Qumral Sadıqzadənin bədii yaradıcılığı

Azərbaycan ədəbi mühitində "Son mənzili Xəzər oldu" adlı üç hissəli romanı, maraqlı povest və hekayələri və iri həcmli elmi-publisistik məqalələri ilə tanınan Qumral xanım Seyid Hüseyn qızı Sadıqzadə 1929-cu ildə Bakı şəhərində İçərişəhərdə həyatın hər cür acılarına şahid olmuş Uzun Seyidlər adı ilə məşhur olan bir nəslə məxsus, Şirvanşahlar sarayına bitişik ikimərtəbəli qədim bir evdə dünyaya göz açmışdır. Qumral xanım iki nəcib nəslin, iki aydın vətəndaşın - Seyid Hüseyn və Azərbaycanın ilk ziyalı xanımlarından biri olan lirik şairə Ümmgülsüm Sadıqzadənin övladıdır. Amma təəssüf ki, həyat bu nəcibliyə qarşı öz mərhəmətini əsirgəmişdir. Ya bəlkə də nəciblik elə həyatın acı sınaqları nəticəsində qazanılır. Ailənin davamının bugünkü vəziyyəti də məhz belə bir qənaətə gəlməyimizə əsas verir. Seyid Hüseyn və Ümmgülsümün övladları Oqtay Sadıqzadə, Toğrul Sadıqzadə və Qumral Sadıqzadə öz istedadları, ziyalı tövrləri ilə ictimaiyyətə məlum şəxsiyyətlərdir.

Qumral Sadıqzadə 1947-ci ildə Bakı Energetika texnikumunu, 1952-ci ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsini bitirmişdir. 1960-cı ildən etibarən dövri mətbuatda rus dilindən tərcümələri ilə çıxış etmişdir. Yazıçını ədəbi dairəyə tanıtdıran ilk əsəri iri həcmə malik olan "Son mənzili Xəzər oldu" adlı tarixi-publisistik romanı oldu. Qumral xanım özü əsəri haqqında belə məlumat verərək yazır: "Kitab iki hissədən və epiloqdan iabərtdir. Birinci hissə nəslin tarixindən başlayaraq Seyid Hüseynin həyatının 1920-ci ilədək - Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulanadək olan dövrünü əhatə edir.

Kitabın ikinci hissəsi Seyid Hüseynin tarixən qısa bir müddət ərzində - ömrünün son on yeddi ilinin yaddaşlarda yaşayan, xatirələrdə qalan, nəslimizdə bizdən yaşlıların, vaxtilə atamı yaxından tanıyanların söhbətləri, eləcə də rəsmi sənədlər, faktlar əsasında yazılmışdır".

Yazıçının 2002-ci ildə nəşr etdirdiyi "Mənim nakam qardaşım" əsəri də bu nəslin tarixinin davamı kimi görünür və Seyid Hüseynin ailəsinin 37-ci il repressiyasından sonrakı dövrünü əhatə edir.

2000-2008-ci illəri Qumral Sadıqzadənin həyatında bədii yaradıcılıq baxımından ən məhsuldar bir dövr hesab edə bilərik. Bu illər ərzində dövri mətbuatda ədibin bir-birindən maraqlı povest və hekayələri görünmüşdür: "Analar tək qalmasın" (povest), "Uzunçu", "Deyingən" və s. hekayələri. Bu günə qədər də yazıçının qələmi öz itiliyini saxlayır və fəaliyyətini davam etdirməkdədir. Sonuncu hekayəsi - "Xəsisliyin dərəcəsi" "Ədəbiyyat qəzeti"nin 15 sentyabr 2008 tarixli nömrəsində dərc olunmuşdur.

Qumral Sadıqzadənin bədii yaradıcılığında diqqəti çəkən məqamlardan birincisi onun öz hekayələrində xarakterlər yaratmışdır. Yazıçının xarakter hekayələrinin əsas ideyası isə bundan ibarətdir ki, insanın həyatını onun xarakteri müəyyənləşdirir. Biz bu hekayələrdə xarakterin situasiyadan deyil, situasiyanın xarakterdən asılılığını müşahidə edirik. Yəni müəllifə görə, əslində həyatın çətinliyi və ya asanlığı şərt deyil, əsas insanın onu necə qavramasıdır. Mühüm məqamlardan biri də budur ki, xarakter yalnız fərdin özünə deyil, həm də onun əhatə olunduğu mühitə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Göstərilən cəhətlər müəllifin yalnız xarakter hekayələri üçün deyil, həm də vəziyyət hekayələrinə də şamil edilə bilər. Birincilərdə ("Uzunçu", "Deyingən", "Qönçə arvad", "Gəlinbacı paltar yuyur", "Xəsisliyin dərəcəsi" hekayələrində) xarakter vəziyyəti yaradırsa, ikincilərdə ("Analar tək qalmasın", "Təranə" povestlərində) situasiyanın yenə də xarakterdən qaynaqlandığını görürük.

"Uzunçu" hekayəsində müəllif xarakterin mühitə təsirini belə ifadə edir: "Belə adamla qatarla uzaq yol getməyi, bir dam altında yaşamağı, xüsusən ailə qurmağı Allah heç kəsə qismət eləməsin! Bu o deməkdir ki, ömrünü vaxtından qabaq çürüdəcəksən". Bu cümlələr əslində yazıçının bütün xarakter hekayələrinə epiqraf kimi səslənir. "Uzunçu" hekayəsində Xavərin əri Eyvaz arvadına bircə kəlmə sözü çatdırmaq üçün bütün gün ərzində baş verən əhvalatları danışmaq cəhdindədir. Bu isə yalnız Xavəri deyil, hətta onları ayaqüstü yoluxmağa gələn qonağı da təbdən çıxarır.

