nəsib olmuş insanların bəziləri (hamısını demirəm) o illərdə yaşamış olsaydılar, özlərini necə aparardılar. Əminəm ki, indi bəzi qəzet səhifələrində çağdaşlarına böhtanlar, təhqirlər, yalanlar yağdıranlar 37-ci ildə yaşasaydılar, indi açıq yazdıqlarını, gizli danoslar şəklində təhlükəsizlik orqanlarına çatdırardılar, məqamı çatanda şər atdıqlarının üzlərinə də durardılar.

"Otuzuncular" və daha sonrakı nəslin nümayəndələrini sovet rejiminin ən ağır illərində ideoloji baxımdan loyal əsərlərin müəllifləri kimi qınamaqdansa, onlara milli şüurumuzu oyandırdıqlarına, şərəfli keçmişimizi canlandırdıqlarına və beləliklə, - Azərbaycan ruhunu, Azərbaycan dilini yaşatdıqlarına görə minnətdar olmalıyıq. Mehdi Hüseyni də yalnız inqilabi romanların müəllifi kimi yox, "Nizami", "Cavanşir" kimi tariximizin qurur doğuran səhifələrini əks etdirən pyeslərin yaradıcısı kimi dəyərləndirməliyik. Sovet dövründə çar Rusiyasına qarşı mübarizənin qəhrəmanı Şeyx Şamil haqqında pyes yazmaq da hər yazıçının hünəri deyildi. Mehdi Hüseynin bu əsəri haqqında qocaman ədiblərimizdən biri Azərbaycanın o vaxtkı partiya rəhbərinə: “Yoldaş Bağırov, səhnədə urusun başını kəsmək olar?” - deyə sual vermiş və hiddətlənmiş Mir Cəfərə "Şeyx Şamil” pyesini nişan vermişdi. Təbii ki, pyes dərhal yasaq edilmişdi. Bu fakt da atamın söhbətlərindən yadımda qalıb.

Rəsul Rza ən köhnə ədəbi dostları sırasında Sabit Rəhmanla, Müşfiqlə, Abdulla faruqla bərabər Mehdi Hüseyni də xatırlayırdı. S.Rəhmanın vəfatından sonra yazdığı rekviemdə Sabitə müraciətlə belə misralar var:

İndi sən yox,

Müşfiq yox,

Rəfili yox,

Faruq yox,

Səməd yox,

Əli Nazim yox,

Mehdi yoxdur.

Təkcə necə qayıdım o günlərə,

necə keçim o yolu?

Sabit Rəhmanla dostluğu sona qədər davam etdi, aralarında heç vaxt anlaşılmazlıq, soyuqluq, inciklik olmadı. Müşfiqlə, faruqla, Mikayıl Rəfiliylə Rəsul Rzanı ölüm ayırdı, Mehdi Hüseynlə isə ara-sıra həyat ayırırdı. AZAP-ın aparıcı xadimləri kimi ilk dövrlərdə birlikdə çalışmış, "ədəbi döyüşlərdə" (ifadə Mehdi Hüseynindir) fəal iştirak etmişdilər. Amma elə o vaxtlarda - 30-cu illərdə Mehdi Hüseyn bir çıxışında Səməd Vurğunun "Ölüm kürsü"sünü Rəsul Rzanın "Almaniya" poemasıyla müqayisə edir, Vurğunun əsərinə üstünlük verirdi. Bu faktın özü hələ heç nə demək deyil: ədəbi zövqlər müxtəlif olur və nəyi bəyənib-bəyənməmək də hər kəsin şəxsi işidir. Amma bu faktın başqa bir tərəfi maraqlıdır. Məsələ ondadır ki, Mehdi məqaləsini yazan vaxt atam "Almaniya"nı nə bitirmiş, nə də təbii ki, çap etdirmişdi. Ancaq əsər üzərində işlədiyi haqqında məlumat vardı. Atam danışırdı ki, tutdum Mehdinin yaxasından, "Sən mənim əsərimi necə tənqid edə bilərsən ki, hələ heç oxumamısan?” Nə desə yaxşıdır, dedi: “Bilirəm də, nə yazacaqsan…"

Amma indi gətirəcəyim sözləri də 1931-ci ildə Mehdi Hüseyn yazıb:

