Almaniyadan məktub

Almaniyada yaşayan həmvətənimiz, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun ştatdan kənar əməkdaşı Məhəmmədəli Hüseyni xaricdə yaşayan azərbaycanlılar içində vətəndaşlıq fəallığı ilə seçilən ədəbiyyat tədqiqatçısıdır. O neçə illərdən bəridir ki, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi sahəsində apardığı araşdırmaları ilə respublikamızın dövri və elmi mətbuatında çıxış edir, maraqlı tapıntıları haqqında Azərbaycan ictimaiyyətinə məlumat verir. O böyük çətinliklər bahasına olsa da, bir çox bizə naməlum olan yazılı abidələrimizi dünyanın müxtəlif kitabxanalarından taparaq, surətlərini çıxarmış, Bakıya - Əlyazmalar İnstitutuna göndərmişdir.

M.Hüseyninin bütün dünya azərbaycanlılarının maraqla izlədiyi «Ədəbiyyat qəzeti»nə təqdim etdiyimiz bu məqaləsində XV əsrin görkəmli Azərbaycan şairi Kişvərinin həyat və yaradıcılığına dair orta əsr mənbələri tədqiqat obyektinə çevrilir, şairin Tehranın Məclise-Şuraye-İslami Kitabxanasında saxlanan türkcə divanı barədə ilk dəfə məlumat verilir. Ən maraqlı cəhət odur ki, bu divan həm də dövrünün mahir xəttatı kimi tanınan Kişvərinin öz əli ilə köçürülubdür. Məlum olduğu kimi, klassik ədəbiyyatımızın cəmi bir neçə nümayəndəsinin əsərlərinin onların öz əli ilə yazdığı nüsxəsi - avtoqrafı əlimizə çatmışdır. Orta əsr təzkirələrindən istifadə edən müəllifin Kişvərinin həyat və yaradıcılığına dair söylədiyi fikirlər diqqətəlayiqdir.

Paşa ƏLİOĞLU

Kişvəri divanının avtoqraf nüsxəsi

XIII əsrdən etibarən ümumxalq dili əsasında təşəkkül tapmağa başlayan Azərbaycan ədəbi dili XV əsrdə yaranmış əlverişli ictimai-siyasi şəraitdə inkişaf etməkdə idi. Milli mədəniyyətə, türk dilinə sayğı ilə yanaşan Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu hökmdarlarının qayğısı, həmin dövrdə Heratda dahi Əlişir Nəvai və Sultan Hüseyn Bayqaranın yaratdığı cığatay-türk ədəbiyyatının, möhtəşəm ədəbi məktəbin təsiri nəticəsində anadilli ədəbiyyatımızın çiçəklənməsində mühüm rol oynayan Cahanşah Həqiqi, Əfsəhəddin Hidayət, Əhmədi Təbrizi, Dədə Ömər Rövşəni, Şeyx İbrahim Gülşəni, Süruri, Xətai Təbrizi, Xəlili, Həbibi, Kişvəri kimi sənətkarlarımız meydana çıxır.

Adları çəkilən şairlərdən Kişvərinin həyat və yaradıcılığı diqqətimizi xüsusilə cəlb edir.

XVII əsrin mütəfəkkir şairi Saib Təbrizi özünün «Səfinə» məcmuəsinə Kişvərinin aşağıdakı iki şah beytini daxil etmişdir:

Xəstə canım çəkdi ah ol

nərgisi-xəttan görüb,

Avçı tək kim ox çıxarub

belidən ceyran görüb...

Vəh nə avçıdür gözün kim,

qaşlarundan bal açub,

Qafi-qüdrət quşidən iki qanat almış gəlür.

Ağqoyunlu hökmdarı Sultan Yəqubun sarayına yaxın olmuş Kişvəri gözəl şair və mahir bir xəttat kimi müasirləri - xüsusilə Əlişir Nəvai, eləcə də ondan sonra yaşamış şairlər tərəfindən yüksək dəyərləndirilmişdir. O, təxminən XV əsrin ikinci yarısında - XVI əsrin əvvəllərində yaşayıb-yaratmışdır.

Müasir dövrün ədəbiyyatşünaslarından ilk dəfə İsmayıl Hikmət özünün «Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi» adlı əsərində şair haqqında məlumat vermişdir. Sankt-Peterburqun Şərq muzeyində saxlanan əlyazmada Xətai məsnəvisinə rast gələn alim həmin məcmuədə Kişvəri təxəllüslü şairin bir neçə türkcə qəzəlini də görmüş, əlində olan məhdud materiallar əsasında bu şeirlərə münasibətini bildirmişdir. İsmayıl Hikmət şeirlərinin dil və üslubu əsasında Kişvərinin Azərbaycan şairi olduğunu bildirmiş, onu həssas və rəvan təbli şair kimi qiymətləndirmiş, Şah İsmayıl Xətainin müasiri olduğunu təxmin etmişdir.

1946-cı ildə akademik Həmid Araslı Kişvərinin AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda saxlanan əlyazma divan haqqında ilk dəfə məlumat verir. Aşkar edilən bu nüsxə şairin həyat və yaradıcılığı barədə daha ətraflı danışmağa imkan verirdi. Əlyazma əsasında tədqiqatını quran görkəmli alim şairin bədii yaradıcılığını təhlil edərkən onun ədəbi dilimizin inkişafındakı rolunu da xüsusilə vurğulamışdır. Divanı elmi ictimaiyyətə təqdim edən H.Araslı filoloqların, dilçi alimlərin diqqətini şairin yaradıcılığına cəlb etmişdir.

