“Mənəvi yanğının əsarətində”…

2 il bundan əvvəl Yazıçılar Birliyində professor Gülrux Əlibəylinin "Zamanımız və özüm haqqında" kitabının təqdimatında mən də iştirak edirdim və yadımdadır: çıxışımda belə bir fikir söyləmişdim ki, bu insan hərəkətsizliyi, nöqtə qoymağı sevmir, həmişə yaradıcılıq axtarışındadır və görünür, yaxın vaxtlarda biz növbəti kitabın da oxucuları olacağıq.

Yaxın günlərdə Natəvan klubunda biz Gülrux Əlibəylinin növbəti maraqlı, mən deyərdim ki, ən maraqlı və etiraf, səmimilik baxımından ən "açıq" kitabının təqdimatına yığışmışdıq. Tədbiri həmişə olduğu kimi, Anar müəllim aparırdı. Danışmaq istəyən çox idi. Amma çıxış edənlər daha çox müəllifdən danışırdılar, onun yaradıcı şəxsiyyət kimi təkrarsızlığını qeyd edirdilər. Mənə növbə çatanda tədbirə ayrılan vaxt artıq qurtarmaq üzrə idi və mən kitaba aid bir neçə sözlə kifayətlənməli oldum. İndi qərara gəldim ki, təqdimatda deyə bilmədiyim fikirləri geniş oxucu kütləsi ilə bölüşüm.

Bildiyimiz kimi, Gülrux Əlibəyli son illərdə sırf elmi yaradıcılıqdan yeni sahəyə üz tutmuşdur: qələmini bədii publisistika, estetika, hekayə, portret, memuar janrlarında sınayır və onun bu yaradıcılıq axtarışları geniş oxucu kütləsinin böyük marağına səbəb olmuşdur. Çünki son altı kitabında müəllif bizi əhatə edən həyatımız haqda, özünün keçmişi və indiki mənəvi durumu, tanınmış və o qədər də tanınmayan maraqlı insanlar haqqında açıq, heç bir ehtiyat etmədən səmimi söhbət aparır.

Sonuncu kitabın adı ilə bağlı bir neçə variant düşünülmüşdür. Nəhayət, Puşkinin məşhur "Peyğəmbər" şerinin birinci sətrində dayanıldı.

Altı kitabdan dördü Azərbaycan dilində idi ("Düşünən dünyamız", "Çırpınan dünyamız", "Dəyişən dünyamız", "Dağılan dünyamız"). Burada söhbət dünyamızın həmişə hansısa hərəkətdə (təəssüf ki, bu hərəkət heç də həmişə inkişafa, tərəqqiyə bərabər deyil) olduğu və müəllifin bu kontekstdə dəyişməsi, özünüdərk, mənəvi-yaradıcı kamilləşmə prosesində olmasından gedir. Başqa sözlə desək, bu kitablarda yazıçının dünyamızı və özümüzü bu dünyada dərk etməsindən gedir. Bu mürəkkəb dialektika bu iki dünyanın bir-birilə müxtəlif zamanlarda heç də eyni olmayan münasibətlərində açıqlanır: müəllifin özündə qoruyan dünyasının böyük dünyamızın içində yaşaması və bu dəyişkən dünyanın yazıçının daxili aləmində əks olunması, qəbul olunması meyarı məsələsi. Meyar isə dəyişməzdir: mənəviyyat, mənəviyyat sorağında. Elə beşinci kitabda da ("Zəmanəmiz və özüm haqqında") dünyamız haqqında söhbətin dəyişkən olan zəmanəmiz kontekstində tanış oluruq yeni faktlar, hadisələrin şərhi əsasında.

Biz kitabların adlarına ona görə xüsusi diqqət yetiririk ki, bunlar təsadüfi seçilməmişdir: birinci dörd əsərdə prioritetlik "dünyamız"a verilir, daha çox onda gedən proseslərin insana təsirindən danışılır, sonrakı kitabda müəllif "zaman"la paritetlik mövqeyindədir, sonuncu əsərdə müəllifin öz şəxsiyyəti ön plana çıxır.