"Bugünkü şerimizin ən görkəmli nümayəndələri olan Səməd Vurğunun, Süleyman Rüstəmin və Rəsul Rzanın şeir yaradıcılığında daha sağlam bir məfkurəvi təmayüllə qarşılaşırıq… Rzanı yuxarıda bəhs etdiyimiz şairlərdən fərqləndirən bir cəhət var: gənc şair fikirlərindəki kəskinliyin bədii dəyərini qüvvətləndirmək yolu ilə artırır. Gənc proletar şairlərindən Rəsul Rzanın ən zərbəli məsələlərimizə dair yazdığı bir çox müvəffəqiyyətli şeirləri Azərbaycan proletar ədəbiyyatının bu az zaman içərisində nə qədər yüksək bir səviyyəyə qalxdığını göstərməyə kafidir… Onu hər şeydən əvvəl gündəlik məsələlər maraqlandırır. Rzanın sözləri müəyyən fikirləri ifadə üçün qollanılır. Onu xarakterizə edən bu cəhəti proletar şerimizdə təbliğ etməliyik".

Otuzuncu illərin qanlı olaylarından əvvəl xoşbəxtlikdən Bakıdan uzaqlarda olublar, bəlkə elə bu da Səməd Vurğunu, Rəsul Rzanı, Mehdi Hüseyni, Sabit Rəhmanı 37-ci illərin repressiyalarından xilas edib. Bu gün bəziləri cəmiyyətə qərəzli şəkildə belə bir fikri təlqin etmək istəyirlər ki, o illərdə qurban gedənlərin hamısı dəyərli, qalanların isə hamısı dəyərsiz insanlardır. Bu çox vicdansız qənaətdir. Bir dəfə yazdığım fikri burda da təkrar etmək istəyirəm. 37-ci ilin repressiyaları heç bir konkret məntiqə sığmayan lotoreya idi: Böyük Cavidi də tutmuşdular, ona amansızcasına hücumlar edən Əhməd Triniçi də, "Oxu tar"ı yazan Müşfiqi də, tarı qadağan edən komissarı da, Əhməd Cavadı da, ona qan udduran bolşevik tənqidçiləri də. Güllələnənlər içində qəddarlıqlarıyla ad çıxarmış inqilabçılar, özəlliklə Gəncənin yarısını qanına qəltan edən, bütün bəy nəsillərini qıran ilk sovet komissarları da vardı. Qalanların arasında dünənki dostları, həmkarları haqqında ən iyrənc föhşlər yazanlar da, abrına qısılıb susanlar da… Total terror rejimində susmamaq heç nəyə nail olmadan yalnız gedənlərin aqibətini, həm də ailələrilə bir yerdə paylaşmaq demək idi…

Rəsul Rza Müşfiqə həsr olunmuş poemasında yazırdı:

Doğrudur,

ona namərd şilləsi kimi vurulan

imzalar içində

Mənim imzam olmadı.

Heç kəs məndən iltizam almadı,

Lakin necə sakit deyim ki,

səsim gəldikcə bağırmadım,

Xalqı ədalətsiz hökmü

pozmağa çağırmadım.

İndi sakit deyirəm bu sözü,

Heç bilmirəm düzü,

bağırmaq olardımı,

çığırmaq olardımı?

Bir zaman ki, cinayətin qanlı ləpirlərini

cinayət süpürürdü

Bağırmaq olardımı belə bir gündə

Bir gündə ki,

Xorenlər iş başındaydı,

Ruhullalar zirzəmidə, can üstündə?

Mehdi Hüseynlə atam Moskvada eyni Ali kino kurslarında təhsil almış, orada da yaxın ünsiyyətdə olmuşdular. 40-cı illərdə Rəsul Rza əvvəl kinostudiyamızın müdiri, sonra kinematoqrafiya naziri təyin edilmişdi və nazir olanda öz yerinə - kinostudiyanın müdiri vəzifəsinə Mehdi Hüseyni gətirmişdi. 45-46-cı illərdə İranda ərəb əlifbasıyla çıxan "Azərbaycan" jurnalının baş redaktoru Rəsul Rza, onun müavini Mehdi Hüseyn idi.

