Qılman İlkin - 95
“Peşəkarlıq
sənətdə başlıca şərtdir…”
Müsahibimiz
xalq yazıçısı Qılman İlkindir
- Qılman müəllim, mən həyatda ilk "beş"imi sizin "Yalquzaq" hekayənizi yaxşı öyrəndiyimə görə ədəbiyyat müəllimimdən almışam. Yadımdadı, müəllim gündəliyimə qırmızı qələmlə "beş" yazdı, sonra yazdığı rəqəmi qələmlə xeyli qalınlaşdırıb dedi ki, bu, "kök beş"di. İllər sonrası mən öz şagirdlərimə, tələbələrimə qiymət yazdıqca o "kök beş" gəlib gözlərim önündə dururdu, sizin o gözəl hekayənizin təəssüratını yenidən yaşayırdım, aldığım ilk "beş"in xoş duyğusu öz diktəsini edirdi. Maraqlıdır, ömrün doxsan beşinci baharını qeyd etməyə hazırlaşan bir sənətkar mənə "beş" yazdıran o hekayəni yazana qədər hansı duyğularla yaşayıb, hansı pillələrə qədəm basıb…
- Hə, bu bir az uzağın söhbətidi. Gərək onda qayıdam Bakının Mərdəkan qəsəbəsində Hacı Zeynalabdin Tağıyevin tikdirdiyi orta məktəbdə ibtidai təhsil aldığım illərə. Dördüncü sinifdə oxuyurdum. Bir gün müəllim bizə Hüseyn Cavidin "Öksüz Ənvər" mənzum hekayəsini oxudu. Həmin hekayədə yetim Ənvərin ağır həyatı təsvir olunurdu. Özümü saxlaya bilməyib hönkür-hönkür ağlamağa başladım. Məni heç cür sakitləşdirə bilməyən müəllim əlacsız qalıb dedi ki, çıx bayırda ağla, ürəyin boşalanda qayıdarsan. Çıxdım bayıra. O ki var ağlayıb ürəyimi boşaltdım. Sinfə qayıdanda uşaqlar məni lağa qoyub gülüşdü. Ancaq onlar bilmirdilər ki, yetim Ənvərin taleyi ilə mənim taleyim əkiz qardaş kimi oxşardı. Atam vaxtsız dünyasını dəyişmişdi. Böyük bir ailə anamın ümidinə qalmışdı. Hüseyn Cavid o hekayətdə elə bil mənim taleyimi qələmə almışdı. Ağladığıma görə mənə gülüşən sinif yoldaşlarıma heç nə demədim. Ancaq hiss etdim ki, içərimdə yeni bir dünyanın oyanışı başlayır. Həmin gün göz yaşları içində boğula-boğula həyatı dərk etməyə başladım. Dinlədiyim o hekayət həmin gündən məni ədəbiyyata bağladı, mən sənətin, sözün cazibədar qüvvəsini dərk etdim. Elə bil sehrli aləmə düşmüşdüm. Hər şey gözlərimdə başqalaşmışdı. Həmin gündən meylimi saldım bədii kitablar oxumağa. O vaxtlar yazıçıların kiçik hekayələr kitabı nəşr olunurdu. Gedib alırdım. Satıcı deyirdi ki, a bala, sən bu qədər kitabı necə oxuyub başa çatdırırsan, bu qədər kitab oxumaq olarmı? Beləcə, içimdə bir ədəbiyyat sevdası baş qaldırdı. İllər keçdikcə bu sevdanın havası məni çəkib apardı. Onuncu sinfi başa vurub Pedaqoji Texnikuma qəbul olunanda da, təhsil illərində də bu sevda mənimlə oldu. Şəhər həyatı sənətə olan məhəbbətimi daha da qüvvətləndirdi. Texnikumda təhsil beş illik idi. Bizə Türkiyədən dəvət edilmiş müəllimlər dərs keçirdilər. Xətrimizi çox istəyir, "siz bizim yavrularımızsınız" - deyirdilər. Yerlərdə müəllim çatışmamazlığı olduğuna görə bizi bir il tez buraxdılar. Adımızı da "Zərbəçi müəllim" qoyub