Gecikmiş yazıya cavab
"Elm" qəzetinin 15 aprel 2009-cu
il tarixli nömrəsində prof. Xəlil Yusiflinin
"Şeyx Səfiəddin Ərdəbili, yoxsa Səfiqulu Xan
Səfi" adlı məqaləsi dərc olunmuşdur. Məqalədə bizim "XIII-XIV əsrlər anadilli lirik şeirimizin
inkişaf yolu" (Bakt: Elm və təhsil, 2009) adlı
monoqrafiyamızda "Şeyx Səfiəddin Ərdəbili"
oçerkində sənətkarın iki qəzəlinə və
"Qara məcmuə" adlı nəsr əsərinə
münasibət bildirilir. Həmin iki qəzəl
və "Qara məcmuə
"dən nümunə kimi verilib təhlil edilən
parçalar Azərbaycan türkcəsindədir. Müəlliflər iki qəzəlin və "Qara
məcmuə"dən verilən nümunələrin
Şeyx Səfiəddinə
aid olmasını inkar edir. Doğrudur,
"Qara məcmuə"yə
münasibətdə bir qədər ehtiyatla davranır. Məsələyə şübhə
ilə yanaşdığı
aydın olur. Amma, ümumiyyətlə, alimin mövqeyi aşkar
şəkildə sezilir: "Qara məcmuə"dən verilən
örnəklərin Şeyx Səfiəddinə aid olduğunu
şübhə altına almaq.
Xəlil müəllimin
yazısından hiss olunur ki, onun hər üç bədii
nümunə (iki qəzəl, "Qara məcmuə"dən
parçalar) ilə tanışlığı (yəni həmin
nümunələrin Şeyx Səfiəddinə aid olması)
ilk dəfə bizim monoqrafiyamız vasitəsi ilə baş
tutmuşdur. Ona görə də deyilən məsələyə
bizim monoqrafiyanı oxuduqdan sonra münasibət bildirmişdir.
Halbuki professorun münasibəti hədsiz dərəcədə
gecikmişdir. Çünki elm aləmində həmin örnəklərin
adı cəkilən sənətkarın bədii
yaradıcılıq məhsulları kimi təqdim
olunmasından uzun illər ötür. Xəlil müəllimin
bir mütəxəssis kimi uzun müddət susması (və
ya məsələdən xəbərsiz qalması) yalnız təəssüf
doğurur. Əslində isə haqqmda söhbət
açdığımız problemə daha əvvəllər
münasibət göstərilməli idi.
"Qoydi ğəm ləşkəri
yüz könlümə hamun-hamun" misrası ilə
başlayan qəzələ gələk. Doğrudan da, bu qəzəli
S.Ə.Şirvani və S.Mümtaz XVII əsr şairi Səfıqulu
bəyin şeiri kimi təqdim edirlər. S.Ə.Şirvani sənətkar
barəsində heç bir bilgi verməsə də,
S.Mümtaz oxucunu onun haqqında xeyli məlumatla tanış
edir.
Ancaq nəzərə
çatdırırıq ki, həmin qəzəl daha əvvəl
Ələkbər İmad Təbrizinin "Rəngarəng"
adlı kitabının 2-ci cildinin 505-ci səhifəsində Səfəvi
şeyxinin şeiri kimi təqdim edilmişdir. Fəxrəddin
Musəvi Ərdəbili də "Ərdəbil tarixi və
alimlər" ("Tarixe-Ərdəbil və daneşməndan".
Nəcəf, 1347) əsərində qəzəli Şeyx Səfiəddinin
yaradıcılıq nümunəsi kimi vermişdir. Bu deyilənlər
barədə geniş məlumat verən M.İsmayılova
1990-cı ildə (AMEA-nın xəbərləri (ədəb.,
dil və inc. ser.), 1990, N°4, s.80-85) "Şeyx Səfiəddin
Ərdəbilinin "Səfvətüs-səfa" əsəri
haqqında bir neçə söz" məqaləsində
deyilən qəzəli Ş.S.Ərdəbilinin əsəri
kimi elmi ictimaiyyətə çatdırır. Doktor H.M.Sədiq,
tanınmış alim T.Hacıyev də aşağıda
adını çəkdiyimiz əsərlərində
şeirin bəhs etdiyimiz sənətkarın qələminə
məxsus olduğunu qeyd edirlər. Deməli, Xəlil müəllimin
cavabı düz 19 il gecikib. Klassik ədəbiyyatımızın
gözəl bilicisi, mənbələrə yaxşı bələd
olan alim məhz o zaman məsələyə münasibət
bildirməli idi. Cavabın 19 il gecikməsi qəribə
görünür.