Sonralar Mehdi Hüseynlə atamın münasibətləri gərginləşdi, bu gərginlik mətbuat səhifələrində də əks olunub, mənim də xatirimdədir. Əllinci illərdə Mehdi Hüseyn atama kəskin hücumlar edirdi və atam da, təbii ki, bunları cavabsız qoymurdu. Əlbəttə, bu mürəkkəb münasibətlərdə kimin təqsirinin nə qədər çox, ya az olması barədə mübahisə etmək olar, amma hər halda məhz mənim bu barədə qəti rəy bildirməyim qeyri-obyektiv görünə bilər. Odur ki, bu məsələni (özəlliklə yubiley günlərində) qabartmağın yeri deyil.

Amma bu da həqiqətdir ki, gəncliyimdə Mirzə İbrahimovun "Gələcək gün"ü və Mehdi Hüseynin "Abşeron"u milli ədəbiyyatımızda ən böyük maraqla oxuduğum romanlar idi. Mehdi Hüseyni, əlbəttə, uşaqlıqdan tanıyırdım, amma uşaqla ədəbi söhbətlər etməzlər ki!.. Onu nisbətən yaxından tanıdığım, az-çox ünsiyyətdə olduğum illər, xüsusilə də 1962 ya 63-cü ildə bir dəfə Moskvada mehmanxanadakı otağında ikilikdə etdiyim çox maraqlı söhbət isə məndə belə qənaət oyatmışdı ki, son vaxtlar, özəlliklə də Sovet Parlament heyəti tərkibində Türkiyəyə səfəri yazıçının dünyagörüşündə ciddi təbəddülat yaradıb. O, başqa üslublarla yazanlara, başqa ədəbi yollarla gedənlərə daha dözümlü münasibət bəsləməyə başlamışdı. Məsələn, bir vaxtlar Qara Qarayev kimi sənətkarı qəbul etməyən Mehdi Hüseyn atama: "Sənin və Cəfər Cəfərovun Qaranı müdafiə etməniz də təsadüfi deyil" - demişdi. Böyük bəstəkarla Moskvada Ali Sovetin sessiyalarında yaxın təmasda olduqdan sonra, ümumiyyətlə, baxışlarında, dediyim kimi, müəyyən götür-qoy edəndən sonra "Yeddi gözəl" baletinin müəllifinə münasibəti də büsbütün dəyişmiş, onu layiqincə qiymətləndirmişdi. Onu həqiqətən xalq musiqi ruhuna yaxın olan bəstəkar kimi təqdir etdi və hətta Qara Qarayevi ən yüksək sözlərlə dəyərləndirən məqalə də yazdı. 60-cı illərdə atamla münasibətləri də daha mehriban, mülayim, dostcasına idi (əgər bu iki sərt xasiyyətli adamların münasibətlərinə "mehriban, mülayim" sözlərini şamil etmək caizsə). Hər halda bu illərdə Rəsul Rzaya müxtəlif zamanlarda olduğu kimi yenə növbənöv hücumlar olanda Mehdi Hüseyn daha çox atamın tərəfini saxlayırdı. Xruşşov abstraktsionist-mücərrədçi rəssamlara qarşı kampaniya başlayanda Azərbaycanda bunun təmayülü kimi Rəsul Rzanın "Rənglər"ini hədəf seçmişdilər. Qəzetlərdə bu silsiləyə qarşı dabanbasma yazılar verilirdi. Hətta M.Hüseynin köhnə dostlarından biri onu da tənbeh edirdi ki, Mehdi bu kampaniyaya qoşulmur, "vacib deyil ki, Moskvada gedən hər bir cərəyanın analoqunu bizdə axtaraq" - deyən Mehdiyə irad tutaraq yazırdı: "Axtarmaq lazım deyil, Rəsul Rzanın "Rənglər"i göz qabağındadır".

Mehdi Hüseynin bu kampaniyaya ondan tələb olunan münasibəti göstərməməsi onün üçün ikiqat çətin idi, çünki o, yalnız yazıçı deyil, həm də Yazıçılar İttifaqının sədri kimi İttifaqın orqanı olan "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetində gedən ifrat tənqidi yazıları dəstəkləməli idi. Amma dəstəkləmirdi.