"Mənəvi yanğının əsarətində…" təxminən belə tərcümə etmək olar Puşkinin "Peyğəmbəri"nin misrasını.

Bu yanğı bu və ya digər dərəcədə G.Əlibəylinin esselərində, avtobioqrafik yazılarında, portretlərində, hekayələrində, gündəliklərindən parçalarda leytmotiv kimi oxunur. Və elə bu səbəbdən kitaba daxil edilən müxtəlif janrlı lakonik əsərlər bütövlükdə eklektika təəssüratı bağışlamır. Bunları birləşdirən əbədi problem - mənəviyyat axtarışlarıdır ki, bunlar təsvir olunan sadə adamlardan tutmuş alimlər, mədəniyyət, elm xadimlərinin dəyərləndirilməsində əsas meyardır. Özü də bu kitabdakı portretlər daha çox eskiz, etüdə bənzəyir- bir-iki ştrixlə, yaxud həyatından bir epizodla kifayətlənən müəllif təsvir etdiyi insanın mahiyyətindən bizə xəbər verir.

Gülrux Əlibəyli kitablarında öz həyatında baş verənləri xatırlayır, bunların onun şəxsiyyətinin (lap uşaqlıq, tələbəlik illərində) formalaşmasında oynadığı rolu baxımdan. Burada söhbət onun həyatında qarşılaşdığı məşhur və elə də məşhur olmayan adamlardan və başqa bir aləmdən - oxuduğu kitablardan gedir. Onun Nitsşe, Monten, Epikur, T.Mann və b. filosoflar haqqında "Mənim Nitsşem", "Mənim Montenim" deməsi bu tarixi şəxsiyyətləri qavraması, onların irsinə bələdliyi ilə məhdudlaşmır: öz həyat mövqeyini onların mənəviyyatlılığa aid təcrübəsi, nəzəriyyələri əsasında sınamasıyla bağlıdır. Buna aid bir məsələyə diqqət yetirmək yerinə düşər. Bəzi oxucular G.Əlibəylinin kitablarında çoxlu epiqraf, sitatdan istifadə olunmasına tənqidi yanaşır. Axı bu sitatlar, epiqraflar bəzək üçün, yaxud müəllifin öz erudisiyasını nümayiş etdirmək məqsədi ilə verilmir. Bu üsul - müvafiq esse, yaxud başqa janrlı yazının açılmasında açar rolu oynayır, sitat gətirdiyi şəxsiyyətlərin müəllif üçün nüfuz sahibi olmasını ifadə edir, müəllifin öz mövqeyinin bu dahilərin fəlsəfi-mənəvi təcrübəsi ilə səsləşməsini yoxlayır.

Müəllifin ən yüksək tutduğu şey - həyatın inersiyası, vərdiş etdiyimiz instinktlərə qarşı qoyduğu daxili azadlıq, mənəvi kamilləşmə, yaradıcılıq axatrışlarıdır. Bu nöqtədə bir çox oxucular müəlliflə razılaşmayacaq. Çünki hətta məhəbbət, ailə qayğıları, analıq hissi və s. absolüt meyar kimi götürülən daxili azadlığa olan güclü meylin bütövlükdə reallaşmasına bir növ maneə kimi səciyyələndirilir. Özünün yaradıcı şəxsiyyət kimi intim prosesi izləməklə də özünə qəddarcasına tələbkar olan müəllif öz təbiətinin ikili, ziddiyyətli olduğu barədə səmimi söhbət aparır: bir tərəfdən, məsələn, onda analıq hissinin çox güclü olması, digər tərəfdən - tezliklə bu buxovlardan xilas olmaq və daxili azadlığa, yaradıcı uğurlara nail olmaq meyli. Hətta məhəbbəti azadlıqdan məhrum olmaq kimi mənalandırır. Müəllif öz yazılarında didaktikadan uzaqdır, o, oxucuya sanki öz qəlbinin və əqlinin həyat həqiqətinin axtarışında olan narahat fəaliyyətini təqdim edir. Amma müəllifin peşimançılıqla bağlı bəzi hissləri, məsələn, həyatının çox hissəsini instinktlərlə yaşamasını, hətta Leninqarad Universitetinin fars bölməsində oxumasını və s. səhv kimi, itirilmiş illər kimi dəyərləndirilməsi özünə qarşı maksimalist mövqedə olmasını göstərir. Yəni onun öz daxili marağına, mənəvi inkişafına kömək etməyən fəaliyyətinə heyifsilənir G.Əlibəyli.