rayonlara bölüşdürdülər. Mən Xaçmaz rayonuna düşdüm. Buradan da göndərdilər Əhmədoba kəndinə. O zaman kollektivləşmə dövrü idi. Az-çox imkanı olanın səsi alınmış, mal-mülkü müsadirə edilmişdi. Varlıların çoxu dağa, meşəyə çəkilmişdi. Kəndin məktəbi bərbad halda idi. Qabaqlar tövlə imiş. Uşaq-zad da gəlmirdi. Qapı-qapı düşüb uşaq toplayası olduq. Kənd sovetinin sədri də mənə kömək edirdi. Məni öz evlərində saxlayırdı. Deyirdi ki, ehtiyatlı ol, məktəbə cəlb etdiyin uşaqların dağa-daşa çəkilmiş valideynləri səni hədələyiblər, heç nəyin güdazına gedə bilərsən. Bax, belə bir şəraitdə işləyəsi oldum. Arada məktəbə tədris ləvazimatı almaq üçün şəhərə gəlmişdim. Qayıdanda kəndi başdan-başa matəm içində gördüm. Öyrəndim ki, qaçaqlar gecə kəndə hücum edib kənd soveti sədrini qətlə yetiriblər. O güllə bəlkə də mənə atılıbmış. Mən bunu yaxşı dərk edirdim. Ancaq neynəyə bilərdim? Kənd soveti sədrinin anası xətrimi çox istəyirdi, məni başqa evə köçməyə qoymadı. Təhlükəsizliyi təmin etmək üçün rayon rəhbərliyi kəndə milis işçiləri təhkim etdi. Bir il işlədim. Sonra anamın təkidi ilə şəhərə qayıdası oldum.
- Kədərli, ağrılı olsa da, yəqin ki, bu yaşantılar gələcək yazıçının həyat müşahidələrinin zənginləşməsi üçün xeyli material verdi…
- Bəli… O illərdə mən kollektivləşmə dövrünün bütün yaşantılarını öz gözlərimlə gördüm, müşahidə etdim. Şübhəsiz ki, bu müşahidələr sonralar mənim yaradıcılıq materiallarım arasında əsaslı yer tutdu. O dövr çox ziddiyyətli bir dövr idi. Bir tərəfdə yeni, gənc sovet dövlətinin xoş gələcək vəd edən çağırışları adamları maqnit kimi özünə çəkirdi. Mən o adamları qınamıram, həyat çətin idi, insanların bir qismi yeni quruluşa xilaskar kimi baxırdı, bir qismi gözləmə mövqeyində idi, elələri də var idi ki, bayaq dediyim kimi, dağa-daşa çəkilib son gücləriylə gələn bəlaya qarşı təpki göstərirdilər. Bütün bu yaşananları müşahidə etmək, bu durumun nəfəsini hiss etmək sənət sevdalısı olan bir gənc üçün kifayət qədər zəngin həyat materialları verməyə bilməzdi. Və bu müşahidələrin əksər məqamları mənim ayrı-ayır əsərlərimdə öz ifadəsini tapmamış olmasın gərək. Ən çox yadımda qalan odur ki, o illərin gəncliyi həyata çox güclü bir inamla, əqidəylə atılmışdı. Bayaq haqqında danışdığın "Yalquzaq" hekayəsinin gənc qəhrəmanı olan həkim qız da həmin inamın, əqidənin daşıyıcısı idi. Həmin dövrün gəncliyi üçün işə vicdanlı münasibət, insan, qanun məfhumuna sarsılmaz məhəbbət ön planda idi. İnsanlıq, vətəndaşlıq yolunda tarana getmək o illər gəncliyinin başlıca məziyyəti idi. Ədəbiyyata, sənətə olan vurğunluğum, aludəçiliyim məni də bu ruhda böyüdürdü və get-gedə mən bunu daha çox hiss etməyə başlayırdım.
- Yəqin
ki, elə bu duyğularla da ilk qələm təcrübələrinizi
yazmağa başladınız?