Mehdi Hüseynin mənə xeyirxah münasibətini də minnətdarlıqla xatırlayıram. Mehdi müəllim doğma Azərbaycan ədəbiyyatından başqa dünya, rus klassik və müasir ədəbiyyatına, ədəbiyyat nəzəriyyəsinə yaxşı bələd idi. Kino təhsili onu dünya və sovet kinosuyla da tanış etmişdi. Amma dünya kinosunun son dövrlərində yaranan ən məşhur əsərləri sovet ekranlarına yol tapmırdı. Mən 62-64-cü illərdə Moskvada Ali ssenari kurslarında oxuyanda SSRİ-də göstərilməyən filmlərin çoxunu görmüşdüm və Mehdi müəllimlə "Moskva" mehmanxanasında söhbətimiz əsnasında onlardan bəziləri haqqında danışarkən onun canlı marağını duyurdum. Həm də bu nəzakət naminə, mənim gənclik həvəsimi söndürməmək, məni pərt etməmək naminə göstərilən maraq deyildi. Yazıçını doğrudan da dünya sənətinin axtarışları cəlb edirdi və o zaman sovet İttifaqında təzə-təzə tanınmağa başlayan Bekket, İonesko kimi dramaturqların eksperimentlərindən danışanda Mehdi müəllim bunu sovet ədəbiyyat nəzəriyyəsiylə tərbiyələnmiş, bu nəzəriyyələrin ehkamlarını uzun illər boyu qeydsiz-şərtsiz qəbul etmiş doqmatik kimi deyil, sənətin axtarış sonsuzluğunu dərk etmiş ziyalı kimi qiymətləndirirdi. Dünyagörüşündə bu yeniləşmə yalnız estetik dəyərlərlə hüdudlanmırdı, tarixi-ictimai məsələlərə yanaşmasında da öz əksini tapırdı. "Komissar" müəllifi məhz o illərdə "Yeraltı çaylar dənizə axır" kimi Stalin dövrünü damğalayan əsər yaratdı.

Yazıçılar İttifaqının üzvlüyünə də mən Mehdi Hüseynin sədr olduğu vaxt qəbul edildim. O vaxt bir kiçik kitabçam və Bakıda, Moskvada bir neçə hekayəm nəşr olunmuşdu. Bu hekayələrdən birini - "Taksi və vaxt"ı M.Hüseyn mətbuatda yumşaq şəkildə tənqid etmişdi və bu tənqidində tamamilə haqlı idi. Amma, görünür, başqa yazılarıma - bu barədə bir şey deməsə də, - münasibəti pis deyilmiş. Yusif Səmədoğlu mənə danışırdı ki, M.Hüseynin ölümündən sonra gündəliyindən bəzi parçalarla tanış olub. Özü üçün yazdığı bu səhifələrdə Mehdi müəllim Yusifin və mənim haqqımda xoş niyyətli fikirlərini də qeyd edib: "Bizim bu q.balası filankəs (adını bilirəm, çəkmirəm - A.) elə hey qulağımı Yusifin, Anarın əleyhinə sözlərlə doldurur".

Yusifin dilindən eşitdiyim bu ifadə dəqiq yadımdadır, onun dediyinə görə Mehdi Hüseyn gündəliyində "qulağını dolduranlarla" razılaşmadığını və bizə ümid bəslədiyini yazır.

Dünyanın qəribə işləri var. "Taksi və vaxt" haqqında tənqidi fikri istisna olunarsa, M.Hüseyn heç bir vaxt yazılarım haqqında nə özümə şifahi şəkildə bir şey deyib, nə yazılı şəkildə münasibətini bildirib. Amma bir neçə il bundan əvvəl arxivimi araşdırarkən unutduğum bir məktubu tapdım. Bolqarıstanın Razqrad sancağının Lübley kəndindən Nəcib Karabacaq adlı bit türkdən idi. Məktubda belə sözlər vardı: “Sayın Anar yoldaş! Sizləri 1962 illərdən tanıdım. Mərhum Mehdi Hüseyndən sizin kiçik bir hekayə kitabınızı qəbul etmişdim, oradan tanıdım və sevdim. Gənc yazıçı idiniz. Mehdi Hüseyn sizi çox sevirdi”.