1976-cı ildə professor Cahangir Qəhrəmanov Kişvəri divanının elmi təsvirini vermişdir. 77 vərəqdən ibarət bu yarımçıq və nöqsanlı əlyazma divanında Kişvərinin 253 qəzəli, 9 müxəmməs, 26 rübai və 1 poema olduğunu bildirən alim divanın imla və qrafik-orfoqrafik xüsusiyyətlərinə dair ətraflı məlumat vermişdir.

Dilçi alim Roza Eyvazova 1983-cü ildə nəşr etdirdiyi «Kişvəri divanının dili (morfoloji xüsusiyyətlər)» adlı tədqiqat əsəri də diqqətimizi cəlb edir.

Kişvəri divanı ilk dəfə 1984-cü ildə Cahangir Qəhrəmanovun tərtibatı və ön sözü ilə çap edilmişdir. 163 səhifədən ibarət olan Kişvəri divanının bu nəşrində çoxsaylı qüsurların olduğunu görürük. Tərtibçidən əlavə 3 redaktorunun olduğuna baxmayaraq, kitab səhvlərlə doludur. Qəzəllərin sıralanma, tərtib prinsipi də pozulmuşdur. Ön sözdə Kişvəri divanının Bakı nüsxəsindən başqa aşkar edilən iki əlyazma nüsxəsi barədə də məlumat verilir. Onlardan biri Səmərqənd Elmi-Tədqiqat İnstitutunun kitabxanasında, digəri isə Daşkənddə - Biruni adına Şərqşünaslıq İnstitutunda saxlanır. Səmərqənd nüsxəsinin Bakı nüsxəsindən köçürüldüyü məlum olmuşdur.

Sadalanan nüsxələrdən başqa Kişvərinin Azərbaycan türkcəsindəki divanının bu yaxınlarda aşkar etdiyimiz yeni bir nüsxəsi barədə məlumat vermək istərdik. İlk dəfə Əhməd Münzəvi 1977-ci ildə nəşr etdirdiyi «Fehristi-nüsxəhaye-farsi» kataloqunda bu yazılı abidənin İranın Parlament (indiki Məclise-Şuraye-İslami) kitabxanasının təsviri verilməmiş kitabları sırasında mövcud olduğunu bildirmişdir. Son illərdə həmin əlyazmaların da kataloqu Seyid Məhəmməd Təbatəbai Bəhbəhani tərəfindən tərtib edilmiş və 2007-ci ildə «Fehriste-müxtəsəre-nüsxəhaye-fəttiye-kitabxaneye-Məclise-Şuraye-İslami» adı ilə nəfis şəkildə çap edilmişdir. Həmin kataloqda Kişvərinin 9162-ci nömrə altında mühafizə edilən türkcə divanı barədə məlumat verilibdir. Bu yazılı abidənin elmi təsviri indiyədək verilməmişdir. Nüsxə haqqında verəcəyimiz bütün məlumatları divanın əlyazmasının möhtərəm alim Hüseyn Müttəqqi vasitəsi ilə aldığımız surəti əsasında əldə etmişik.

Təəssüf ki, Bakı və Daşkənd nüsxələri kimi bu nüsxə də dövrümüzə mükəmməl şəkildə gəlib çatmamışdır. fars və türk (Azərbaycan) dillərində yazılan şeirlərindən ibarət olan bu divanın vərəqlərinin bir hissəsi tökülmüş, yazılı abidədən yalnız 91,5 vərəq (183 səhifə) qalmışdır. Bunun da 26,5 vərəqi (53 səhifə) şairin ana dilində yazdığı qəzəlləri və bir neçə müəmmanı əhatə edir. Əlyazmanın Bakı və Daşkənd nüsxələri ilə müqayisədə (Səmərqənd əlyazması Bakı nüsxəsindən köçürüldüyünə görə hesaba alınmır) yeni aşkar edilmiş əlyazmanın ən önəmli və diqqətəlayiq məziyyəti ondan ibarətdir ki, bu divan şairin öz əli ilə yazılmışdır. Əlyazmanın əvvəli, ortası və sonundakı bəzi vərəqlər düşdüyü üçün burada bizim tərəfdən vərəqlərin nömrələnməsi şərti sayılmalıdır. Abidənin keçən əsrin birinci yarısında bərpa olduğu təxmin edilir. Bərpa zamanı cildin arxasına bir ağ vərəq əlavə edilərək yapışdırılmışdır. Şərq əlyazmaçılığında zəhr adlanan həmin vərəqin a tərəfində İranın məşhur əlyazmaçı alimi Mehdi Bəyani bu əlyazma divan barədə belə yazmışdır: «Məndə Sədi «Bustan»ının bir neçə nüsfəsi var ki, sonları bu sözlərlə tamamlanır: «Kətəbə ələbd əlzəif Kişvəri 896 m[təmam]. Nüsxəni (Kişvəri divanı nəzərdə tutulur - M.H.) həmin «Bustan» əlyazmaları ilə tutuşdurduqda heç bir tərəddüdə yol vermədən bu divanın şairin (Kişvərinin - M.H.) öz əlilə yazıldığını deyə bilərik.

Əmir Əlişir Nəvai «Məcalisün-nəfais»ində Kişvərinin nəstəliq xətti ilə yazan xoşnəvis (xəttat) şairlərdən olduğunu bildirir. Əlbəttə, bu nəstəliq xətti (Kişvərinin xətti -M.H.) 9-cu əsrin (miladi XV əsr) xoş xətlərindən hesab olunur.

Məhəmmədəli HÜSEYNİ

Berlin

Ədəbiyyat qəzeti.-2009.-2 oktyabr.-S.3.