"Gəlinbacı paltar yuyur" hekayəsində isə müəllif tipik vasvası obrazı yaratmışdır. Bu əsərdə də Bilqeyis xanımın ətrafındakılar onun ifrat təmizkarlığına məhkum olunmuşlardır. Əsərin sonunda müəllifin qeydindən məlum olur ki, hekayənin mövzusu tamamilə həyatdan götürülüb: "Bilqeyis xanım on-on beş il bundan qabaq səksən iki yaşında dünyasını dəyişib. Allah ona qəni-qəni rəhmət eləsin! Bu yazıya görə qoy ruhu inciməsin". Əslində Qumral Sadıqzadənin qəhrəmanlarının prototipi hər kəsin yaşadığı mühitdə var və nəfəs aldığımız havanı qatılaşdıran da məhz onlardır. Müəllif bu hekayələrlə hər kəsi öz daxilinə, öz xislətinə nəzər salmağa səsləyərək insanın özünü tanımağa və islah etməyə ehtiyacı olduğuna inandırmağa çalışır.

"Qönçə arvad" hekayəsində Asifin mövhumatçılığı ətrafındakıları da yoluxdurub onların həyatını mürəkkəbləşdirir. Asif xalasını və onun qızını qonşuluqda yaşayan Qöncə arvadın ayağının uğursuzluğuna inandırmaqla onları da özü kimi bu cəfəngiyyatdan asılı vəziyyətə salmağa nail olur: "O gündən etibarən ana da, qız da bir yerə getmək üçün evdən çıxanda özləri də hiss etmədən qeyri-ixtiyari əvvəlcə həyətə baxır, Qönçə ilə üz-üzə gəlməməyə çalışırdılar".

Qumral Sadıqzadənin romanından sonra iri həcmli əsərləri povestləridir. "Analar tək qalmasın", "Təranə" və "203 nömrəli palata". "Analar tək qalmasın" əsəri bu povestlər içərisində ən tipik vəziyyətə həsr olunmuş əsərdir və ictimaiyyətimizin ağrılı mövzularındandır. Əsərin ilk cümləsini təşkil edən mənzərənin şahidi olmayan yəqin ki, yoxdur: "Avtobus dayanacağa yaxınlaşanda orta cərgədə oturmuş yetmiş yaşlı ağsaçlı qadın zənbilindən sellofana bükülmüş köhnə "Əmək veteranı" kitabçasını çıxarıb çətinliklə ayağa qalxdı, qapıya tərəf getdi". Təsvir olunan səhnə kimliyindən asılı olmayaraq, qadının mənəvi tənhalığından xəbər verir. Halbuki o, ömrünün qırx ilini müəllimliklə keçirən, üç dürüst övlad böyüdüb onlara təlim və təhsil verən, ərini itirdikdən sonra iki övladını təkbaşına layiqincə evləndirən qayğıkeş bir anadır.

"Təranə" və "203 nömrəli palata" povestlərində də yazıçı maraqlı xarakterlər yaradır, onların da hər biri vəziyyətlərdə açılır. Bu əsərlərdə də insan eqoizminin qurbanları və öz xasiyyətləri, iddiaları ilə ətrafındakıların həyatını zəhərləyən insanların mənəvi xəstəliklərinin xüsusiyyətləri öyrənilir.

Qumral Sadıqzadənin hekayə və povestləri şirin təhkiyə üsulu ilə yazılmışdır. Bədii dili sadə və lakonikdir, yazıçı hadisələrin təsvirində təfərrüata varmır. Əsərlərinin hər birində ideyadan kənar ştrixlərə mümkün qədər yol verməməyə çalışır. Yazıçı sanki həyatı bir psixoloq kimi müşahidə edir, buna görə də onların hər biri lirik-psixoloji əsərlərdir.

Qumral Sadıqzadə ədəbi ictimaiyyətdə yalnız tərcümələri və bədii əsərləri ilə deyil, həmçinin elmi-publisistik məqalələri ilə də tanınır. Onun "Seyid Hüseyn" və "Şairə Ümmgülsümün qəbri tapıldı", "Anamın nadir əlyazmaları" adlı məqalələri yüksək elmi dəyərə malikdir.

Nizami Cəfərovun qeyd etdiyi kimi, "Son mənzili Xəzər oldu" adlı sənədli romanları çapdan çıxanda müəllifin ilk qələm təcrübəsi olan bu kitablar həm ədəbiyyatçılar, həm də geniş oxucu kütləsi tərəfindən böyük rəğbət və maraqla qarşılandı. Çox keçmədən o, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinə üzv oldu və 2000-ci ilin mart ayında bu kitabların müzakirəsi keçirildi. Qumral Sadıqzadənin dövri mətbuatda ən çox çıxışı "Ədəbiyyat qəzeti"ndə görünür ki, bu da onun hekayələrinin oxunaqlığından irəli gəlir. Yazıçı ədəbi-bədii fəaliyyətinə görə prezident təqaüdünə də layiq görülmüşdür.

Könül NƏHMƏTOVA

Ədəbiyyat qəzeti.- 2009.- 4 sentyabr.- S.5.