Dilimizin görkəmli tədqiqatçısı

Azərbaycan dilçilik elminin görkəmli nümayəndəsi, keçmiş sovet məkanında tanınmış türkoloqlardan biri olan M.Ş.Şirəliyevin anadan olduğu vaxtdan 100 il keçir. M.Ş.Şirəliyev Azərbaycan dilçiliyinin B.Çobanzadə, F.Ağazadə, A.Tağızadə, X.Xocayev, İ.Həsənov kimi dilçilər nəslindən sonrakı elmi nəslə mənsub idi. Bu nəslin nümayəndələrinə isə başda M.Şirəliyev olmaqla, Ə.Dəmirçizadə, M.Hüseynzadə, Ə.Orucov, İ.Əfəndiyev və b. bu kimi görkəmli dilçi alimləri aid etmək olar. Sovet dövrü elmi məktəb yaratmış Azərbaycan alimlərindən Y.Məmmədəliyev, A.Qarayev, H.Abdullayev, M.Topçubaşov, Z.Bünyadov, Ə.Seyidov və başqa alimlər kimi akademik M.Ş.Şirəliyev də elmi məktəb yaradan insanlardan idi. Görkəmli alim elmi fəaliyyəti ilə Azərbaycanda dialektoloji məktəb yaratmışdı. Azərbaycanda dialektoloji araşdırmalar, dialekt və şivələrin öyrənilməsi bu görkəmli alimin adı ilə bağlıdır.

M.Ş.Şirəliyev Azərbaycanın qədim elm və mədəniyyət mərkəzlərindən olan Şamaxıda doğulmuş, onun uşaqlıq illəri bolşevik-daşnak quldurlarının Şamaxı və ona yaxın əraziləri yandırıb-talan etdikləri illərə təsadüf etmişdi. M.Şirəliyev 1931-ci ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin şərqşünaslıq fakültəsini bitirmiş, sonralar respublikanın ali məktəblərində dərs demiş, kafedra müdiri, dekan, rektor müavini və s. vəzifələrdə işləmişdir. 1949-cu ildən Elmlər Akademiyası sistemində işləməyə başlamış, uzun illər Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun direktoru olmuşdur. O, 1941-ci ildə "Bakı dialekti" mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə etmiş, lakin əsərin elmi məziyyəti nəzərə alınaraq ona birbaşa filologiya elmləri doktoru elmi dərəcəsi verilmişdir. O, 1949-cu ildə Elmlər Akademiyasına müxbir üzv, 1962-ci ildə isə həqiqi üzv seçilmiş, həm də əməkdar elm xadimi fəxri adına layiq görülmüşdür.

M.Ş.Şirəliyevin aspiranturada elmi rəhbəri prof. B.Çobanzadə olmuşdu, lakin B.Çobanzadə qanlı Stalin repressiyasının günahsız qurbanı oldu, buna baxmayaraq gənc aspirant daha ciddi səylə elmi axtarışlarını davam etdirdi. Bu yerdə görkəmli alim Ə.Abdullayevin sözləri yada düşür: "…İstanbul Universitetində oxumuş dilçi, prof. B.Çobanzadə 1937-ci ildə həbs edildi. Onun aspirantları - M.Şirəliyev, Ə.Dəmirçizadə, M.Hüseynzadə və İsmayıl Əfəndiyev başsız qaldılar. Sonralar onların yetişməsi üçün uzun illər lazım oldu".

Akademik M.Ş.Şirəliyevin elmi yaradıcılığında başlıca yeri dialektoloji tədqiqatlar tutur. Alimin dialekt və şivələrin öyrənilməsi sahəsindəki işi bir sıra nəzəri ümumiləşdirmələr aparmağa, ümumiləşdirici nəzəri əsərlər yaratmağa imkan verdi və bu əsasda alimin "Azərbaycan dialektologiyasının əsasları" adlı əsəri meydana gəldi (1962). Həmin əsər 1968-ci ildə təkmilləşdirilmiş şəkildə yenidən nəşr olundu. Bu əsərdə ümumiləşmiş şəkildə Azərbaycan dili dialekt və şivələrinin bir-birindən fərqli cəhətləri araşdırılmışdır.

1957-ci ildən Azərbaycan dialektologiyasının bir sahəsi olan dilçilik coğrafiyası da inkişaf etməyə başladı. Türkologiyada, o cümlədən Azərbaycan dilçiliyində dilçilik coğrafiyasının əsasını akademik M.Ş.Şirəliyev qoymuşdur. Türk dillərinin tədqiqi sahəsində ilk dəfə Azərbaycan dialektoloqları dialektlərin spesifik xüsusiyyətlərini aydınlaşdırmaq və izoqlossları seçmək məqsədilə dilçilik coğrafiyası metodunu tətbiq edirlər. Dilçilik coğrafiyası metodunu tətbiq edərkən Azərbaycan dialektoloqları izoqlossların a) ədəbi dildən; b) bir dialektin digər dialektdən; c) Azərbaycan dialektlərinin qohum dillərdən fərqli əlamətlərini nəzərə alırlar. M.Ş.Şirəliyevin rəhbərliyi ilə Azərbaycan dialektoloqları türk dilləri arasında ilkin olaraq Azərbaycan dili Şərq qrupu dialekt və şivələrini əhatə edən təcrübi dialaektoloji atlas hazırlamışlar. Türkologiya tarixində birinci olan atlas 50 xəritədən və müfəssəl izahdan ibarət idi.