Amma bu həyatdır, təcrübədir, özü də maraqlı, ziddiyyətlərlə dolu bir həyatdır. Bəlkə də bunlar olmasaydı, özü üçün yeganə düzgün hesab etdiyi yola gəlib çıxmazdı.

Müəllif bir-birinə yad olan, amma çox yaxın tellərlə bağlanan insanlardan danışır və bu bağlılığın səbəbini ilk növbədə mənəvi yaxınlıqda axtarır. Həmin müstəvidə doğma olan insanların yadlaşması izah olunur. Bu və buna oxşar adi görünən, amma mahiyyətcə çox mürəkkəb olan problemlər mücərrəd - fəlsəfi tərzdə təqdim olunmur: müəllifin müşahidə etdiyi və yaşadığı həyat təcrübəsinə əsaslanır.

Daxili azadlığı, mənəviyyat axtarışlarını sərbəst reallaşdırmaq və qorumaq üçün, mənəvi böhrana yuvarlanan dünyadan xilas olmaq üçün o, təbiətə üz tutur. İlin üç ayını Car, Qax, Qum kimi vətənin əsrarəngiz güşələri ilə və burada yaşayan sadə adamlarla təmasda olmağı üstün tutur. Bir qədər sonra bunlarla bağlı təəssüratlar, müşahidələr hekayə, esselərə çevriləcək.

Belə yazılarında müəllif həssas müşahidəçi, mahir psixoloq və orijinal peyzajist kimi açılır. Bu kimi lakonik, amma təsirli təsvirlərdə G.Əlibəylinin vətənə bağlılığı, milli təəssübkeşliyi duyulur. Bu heç də sentimental olmayan yazılar çox oxunaqlı, lakonik, cəlbedici dillə fərqlənir.

Kitabda qaldırılan aktual məsələlər - estetikanın həyatımızda oynadığı rolu (hətta futbolda estetik məqamlar aşkarlanır) və bu fənnin ali məktəb proqramlarından çıxarılması. TV verilişlərinin səviyyəsi və s. gözlənilməz, orijinal üslubda və diqqəti çəkən tərzdə işıqlandırılır. Hətta çox lakonik verilən portret - eskizlərdə (Şövkət Ələkbərova, Amalya Pənahova, Naibə Musayeva) yaxud qısa etüdlərdə (Ziya Bünyadov, Müslüm Maqomayev, Alim Qasımov) aparıcı mövqe istedadlı insanı seçmək qabiliyyəti, mədəniyyətimizə olan münasibətdir. Bu münasiəbətin isə əsas meyarı milli təəssübkeşlikdir.