Uzun illərin, əsrlərin başı üzərindən, sanki başqa bir dünyadan, başqa bir zamandan Mehdi müəllimdən gələn bu soraq məni hədsiz dərəcədə riqqətləndirdi. Axı özüm bu barədə heç nə bilmirdim.

Mehdi Hüseyn atam Moskvada olan zaman Yazıçılar məclisinin növbəti qanlı iclaslarından birində öldürüldü. Mən "öldürüldü" deyirəm, çünki insanı yalnız gülləylə, zəhərlə, fiziki işgəncələrlə öldürmürlər, sözlə, haqsız iradlarla, sancmalarla, hücumlarla da yaralayırlar, ömrünü qısaldırlar. M.Hüseynin "Söz yarası" adlı hekayəsi də var. Bizim günlərdə öz miskin ömürlərində başqa bir məqsəd tapmayanlar kimlərisə çərrədib öldürməyi utanıb-qızarmadan öz həyat məramları elan edirlər. Dama-dama göl olur və hər gün qeybətlə, tənəylə, böhtanla üzləşən adamın canına yeridilən zəhər damlaları bir gün səbir kasasını doldurur və ürək də tab gətirmir, partlayır. Mehdi Hüseynin də ürəyi belə iclasların birində haqsız iradlara, yersiz hücumlara tab gətirməyib dayandı. Bu iclasın təfərrüatlarını yalnız o iclasda iştirak edənlər və nə yazıq ki, bu gün həyatda olmayanlar deyil, onun bütün ayrıntılarını yerli-yataqlı eşidənlər də bilir. Bu hadisəni bir çox səbəbdən açıqlamaq istəmirəm. Bircə onu deyə bilərəm ki, o məşum iclasda Mehdi Hüseynə hücumların ən fəal iştirakçılarından üç nəfərin adları Rəyasət heyətinin bütün başqa üzvlərinin imzaladığı rəsmi nekroloqa düşməmişdi.

Yadımdadır, o vaxtın gənc yazıçıları - hələ də Moskvada aldıqları təhsilin barışmazlıq ovqatıyla yaşayanlar - fikrət Qoca, Əkrəm Əylisli, Eyvaz Borçalı və başqaları M.Hüseynin ölümünə bais olanlara qarşı qəzəbli bir məktub yazmışdılar. Mən o vaxt radioda işləyirdim, məktubu gətirdilər, mən də qol çəkdim. Sonra bizi ora-bura çəkməyə başladılar - Mərkəzi Komitədə, Komsomol rəhbərliyində bizimlə "tərbiyəvi" söhbətlər aparırdılar. Mənimlə danışan komsomol katibinin “Niyə bu adamları təqsirləndirisiniz?” - sualına: "Təqsirkar deyillərsə, niyə onların adları rəsmi nekroloqda yoxdur?" - sualıyla cavab verdim. Amma nə fayda, olan olmuşdu. Nə Mehdi Hüseyni qaytarmaq mümkündü, nə baş vermiş faciənin səbəbini və səbəbkarlarını danmaq, nə də bizi fikrimizdən daşındırmaq.

Moskvadan qayıdan atam, M.Hüseynin ölümünə çox acıdı: "Mən o iclasda olsaydım, qoymazdım Mehdini sıxma-boğmaya salsınlar, müdafiə edərdim" - dedi .

***

100 il bundan qabaq Qazağın kiçik bir kəndində, ziyalı ailəsində Mehdi adlı bir uşaq dünyaya gəldi. Boya-başa çatdı, ömrünü ədəbiyyata bağladı, Bakıda və Moskvada mükəmməl təhsil aldı, yorulmaz səyləriylə, zəhmətkeşliyiylə, davamlı mütaliəsiylə dərin savada, biliklərə sahib oldu, dəyərli əsərlər yaratdı, ədəbi döyüşlərdə doğru saydığı ideallar uğrunda inadla vuruşdu və iş yerində, masası başında - səngərdəymiş kimi, söz gülləsinə hədəf oldu.

Ömrü boyu elə yaşadı, elə yaratdı, dünyada elə iz qoydu ki, yenə də şairin dediyi kimi: "Gedəndə aydın göründü yerində qalan boşluq".

ANAR

Ədəbiyyat qəzeti.-2009.-20 mart.-S.3, 5.