- Bilirsinizmi, mən hələ Pedaqoji Texnikumda oxuyarkən Əzizbəyov kitabxanası nəzdində Yazıçılar İttifaqının ədəbiyyat dərnəyində müntəzəm olaraq iştirak edirdim. Bu dərnəyə əvvəlcə Almas İldırım, sonralar isə Seyid Hüseyn rəhbərlik edirdi. Almas İldırımın rəhbərliyi dövründə hamımız dönüb şair olmuşduq. Elə mən özüm də şeir yazırdım. Elə ki, Seyid Hüseyn gəldi, az keçməmiş bizi öz cazibə qüvvəsinə necə saldısa, bir də baxıb gördük ki, hamımız hekayə yazmağa başlamışıq. Mənim ilk hekayəm o zaman Seyid Hüseynin köməkliyi ilə "Hücum" jurnalında dərc edilmişdi. Elə ki, mən anamın təkidiylə Bakıya qayıtdım, ondan sonra mətbuat sahəsində çalışmağa başladım. Köhnə dostlarımdan olan İsrafil Nəcəfovun köməkliyi ilə "Gənc işçi" qəzetində ədəbi işçi kimi çalışdım. Redaktorumuz ədəbiyyat adamı deyildi. Məni çox incidirdi. Bir il sonra mən qəzetin nəzdində çıxan uşaq jurnalında işləyəsi oldum. O zaman Azərbaycan Proletar Yazıçılar Cəmiyyəti Akademiyanın Rəyasət heyətinin yerləşdiyi binada fəaliyyət göstərirdi. Yazıçılar yığışırdılar oraya. Mən də gedirdim. Eyni zamanda, təhsilimi davam etdirmək fikri bir an da olsun məni tərk etmirdi. Nəhayət, 1932-ci ildə Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunun ədəbiyyat və tarix fakültəsinə daxil oldum. Eyni zamanda, ədəbi yaradıcılıqla daha çox məşğul olmağa başladım. Əli Vəliyevin, Zeynal Xəlilin, Mikayıl Müşfiqin əsərləri barədə ədəbi-tənqidi məqalələr yazdım. 1938-ci ildə institutda Müşfiqlə görüş zamanı şairin uşaq şeirləri barədə etdiyim məruzəyə görə az keçməmiş başım bəlalar çəkməyə başladı. Müşfiq həbs olunandan sonra məni tez-tez Milli Təhlükəsizlik Komitəsinə çağırır, sorğu-suala tuturdular. Soruşurdular ki, nə üçün Müşfiq məruzəni məhz sənə tapşırıb, onlara gedib-gəlirsənmi? Hədələyirdilər, Müşfiqin əleyhinə ifadə almaq istəyirdilər. Çox ağır illər idi. Hamı bir-birindən şübhələnirdi. Satqınçılıq baş alıb gedirdi. Yazıçılar İttifaqının içində də satqınlar tapılırdı. Müşfiqdən nə qədər donos yazırdılar… Od-alov kimi adam idi Müşfiq, şeir oxuyanda barmaqlarını düyünləyib azca yuxarı qaldırardı. Hamı onun yaddaşına, hafizəsinə heyran idi. Yadımdadı, poeziya axşamlarının birində Müşfiq "Küləklər" şerini oxudu. Qayıdıb yerində oturmaq istəyəndə Hüseyn Cavid onu yanına çağırıb qulağına nəsə dedi, hər ikisi gülümsündü. Sonra Müşfiqdən Hüseyn Cavidin ona nə pıçıldadığını soruşanda dedi: "Cavid əfəndi mənə pıçıltıyla dedi ki, sən "Küləklər"i oxuyanda mən yerimdə az qala soyuqdan dondum…" Müşfiqi "Gənc işçi"də işlədiyim vaxtdan tanıyırdım. Müşfiq o zaman "Gənc işçi"yə tez-tez gəlirdi. Onda Dilbər xanımın oxuduğu texnikum filarmoniyanın yanında yerləşirdi. Müşfiq də yolunu tez-tez o səmtdən salırdı. Heç yadımdan çıxmır, tələbə vaxtı biz Müşfiqin işlədiyi məktəbdə sınaq dərsi keçirdik. Bir dəfə Müşfiqin dərsində oturmuşduq. Külək sinif otağının pəncərəsini yellədir, cırıltı səsi diqqətimizi yayındırırdı. O, şagirdlərdən birinə dedi ki, dur o pəncərəni bağla, sovet hökumətinin pəncərəsi bundan artıq olmayacaq ha… Müşfiqdə qəbul etmədiyi cəmiyyətə qarşı barışmazlığını bu cür ifadə etmək tez-tez olurdu. Elə onu istəməyənlər də bu cür sözlərindən yapışırdılar…
Aradan nə qədər illər keçib, ancaq hər gün Müşfiq o atəşiylə, qaynarlığıyla gəlib gözlərim önündə durur. Təkcə o yox e… Elə Hüseyn Cavid də, Əbdülrəhim bəy Haqverdiyev də, Süleyman Sani Axundov, Abdulla Şaiq də… Abdulla Şaiqlə "Pioner" jurnalında bir yerdə işləmişik. İndi heç inana bilmirəm ki, mən Hacı Zeynalabdin Tağıyev kimi az qala əfsanəyə dönmüş bir insanı görmüşəm, onun dəfnində iştirak etmişəm. Səməd Vurğun, Mehdi Hüseyn, Mirzə İbrahimov, Rəsul Rza, Süleyman Rüstəm, Mir Cəlal… Mir Cəlalla bir yerdə dərs demişik. Çox insanpərvər, qayğıkeş bir insan idi. İndi xalqımızın ləyaqətli qızı Mehriban xanım Əliyevanı tədbirlərdə, televiziya ekranlarında görəndə xəyal məni çəkib ötən illərə aparır. Bax, bu evimdə qızlarımdan ayırmamışam Mehriban xanımı. Yaxın vaxtlarda Heydər Əliyev fondunda görüşən zaman mədəniyyətimizin inkişafına göstərdiyi diqqətə görə minnətdarlığımı bildirdim. Bilirsiniz, gərək hər şey nəsildən, soy-kökdən gələ. Mir Cəlal ocağının közündən od alan insanlar ayrı cür də ola bilməzlər. Mən bunu dünyanın çox üzünü görmüş ağsaqqal bir yazıçı kimi deyirəm.