Bu zərurət nəzərə alınaraq, türkdilli dialektoloqların V elmi sessiyası 1965-ci ildə Bakıda çağırıldı. Həmin sessiyanın gündəliyində aşağıdakı məsələlər dururdu: a) SSRİ ərazisindəki türk dillərinin dialaktoloji atlaslarının hazırlanması haqqında; b) Türk dilləri dialektoloji lüğətlərinin tərtibi haqqında; c) Türk dillərinin tarixi dialektologiyası məsələlərinin araşdırılması haqqında (A.N.Kononov: Tyurkskaya filoloqiya və SSSR. M.1968.səh. 15).

1964-cü ildə akademik M.Ş.Şirəliyevin redaktorluğu ilə "Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti" nəşr edilir, lakin ilk təcrübə olduğundan dialekt və şivə sözlərinin müəyyən qismi bu lüğətdə öz əksini tapmamışdı. Odur ki, 2 cildlik "Dialektoloji lüğət" Azərbaycan dilçilərinin fəal iştirakı ilə 1999-cu ildə Türkiyədə çap olunmuşdur. Hörmət əlaməti olaraq, lüğətə fəxri redaktor kimi M.Ş.Şirəliyevin adı yazılmışdır.

XX əsrin 70-ci illərindən Bakı şəhəri keçmiş SSRİ məkanında türkoloji mərkəzlərdən biri kimi tanınmağa başlayır. Bu işdə Azərbaycan KPMK-nın keçmiş birinci katibi, ümummilli lider Heydər Əliyevin Azərbaycanın Ümumittifaq miqyasında tanınmasında böyük xidmətləri oldu. Həmçinin akademik M.Şirəliyevin və başqa türkoloq alimlərimizin elmi nüfuzları da təsirsiz qalmadı. 70-ci illərin əvvəllərində Bakıda beynəlxalq səviyyəli "Sovetskaya tyurkoloqiya" jurnalı nəşr olunmağa başladı. Bu jurnalı elmi sanbalına görə o vaxtlar Moskvada nəşr olunan "Voprosı yazıkoznaniya" jurnalı ilə müqayisə etmək olardı. Keçmiş SSRİ dövründə türk dillərinin dialektologiya məsələlərinə aid elmi konfranslardan üçü Bakıda keçirilmişdir (1956; 1960; 1965), digər tərəfdən Bakıda və başqa şəhərlərdə keçirilmiş elmi konfransların materialları da (Ümumittifaq məcmuəsi) rus dilində bir neçə dəfə Bakıda nəşr edilmişdir. İttifaq miqyasında bütün türk dilləri dialektologiyasına rəhbərlik edən, dialektologiya məsələlərini əlaqələndirən və idarə edən bir orqan - Dialektologiya Komitəsi fəaliyyət göstərirdi ki, onun da sədri akademik M.Ş.Şirəliyev idi. M.Ş.Şirəliyevin elmi fəaliyyəti sayəsində Azərbaycan dialektologiya məktəbi başqa türk dillərinin dialektlərini öyrənmək üçün nümunəyə çevrilmişdi.

Akademik M.Ş.Şirəliyevin elmi yaradıcılığı dialektologiya sahəsi ilə məhdudlaşmır. O, Azərbaycan dilinin morfologiya və sintaksisinə, nitq mədəniyyəti, üslubiyyat, orfoqrafiya, orfoepiya məsələlərinə, türkologiyanın nəzəri problemlərinə dair əsərlərin, ali və orta məktəblər üçün dərsliklərin müəllifi olmuşdur. Təkcə onu qeyd etmək lazımdır ki, onun M.Hüseynzadə ilə birlikdə orta məktəblər üçün yazdığı "Azərbaycan dilinin qrammatikası (sintaksis)" kitabı yarım əsrə yaxın məktəblilərin stolüstü dərsliyi olmuşdur. Bir sözlə, alimin qələmindən 100-dən çox elmi əsər və monoqrafiya çıxmışdır.

Görkəmli alimin elmi fəaliyyəti yalnız keçmiş SSRİ ərazisi ilə məhdudlaşmırdı. O, 1957-ci ildə Türk Dil Qurumunun üzvü seçilmişdi (Azərbaycandan prof. Ə.Dəmirçizadə də o vaxtlar bu qurumun üzvü idi). M.Ş.Şirəliyev Türk Dil Qurumunun qurultaylarında (1957, 1966, 1972) iştirak edib mühazirələr oxumuşdu. 1953-54-cü illərdə Bolqarıstan hökumətinin dəvəti ilə Sofiya Universitetində, 1963-cü ildə isə Polşa Xalq Respublikasının dəvəti ilə Varşava və Krakov universitetlərində türk dilindən mühazirələr oxumuşdu. Alim bir sıra beynəlxalq əhəmiyyətli elmi yığıncaqlarda uğurla çıxış etmiş, əsərləri bir çox xarici dillərdə nəşr olunmuşdur. Akademik M.Ş.Şirəliyevin bilavasitə rəhbərliyi və yaxından qayğısı sayəsində onlarla namizədlik və doktorluq dissertasiyaları müdafiə olunmuşdur. O, Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası baş redaksiya heyətinin üzvü idi.

Görkəmli alimin unudulmaz xatirəsi bu gün də onu tanıyanların qəlbində yaşamaqdadır. Peyğəmbər Əleyhissəlam buyururdu: "Elmindən fayda gələn alim min abiddən irəlidir". Bəli, akademik M.Ş.Şirəliyev elmi ilə cəmiyyətə, insanlara fayda gətirən alimlərdən idi.

Aydın NAĞDALIYEV

Ədəbiyyat qəzeti.-2009.-23 oktyabr.-S.2.