Mədəniyyətin, incəsənətin növlərindən G.Əlibəyli ən çox "hərəkətdə olan estetika" - musiqiyə, rəqsə bağlıdır. Həm də ona görə ki, bunlar azaddır ideologiyadan, doğmalardan. Bu mövzu onun bütün kitablarından keçib. Çünki musiqi, rəqs onun qəlbinin ən incə, dərin tellərini oyadır və bu orijinal dialoqda harmoniya yaranır. Məhz rəqsdə insanın xarakteri, təbii mahiyyəti açılır, bu anlarda fiziki hərəkətlərdən daha çox qəlbin rəqsini, magik açılışını duyan və ifadə edən müəllif daxili azadlığın apogeyinə zirvələnə bilir. Elə onun Nitsşeyə də həm dilinin özünəməxsus ritminə görə, müsiqi və rəqsə münasibətinə görə, orijinal dahiyanə dünyaduyumuna görə sitayiş edir müəllif. Ümumiyyətlə, Nitsşe onun birmənalı oxunmayan, mərd, hətta bir qədər epatajlı fəlsəfəsi ilə G.Əlibəylinin mənəvi-estetik təbiətinə yaxın olan dahilərdən biridir. Məhz ondan ən çox sitat verilir bu kitabda. Məsələn, rəqsin dərin fəlsəfəsi məhz Nitsşenin şərhində izlənilir. Hətta "rəqs və qocalıq" adlı etüdünə onun kəlamlarının biri epiqraf kimi verilir: "Mən yalnız rəqs etməyi bacaran Allaha inanardım". Müəllif isə yazır ki, ölüm onun özünü o vaxt haqlaya bilər ki, o, artıq rəqs edə bilməyəcək. Ümumiyyətlə, G.Əlibəylinin 6 kitabının Nitsşe ilə bağlı yazılarını "Mənim Nitsşem" adlı ayrıca bir tədqiqat həsr etmək olardı. Müəllif bəzən əvvəlki kitablarında deyilmiş fikirlərə qayıdır. Lakin bu təkrar deyil, mövzunun yeni açılışıdır.

Kitabın əsas leytmotivi - daxili mənəvi azadlığa çatılması yolları və bu çətin yol, bu mübarizə özünün tərcümeyi-halından olan epizodlar, başqa adamlarla münasibətlərin fonunda izlənilir.

Çox təsirli, qədirbilənliklə seçilən səhifələr Leninqrad Universitetində oxuduğu illərlə bağlıdır. Blokadadan sonrakı aclıq günləri yüksək mənəvi, mədəni ab-hava fonunda bu işıqlı iqlimi yaradan konkret nəcib şəxsiyyətlərin yad edilməsi ilə təsvir olunur. Sözsüz ki, bu mühit müəllifin özünün xarakterinin, mənəviyyatının formalaşmasında təkrarsız rol oynayır.

Həyata daima maraq, həyatda daima hərəkət, inkişaf, mübarizə, insanlara qiymət vermək bacarığı, mənəviyyatı hər şeydən üstün tutmaq - budur Gülrux Əlibəylinin yaşamaq meyarı. Özü də avtobioqrafik məqamların təsvirində özünə qarşı çox tələbkar. Hətta bir qədər qəddardır müəllif. Bu hünəri, bu haqqı ona keçdiyi çətin həyat yolu və bu yolda formalaşan həyat təcrübəsi verir.

Bir neçə söz kitabın adı haqqında. Bildiyimiz kimi, Puşkin qeyd olunan sətirin ("Duxovnoy jajdoö tomim…") peyğəmbərdən danışır. Əslində isə şairliyin peyğəmbərliyə bərabər olan missiyasını nəzərdə tutur, onu insanlara həqiqəti çatdırmağa sövq edir. G.Əlibəyli kitabına bu adı verərkən sözün təsirini və doğruluğunu və gücünü nəzərdə tuturdu. Əlbəttə, bu adın seçimində incə metaforik məqam da duyulmaqdadır. Bu metaforiklik əvvəlki kitablarının da adında, üslubunda özünü göstərməkdədir. Bu xüsusiyyət təbiidir, həyatın dərkini estetik münasibətsiz təsəvvür etməyən və bu münasibətini metaformasız ifadə edə bilməyən müəllif üçün.

Sara Osmanlı

Ədəbiyyat qəzeti.-2009.-13 noyabr.-S.5.