- Qılman müəllim, yaxın günlərdə xalq şairi Balaş Azəroğlu qəzetimizə verdiyi müsahibədə Təbrizdə nəşr edilən "Vətən yolunda" qəzeti redaksiyasında Qulam Məmmədlinin vasitəsiylə sizinlə tanış olmasından söz açdı…
- Allah ömür versin Balaşa, onun da başı az çəkməyib. Bayaq deyirdim axı, Müşfiq həbs ediləndən sonra məni çox çək-çevirə saldılar, bədbinləşmişdim. İkinci Dünya müharibəsi insanlara fəlakət gətirsə də, belə demək mümkünsə, məni bu düşgün əhval-ruhiyyədən xilas etdi. Xəstəliyimə görə hərbi xidmətdən azad olsam da elə müharibənin başlanğıcındaca partiyanın Mərkəzi Komitəsi tərəfindən cənub cəbhəsinə hərbi xidmətə göndərildim. Xarkov altında - cənub cəbhəsində "Za rodina" adlı qəzet çıxırdı. Üç dildə. Mən Azərbaycan dilində çıxan qəzetdə işləyəsi oldum. Ağır döyüşlər gedirdi. Döyüş səngiyəndə gedib əsgərlərlə söhbət edir, material hazırlayırdıq. Cəfər Xəndana mayor dərəcəsi vermişdilər. Birlikdə çox çətinliklər çəkdik, dəfələrlə ölümdən xilas olduq. Bir dəfə cəbhə xəttindən geri dönəndə şərq tərəfdən üç təyyarə qalxdı. Cəfər Xəndan təcrübəli idi, mənə dedi günəbaxanlıqda gizlənmək lazımdı, ancaq ayaqqabıları çıxarıb kənara tulla, qara rəng diqqəti çəkir. Elə də etdik. Təyyarələr yaylım atəşi açıb ötdü. İnanırsınızmı, güllələr ayaqqabılarımızı aşsüzənə döndərmişdi… Cəfər Xəndan olmasaydı, çətin ki, xilas ola biləydim. Nəsə, bir gün teleqram aldıq. Cəfər Xəndanı və məni təcili Bakıya çağırırdılar. Gəldik Bakıya. Bizi yüz nəfərlə birlikdə Mir Cəfər Bağırov qəbul etdi. Dedi ki, Təbrizdə qan qardaşlarımız ağır vəziyyətdədirlər, sizi Təbrizə ezam edirik, gedin, qan qardaşlarımıza kömək edin. Bizi Təbrizə yola saldılar. Bu oldu 1941-ci ilin sentyabrında. Təbrizdə "Vətən yolunda" qəzeti nəşr olunurdu. Mirzə İbrahimov qəzetin baş redaktoru təyin olunmuşdu. Məmməd Rahim, Əvəz Sadıq, Cabbar Məcnunbəyov, Ənvər Məmmədxanlı, mən, Qulam Məmmədli redaksiya heyətində təmsil olunmuşduq. Təbrizə göndərilən yüz nəfərin ümumi rəhbəri isə o zaman Mərkəzi Komitənin katiblərindən biri olan Əziz Əliyev idi. Bütövlükdə bizi "Əziz Əliyevin qruppası" adlandırırdılar. Burada hər kəsə bir sahədə fəaliyyət göstərməyi tapşırmışdılar. Qulam Məmmədli fars dilini mükəmməl bildiyindən arxivlərə gedir, ayrı-ayrı adamların evlərindəki kitab və qədim əlyazmaları ilə tanış olurdu. Qısa vaxt ərzində güneyli şair Mirzə Əli Möcüzün, Heyran xanımın əlyazmalarını üzə çıxartdı. Bax, Balaş Azəroğluyla məni o zaman "Vətən yolunda" qəzeti redaksiyasında da Qulam Məmmədli tanış etmişdi. Həmin