Cavid dünyasına səyahət

Hər şeyə görə - atamı Vətən torpağına qovuşdurduğuna, əzizlərimi bir sərdabədə - Cavid məqbərəsində görüşdürdüyünə, Cavid ocağının çırağını yenidən yandırdığına görə unudulmaz Heydər Əliyevə minnətdaram.

Turan Cavid

Cavidin klassik "İblis" əsəri bu sözlərlə bitir: "İblis yerə enir". Sual doğur: Nə üçün yerə? Çünki iblis Allah tərəfindən lənətlənərək qovulduğundan o, ucalığa, kosmosa yüksələ bilmədiyi kimi, insanlar tərəfindən də dərk edildiyindən onların arasında qala bilməzdi. Dərk olunan və qovulan iblis insanlar arasından qovulduğu kimi, dərk olunan imperiya, eləcə də onun başçıları və qulları insanlığa xəyanət etdiklərinə görə bir qismi imperiyanın - iblisin özü tərəfindən, digər qismi isə bir qədər sonra zamanın hökmü ilə cəzalandırıldı. Tarix sübut etdi ki, iblis (imperiya) dərk olunanda rədd edilir, mütəfəkkir (Cavid) dərk olunanda qəbul olunur. İblisin dərki İblisin faciəsi, mütəfəkkirin dərki isə mütəfəkkirin qələbəsi ilə nəticələnir. Vaxtı ilə iblis - Sovet imperiyası H.Cavidi (eləcə də minlərlə başqalarını) "vətən xaini", "xalq düşməni", "pantürkist", "panislamist"… elan edərək müəyyən zaman kəsiyində olsa da əbədi səhnədən çıxardı. Amma bütün bunlar müəyyən zaman kəsiyində, həm də yuxarı dairələrdə, siyasi-ideoloji, konyuktur idarə sistemində baş verdi. Xalq və onun qədirbilən oğulları öz mütəfəkkirlərini siyasi təqib və təzyiqlərə baxmayaraq yaşatmağa çalışdı, fürsət düşən kimi onların irsini nəşr etdi, abidələrini ucaltdı, ev muzeylərini yaratdı, bir sözlə, bu mütəfəkkirləri bəşəriyyətə tanıtdı.

"Hüseyn Cavidin ev muzeyi" kitabının müəllifi Salatın Əhmədli də belə bir qədirşünaslıq işi görərək sovet totalitar rejimi dövründə olmazın təqib və təzyiqlərinə məruz qalaraq uzaq Sibirə sürgün edilən Cavid əfəndinin, eləcə də onun ailəsinin - Mişkinaz xanımın, Ərtoğrolun, Turan xanımın ağrılı taleyini can yanğısı ilə qələmə alır. Müəllif kitabını haqlı olaraq ümummilli lider Heydər Əliyevin muzeyin açılışı zamanı Turan xanımla dialoqundan başlayır. Salatın xanım bununla demək istəyir ki, belə bir muzeyin açılışını etməyə hamıdan daha çox mənəvi, əxlaqi, haqqı və səlahiyyəti olan ümummilli lider Heydər Əliyevdir. Şübhəsiz ki, yalnız milli-mənəvi dəyərlərin təhlükəsizliyi keşiyində qətiyyətlə dayana bilən Heydər Əliyev kimi şəxsiyyət Cavidin cənazəsini vətənə gətirə bilərdi. Heydər Əliyev böyük siyasi ustalıqla 59 yaşında pantürkist-millətçi kimi Sibirə sürgün edilən Hüseyn Cavidi 100 yaşında vətənə gətirdi. Sanki o, türkçülərin ən dahisini, ən dühasını vətənə gətirməklə milli hissə və duyğuya malik olan şəxsiyyətlərin hamısının cənazəsini, ruhunu, öz doğma vətənlərinə - Azərbaycana qaytardı. Lakin Cavidin nəşini Sibirdən gətirmək onu Sibirə sürgün etməkdən qat-qat çətin idi. Milli öndərimiz nitqlərinin birində bildirirdi ki, "…1982-ci ildə H.Cavidin cənazəsini uzaq Sibirdən Azərbaycana gətirmək asan iş deyildi. Bu böyük iradə, cəsarət tələb edirdi. Ancaq xalqımıza, millətimizə, tariximizə, mədəniyyətimizə, ədəbiyyatımıza olan sədaqət mənə belə bir cəsarət göstərməyə imkan verdi".

Salatın xanım kitabın növbəti bölümündə diqqəti iki dahiyə - Hüseyn Cavidə və Heydər Əliyevə yönəldir. Daha doğrusu, Heydər Əliyevin Cavid irsinə göstərdiyi diqqət və qayğını önə çəkərək ulu öndərin Cavidə məhəbbətinin əsas qaynaqlarını tədqiq etməyə cəhd edir. Və belə bir nəticəyə gəlir ki, Hüseyn Cavidlə Heydər Əliyevi birləşdirən yalnız məkan və coğrafi ərazi deyil, həm də onların baxışlar sistemindəki türkə və türkçülüyə, genə və genetik koda, yaddaşa və şəcərəyə, millətə və xalqa olan sədaqət hissləridir. Hər iki dahinin ömür və əməl yoluna diqqətlə nəzər salsaq görərik ki, onlar türk xalqlarının mədəni birliyinin tərəfdarı və təəssübkeşi olmuş, bu ortaq türk mədəniyyətinin dünya mədəniyyətindəki yerini və mövqeyini həmişə və hər yerdə uca tutmuşlar. "Hüseyn Cavidin ev muzeyi" kitabının müəllifi Salatın xanım bu qısa, lakin faktlı, predmeti və konseptual şərhdən sonra muzeyin yaradılması və inkişafında Heydər Əliyevin müstəsna xidmətlərini xüsusi qeyd edir. Oxucunu muzeyin iç dünyasına dəvət edən müəllif "Muzeyə giriş, yaxud daxilə pəncərə" bölməsində muzey bələdçisi kimi deyil, əsl tədqiqatçı-alim kimi çıxış edir. Əslində Cavidin ev muzeyinə girişlə, Cavidin ideya-fəlsəfi, poetik dünyasına daxil olmağın əsası qoyulur. Salatın xanımın tədqiqatından aydın görünür ki, muzeyə gələnlər stenddəki tarixi fotoşəkilləri, illüstrasiyaları, əlyazmaları və əşyaları seyr etməklə qalmır, Cavid dünyasına daxil olur, Cavid sehrinin, Cavid tilsiminin təsiri altına düşür, Cavidi əhatə edən makro və mikro mühit barəsində ətraflı məlumat alır. Müəllif oxucunun diqqətini Cavidin əsərlərindən götürülmüş seçmə poetik beytlərə yönəldir, həmin beytlərin ideya-fəlsəfi mündəricəsini açaraq "səma şairi"nin bir muzeyə sığmadığını elmi dəlillərlə izah edir.