vaxtdan bəri dostluğumuz davam edir. O zaman redaksiya kollektivimiz Cənubi Azərbaycanda milli azadlıq hərəkatına yaxından köməklik edirdi. Bir gün yerli hökumətin başçısı Seyid Cəfər Pişəvəri Əziz Əliyevlə birgə Qulam Məmmədliylə məni çağırıb güneydəki milli azadlıq hərəkatı haqqındakı materialları toplayıb kitab halında nəşrə hazırlamağı tapşırdılar. Bir ay gecəli-gündüzlü çalışıb "Qızıl səhifələr" adlı kitabı hazırladıq. İlk nüsxələrdən biri Pişəvəriyə göndərildi. Onun məsləhətiylə tərtibçilərin adı çıxarıldı. İstəmirdilər ki, belə bir kitabın sovet zabitləri tərəfindən hazırlandığı açıqlana. Amma tirajın bir hissəsi artıq çap edilmişdi. Bu işə görə Pişəvəri Qulamı da, məni də milli hökumətin ali - "21 Azər" medalı ilə təltif etdi. Biz müharibənin sonuna kimi Təbrizdə qaldıq. Qayıdandan sonra uzun müddət "Azərnəşr"in baş redaktoru vəzifəsində çalışdım.
- Şübhəsiz ki, bu illərdə şair və yazıçılarla, ədəbi həyatla daha çox təmasda olmusunuz…
- Həmin illərdə "Azərnəşr" yazıçıların mərkəzinə dönmüşdü. Rəhmətlik Mehdi Hüseyn tez-tez yanıma gəlir, mənə yaxşı məsləhətlər verirdi. Deyirdi ki, istedadlıları qoru, onlara kömək et. Mən də imkanım daxilində kömək edirdim. Səməd Vurğun o zaman mənə qayğıkeşliklə yanaşır, əsərlərimdən xoşu gəldiyini yazıb məktubla göndərirdi. O məktublardan birini Şəmistan Nəzirli kitabında çap etmişdi. Unudulmaz, əziz xatirələr o qədərdi ki…
- Sonra da "Azərbaycan" jurnalına baş redaktor göndərildiniz.
- Hə.
Bu oldu 1963-cü ilin beş mayında. "Azərbaycan"a baş redaktor getməyim o
zaman Azərbaycana rəhbərlik edən Vəli Axundovun
tövsiyəsi ilə oldu. Əvvəlcə redaksiya
portfeli ilə
- Qılman müəllim, bəs
necə oldu ki, siz yenidən "Azərnəşr"ə
qayıtdınız?
-
Redaksiyada işlər yenicə qaydasına
düşürdü ki, məni "Azərnəşr"ə
direktor təyin etdilər. Getdim. Burada da nəşriyyatın portfelindən
başladım. Gördüm ki, Mehdi
Hüseynin "Yeraltı çaylar dənizə axır"
əsəri portfeldə yatıb qalır. Oxudum,
çox xoşuma gəldi. Qərara gəldim
ki, əsər mütləq nəşr olunmalıdı.
Bu yandan da rəhmətlik Mehdi Hüseyn yanıma gəlib deyir
ki, filan-filan istedadlı yazıçılara kömək et. Dedim ay Mehdi müəllim, siz onun-bunun
xahişini edirsiniz, ancaq öz əsəriniz nəşriyyatda
yatıb qalır, bəs onun xahişini kim
edəcək?" Onun bir cür
gülümsünüb "əh" eləməyi var idi,
eləcə əlini yelləyib "əh" elədi.
Dedim ki, bu kitabı mütləq çap edəcəyik. "Qorxmursan, - dedi, - orada elə şeylər var ki,
başın ağrıyar".
Mən
də geri çəkilmədim: "Çap edərik, sonra
baxarıq görək nə olur".
Söhrab Tahirin bir şerini oxumuşdum, xoşuma gəlmişdi. Çağırıb dedim
ki, get şeirlərini topla gətir,
çap edək. İmkan var idi, diqqət,
qayğıkeşlik bəs edirdi ki, istedadlılara yol
açılsın. Mən həmişə
zəhmətə qiymət verirdim, qiymətləndirirdim.
Hərə ədəbiyyata bir cür gəlir.
Yazmaq xatirinə yazanlar, şan-şöhrət
üçün qələmə sarılanlar da var,
ömrünü-gününü şam kimi ədəbiyyat
yolunda əridənlər də. Ədəbiyyat
adamı gərək pis niyyətli olmasın, insaniyyət
duyğusunu itirməsin. "Ədəbiyyat qəzeti"nin yaxın saylarında İsa
Muğannanın, Balaş Azəroğlunun müsahibələrini
oxudum. Bu adamlar böyük ömür,
böyük yaradıcılıq yolu keçiblər. Ancaq yenə də ustadlarının adı çəkiləndə
nanə yarpağı kimi titrəyirlər. Bu, sevgi, sayğı titrəyişidi. Sənətkar içində bu titrəyiş varsa -
o, tükənmir, bitmir. Asif Əfəndiyev
"xəbislərin, bədxahların dünyası yoxdu"
fikrində yanılmırdı. Bu rəfdə
gördüyün kitablar var ha, bunların hamısından mən
xeyirxahlıq dərsi almışam, belə olmasa heç bu əsərlər
yazılmazdı da. Ən bəşəri
kitabların mayasında xeyirxahlıq, munislik duyğusu
dayanır. Hərdən düşünürəm ki,
indi qəzetlər çoxalıb, söz
azadlığıdı, adam ürəyinin
sözünü boşalda bilir, hərdən də bu
bolluğun xofu basır məni. Ona görə
ki, səhifəni doldurmaq, gündəmdə qalmaq
üçün min cür oyundan çıxanlar var.
Ağızlarına gələni yazırlar. Daha düşünmürlər ki, dilimizi
korlayırlar, milli dəyərlərimizi gözdən
salırlar. Mətbuat bolluğunun bu tərəfi
məni bərk əndişələndirir. Gəncliyində hamı az-çox nəsə
yazır. Lap istedadla yazanlar da olur. Ancaq gəlin baxıb görək hamı bu
istedadı illərin sınağından çıxarıb
sonacan apara bilirmi? Allahın verdiyi
istedadı gərək ucuz şeylərə xərcləməyəsən.
Yetkinlik çağına qədər bütün
uşaqlarda səs olur, gözəl avaz, şaqraq zəngulələr…
Ancaq bu nəfəsi hər oxuyan, hər yerindən qalxan
ömrün otuzuna, qırxına, əlli-altmışına,
ordan da o yana çatdıra bilirmi? Təbii ki, yox. İndi bizdə
bir ənənə yaranıb. Gəncliyində
beş-üç babat şeir, hekayə yazıb kimlərinsə
qayğıkeşliyi nəticəsində ədəbiyyata vəsiqə
alan kəslər get-gedə yaza bilmədiklərini
ört-basdır etmək üçün başlayırlar qəzetlərə
müsahibə verməyə ki, ədəbiyyat əldən
gedir, Yazıçılar Birliyinin ədəbi orqanları zəif
çıxır, nə bilim, daha nə. Soruşub-eləyən
də yoxdur ki, axı sən hansı bir dəyərli əsəri
qoltuğuna vurub həmin ədəbi orqanların
qapısını açmısan ki, sənə də yox deyələr.
İndi elə qələm adamları var ki,
özünü Şoloxovdan, Markesdən də üstün
tuturlar, ya özlərini onlara bənzətmək istəyirlər
ki, naşirlər, qəzet redaktorları niyə onların
ayağına getmir. İşlərini-güclərini
buraxıb dedi-qodu ilə məşğul olurlar - o belə
dedi, bu elə dedi… Çox vaxt mən o cür
danışanları heç qınamıram da, elə qəzetlər
var ki, ucuz dedi-qodu yaratmaq yoluyla çap xərcini
çıxarmaq istəyirlər. Yazıçı-şair
olan kəslər də daha çox əhval-ruhiyyə
adamlarıdı. Olur ki, ovqatlarının
hansı vaxtındasa orijinallıq etmək xatirinə nəsə
deyirlər. Başlayır həngamə… Bir-iki
ay həmin şairin, yazıçının şəkli,
deyib-demədiyi sözlər qəzetin görümlü yerində
verilir. Gəncləri yenə də
başa düşmək olar, ancaq elə ki, ədəbi
imzasını təsdiq etmiş, kifayət qədər
istedadlı qələm adamları bu şouya dəstək
olurlar, bax, onda dözmək olmur. Məsələn, qələminə
çox hörmət bəslədiym Seyran Səxavətin
"Şərq" qəzetinin əməkdaşına
verdiyi müsahibədə "Ədəbiyyat qəzeti"
ölü rəngində çıxır" - deyə
hökm verməsini şəxsən mən sinirə bilmirəm.