Müəllif özü də yalnız muzeydəki materiallarla kifayətlənmir, yeri gəldikcə Cavidlər ailəsi ilə bağlı yeni fakt və xatirələri, naməlum tarixi həqiqətləri elmi dövriyyəyə buraxır və tragik-dramatik ömür yaşamış bu ailənin mükəmməl elmi tərcümeyi-halının yaranmasında öz töhfələrini verir. Kitabda Mişkinaz xanımın, Turan xanımın Cavidsiz və Ərtoğrolsuz yaşadığı illər ürək yanğısı ilə (Mişkinaz xanımın və Turanın Ərtoğrolun dəfn mərasimində iştirak etmək üçün Naxçıvan şəhərinə getmələrinə icazə verilməməsi və həmin vaxt onların yaşadığı psixoloji sarsıntılar) təsvir edilir.

Müəllifin haqlı qənaətlərindən aydın görünür ki, repressiv aksiyalara yalnız Hüseyn Cavid deyil, Cavidlər ailəsi, Cavid nəsli məruz qalmışdır. Salatın xanım bir nəslin tragik taleyinə növbəti tipologiyanı - Cavidin irsini, əsərlərini də əlavə edir. Həqiqətən də, repressiya özünün, xüsusilə dəhşətli, amansız formasını "əxlaqi-estetik" doktrina mundiri geyəndə və mənəviyyata, yaddaşa qarşı çevriləndə alır. Çünki qəsdin hədəfinə və qurbanına bu zaman ən bəşəri, ən əbədi dəyər və sərvətlər - sivilizasiya və sivilizasiyanı yaradanların və yaşadanların özü çevrilir. Cavid əfəndinin əsərlərinin və əlyazmalarının ("Atilla", "Çingiz xan", "Telli saz", "İblisin intiqamı…") məhvi artıq şəxsiyyətə yox, elə bəşəri dəyərlərə qarşı yönəlmiş repressiv aksiya idi.

Məlumdur ki, türkdilli xalqların lüğət fondunda repressiya, deportasiya, genosid sözləri yoxdur. Bu sözlər yaddan gəldiyi kimi, onun icraçıları da əsasən yadlar idi. Yadların milli-mənəvi dəyərləri məhv etməsi prosesi öz qaynağını çar Rusiyasının yaratdığı "ağ terror"dan alır və özünün zirvə məqamına bolşeviklərin "qırmızı terror"unda çatır. Bolşeviklər bu prosesdə yalnız rəng dəyişikliyi - qan simvolikası ilə deyil, həm də repressiyaların coğrafiyasının genişliyi və kütləviliyi ilə seçilir. Sovetlər məkanında repressiyaların ifadə etdiyi leksik çalar da dəyişir, bu söz "cəzalandırmaq" funksiyasını itirərək "məhv etmək" məzmunu daşıyır. Müəllifin Cavidlər ailəsinin faciəsinə geniş yer ayırması yaddan gələn bəlanın tarixi ibrət dərsi olduğunu anlatmağa, kökə, yaddaşa və şəcərəyə sədaqətə xidmət edir. Bu kitabda Cavidlər ailəsinin fonunda milli əxlaqa və milli dəyərlərə malik olan şəhid və qurbanların hamısının taleyi öz əksini tapır.

Müəllif sonrakı bölmələrdə Cavidin muzey - məbədgah, ziyarətgah həyatı, muzeyin elektron variantı, son illərdə orada görülmüş işlər, görkəmli şairin yubileylərinin keçirilməsi, əsərlərinin təkrar nəşri, eləcə də Naxçıvandakı məqbərəsi və ev muzeyi barədə ətraflı məlumat verir.

Kitabda verilmiş eksponatlarla müəllif nitqi arasındakı daxili rabitə və ünsiyyət əsərə sistemli icmal deyil, monoqrafik forma və məzmun verir, onun elmi dəyərini və oxunaqlığını artırır.

Mənə elə gəlir ki, "Hüseyn Cavidin ev muzeyi" kitabı ilə Salatın Əhmədlinin də Cavidşünaslar sırasında durmağa tam mənəvi-əxlaqi haqqı və səlahiyyəti çatır. İnanırıq ki, bu kitab tədqiqatçıların, Cavidşünas alimlərin, Cavidsevərlərin, muzey işçilərinin, bütövlükdə isə geniş oxucu auditoriyasının diqqətini çəkəcək və onların stolüstü kitabına çevriləcəkdir.

Cəlal QASIMOV

Ədəbiyyat qəzeti.-2009.-9 oktyabr.-S.6.