Qəzetdə dərc edilən hər hansı
yazıya irad tutmaq, tənqid etmək olar. Ancaq
ədəbi dəyərlərimizin keşiyində ləyaqətlə
duran, ucuz reytinq dalınca qaçmayan, köklü ənənələrə
malik bir qəzetin fəaliyyətinə bu cür qiymət vermək
insafsızlıqdı. Onun qəzetin
özünün gördüyü rəngdə
çıxmasını özü üçün
böyük ərazi itkisi hesab etməsi qeyri-təbii səslənir.
Əgər qəzet həqiqətən də onun iddia etdiyi
kimi zəif çıxırsa, bu vəziyyətdən
çıxış yolu yalnız onun özünün nəzərdə
tutduğu yaxşı əsərlərlə aradan
qaldırıla bilirsə, onda Seyran müəllim nə
üçün həmin yaxşı əsəri redaksiyaya təqdim
edib, özü üçün itki hesab etdiyi ərazini geri
almır? Məntiqcə təəssübkeşlik hissi olan adam, özü də sənətkar - qələm
əhli bu yolu məqbul hesab etməlidi. Təsəvvür
edək ki, valideyn suda boğulur, çay onu aparır, ancaq
övlad sahildə etinasız şəkildə dayanıb
valideyninin boğulmasını gözləyir, hər şey
bitəndən sonra valideynini günahlandırır ki, bəs
valideyni yaxşı üzə bilmirdi. Valideyn
öz yerində, bəs övladlıq borcu? Seyran deyir ki, elə bil bu qəzet otuzuncu illərdə
çıxır. Balaş Azəroğlu müsahibəsində
yaxşı deyir ki, otuzuncu illərdə "Ədəbiyyat
qəzeti" Səməd Vurğunu, Hüseyn Cavidi,
Mikayıl Müşfiqi, Əhməd Cavadı, Süleyman
Rüstəmi, Rəsul Rzanı və başqalarını
çap edib. Qəzet yenə də o müəlliflərə
sadiqdi. Ancaq otuzuncu illərdə həmin
bu qəzetdə böhtanlar, iftiralar, donoslar da dərc edilib, təhqirlər
yazılıb. "Ədəbiyyat qəzeti"
bu gün o tipli yazılara "yox!" deyir və bu səbəbdən
də qeyri-ciddi yazılarını qəzetdə çap etdirə
bilməyənlərin qınağına tuş gəlir.
"Ədəbiyyat qəzeti"nə sonuncu dəfə 15-20
il bundan əvvəl yazı verən, son
illər burada nəyin çap olunub, nəyin
olunmadığından xəbərsiz olan bir adam öz dediklərində
necə səmimi ola bilər? "Ədəbiyyat qəzeti"nin zəif çıxmasına görə guya
utandığını deyən bir yazar bu qəzetin
güclü çıxması üçün hansı əsəri
təqdim edib, hansı layihəni verib bu uzun illərdə?
Düz 15-20 il əməkdaşlıq etmədiyin
bir qəzetdə birdən-birə hansısa kadr dəyişikliyinin
aparılmasına necə iddialı olmaq olar? Öz
müsahibəsində daha çox parnoqrafik əsərlər
çap edən jurnalı örnək kimi qələmə
verən qələm dostum "Kənddə evlər sanki ilahi
bir nizamla bir-birindən aralıdır" səmimiyyətinə
sadiqdimi? Seyran deyir ki, Qarabağ haqqında
yaxşı əsərlər yazılmır, ancaq o, qolunu
çırmayıb Qarabağ haqqında roman, özü də
yaxşı roman yaza bilər. Əgər
yaza bilərsə bəs onda nəyi gözləyir, niyə
qolunu çırmayıb yazmır? Başqa bir oxucu da
deyə bilər ki, Qarabağ mövzusu haqqında son illərdə
Elçin "Qarabağ şikəstəsi"ni,
"Bayraqdar"ı yazıb, Fikrət Qoca, Ələkbər
Salahzadə poema çap etdirib, Qabilin silsilə şeirləri,
Mövlud Süleymanlının "Erməni adındakı hərflər…"
romanı işıq üzü görüb və bu əsərlər
kifayət qədər yaxşı yazılmış əsərlərdi.
- Qılman müəllim, siz
söhbətiniz boyunca yazıçı səmimiyyətindən,
milli dəyərləri qorumağın gərəkliyindən
söz açdınız. Yaşadığınız
illərdə bu dəyərlərə sadiqliyi daha çox
kimdə görübsünüz?
- Ənvər
Məmmədxanlıda… O, mənim yaxın dostum idi. Bir yerdə işləmişdik. Təmiz, ideal adam, çox istedadlı bir yazıçı
idi. Uşaq kimi kövrəkliyi vardı. Həmişə onun taleyi üçün heyifsilənmişəm.
Mən ədəbiyyata peşə kimi
baxıram, yazıçı peşəkarlığı sənətdə
başlıca şərtdi. Yazıçı
həyat hadisələrinin fövqündə durmağı
bacarmalıdı, o, hər hansı qrup mənafeyinə xidmət
etməməlidir, əxlaqi baxımdan öz xalqının
dilmancı olduğunu unutmamalıdı. Ənvər
Məmmədxanlı belə
yazıçılarımızdan idi. Mən
istəyirəm ki, gənclik bizim tariximizi bilsin.
"Bakı və bakılılar" kitabımı bu
düşüncəylə yazmışam, "Şimal
küləyi"ni, "Həyat
yollarında"nı da, elə o birilərini də…
Həyatda həmişə istəmişəm ki, iki
şeyi tez unudum - bir mənə edilən pislikləri, bir də
kiməsə etdiyim yaxşılığı. Mənə edilən pisliyi
ona görə unutmaq istəmişəm ki, birdən intiqam
almaq, əvəz çıxmaq mərəzinə
düçar olaram, etdiyim yaxşılığı ona
görə unutmaq istəmişəm ki, ola bilər,
haçansa yaxşılıq etdiyim adamdan pislik görərəm,
o vaxt etdiyim yaxşılığı üzə vurmaqdan
özümü saxlaya bilmərəm. Bunun ikisi
də çox qorxulu bir vərdişdi. Mən
ömrümdə heç kəslə küsülü
qalmamışam, küsülü qalmağı bacarmamışam…
- Ancaq bilirik ki, arada pul itirməyiniz
olur, özü də az-azacıq yox…
- O
da olub. Xeyli vaxtın söhbətidi. Universitetdə işləyirdim, radiodan, televiziyadan
qonorarlarım olurdu, nəşriyyatdan maaşımı
almışdım. Hamısı bir yerdə
bir ətək pul idi. Ehtiyac da ki, xirtdəkdən.
Necə olubsa bükülü halda tramvayda qoyub
getmişəm. Daha noolacaqdı ki… Lap
yaxın günlərdə Axundov kitabxanasında işləyən
bir dostum zəng edib deyir ki, bəs o zaman itirdiyin pulu tapan
adamın kimliyini öyrənmişəm. Özü
söhbət edirdi ki, cibimdə bir qəpik pulum yox idi, evdə
də külfət ac-yalavac. Elə fikirli-fikirli tramvaya
minmişdim ki, gördüm oturacaqda qəzetə
bükülü nəsə var. Açıb görüb
puldu, özü də nə az, nə
çox - düz iki min manat. Cavab verdim ki, yenə
itən yerə getməyib, kasıbın, imkansızın
birinə qismət olub, ailəsini sevindirib, halal xoşu olsun.
Mən həmişə halallığı
sevmişəm, paklığa sığınmışam.
Dövlət əməyimi yetərincə dəyərləndirib,
fəxri adlara, orden və medallara layiq görülmüşəm.
Onların hər biri mənə əzizdi.
Ancaq Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin
məni təltif etdiyi "Paklıq" diplomu mənim
üçün xüsusi önəm daşıyır.
Ölkəmizdə bu diplomun yeganə sahibi
olmağımdan xüsusi qürur duyuram.
Sərvaz HÜSEYNOĞLU
Ədəbiyyat qəzeti.-2009.-1
may.-S.1, 3.