Digər tərəfdən
belə bir sual yaranır və hörmətli alim bu suala cavab
axtarmalı idi. Nə üçün S.Ə.Şirvani və
S.Mümtazın fikirləri doğrudur, ancaq Ələkbər
İmad Təbrizi, Fəxrəddin Musəvi Ərdəbili,
M.İsmayılova, H.M.Sədiq və T.Hacıyevin dedikləri
yalan? Bəlkə, yanılan elə S.Ə.Şirvani və
S.Mümtazdır? Şəxsən biz də sonuncuların
mülahizələrinə şübhə ilə
yanaşırıq. Deməli, hələ ki, bu qəzəllə
əlaqəli sualın cavabı açıq qalır və yəqin
ki, gələcək tədqiqatlar buna aydınlıq gətirəcəkdir.
Gəlirik ikinci qəzələ. Xəlil müəllimin "Ey rövnəqi-baharü çəmən, gülmüsən, nəsən?" misrası ilə başlayan bu qəzələ münasibət bildirməsi isə nə az, nə çox, düz 33 il gecikib. Çünki həmin qəzəl Şimali Azərbaycanda geniş oxucu kütləsinə ilk dəfə 1976-cı ildə ("Azərbaycan müəllimi" qəz., 1976, 29 oktyabr) Ə.Hüseyni tərəfindən təqdim edilib. Ə.Hüseyni "Qiymətli tapıntı" adlı orta həcmli bir məqalə yazmış, burada Şəyx Səfiəddin haqqında məlumat vermiş və sonda qiymətli tapıntı kimi adı çəkilən qəzəli S.Ərdəbilinin şeiri kimi oxuculara çatdırmışdır. Ə.Hüseyni bədii nümunəni hansı mənbədən əldə etdiyini də göstərmişdir: Baba Səfəri. "Ərdəbil tarix yollarında". 2-ci cild, səh.65.
Haqqında bəhs etdiyimiz qəzəl doktor H.M.Sədiqin tərtibatı ilə nəşr olunan "Şeyx Səfiəddin Ərdəbilinin şeirləri, sözləri, öyüdləri və mənqibələri" (Tehran, 2001) kitabında, həmçinin Q.Qubadovun "Qaynaqlar Şeyx Səfı poeziyası haqqında" (AMEA-nın xəbərləri (hum. elm. ser.), 2004, jNs4, s.35) adlı mətbu məqaləsində də yer almışdır.
Əgər birinci qəzəli Ş.S.Ərdəbilinin qələm təcrübəsi hesab etməməkdə Xəlil müəllim heç olmasa hansısa bir faktdan yapışırdısa (S.Ə.Şirvani və S.Mümtazdan), ikinci qəzəlin inkarında o, yalnız "bir nəfər yoldaşın sözünə" və bir də gümana (!) əsaslanır. Alim yazır ki, həmin "yoldaş" "bu qəzəlin XIX əsrdə yaşamış bir Qarabağ şairinin olduğunu söylədi". İndi nəyə inanaq? X.Yusifli bir tərəfdən bu "yoldaşın" fıkrinə şərik çıxır, o biri tərəfdən isə qəzəli dil və üslub xüsusiyyətlərinə görə Səfiqulu bəyinki hesab edir.
Axı, nə
birinci, nə də ikinci variant ağlabatan, elmdə qəbul
edilən variantlardır. Hansısa bir "yoldaşın"
sözü elmdə qətiyyən fakt və həqiqətin
sübutu sayıla bilməz. Əgər söhbət
yeddi əsr bundan əvvəl yaranmış şeirdən
gedirsə, şifahi şəkildə hansısa bir şəxsin
dediyi söz, etdiyi şahidlik, əlbəttə, həqiqət
ola bilməz. Qəzəli
dil və üslub baxımından da Səfiqulu bəyə aid
etmək qeyri-mümkündür. Əgər
Səfiqulu bəyin
cəmi 1-2 şeiri əldədirsə, onun dil və üslub
xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirmək,
1-2 poeziya nümunəsindən çıxış edib
hökm vermək mümkündürmü? Xəlil müəllim ağıllı və məntiqli bir
alim kimi bunu bilməmiş deyil. Deməli,
yerində yalnız güman və fərziyyə qalır.
Alim gümana əsaslanaraq qəzəlin Ş.S.Ərdəbiliyə aid
olmadığını söyləyir. Bu
isə elmi baxımdan məqbul sayıla bilməz.
X.Yusifli nə
üçünsə "bir nəfər yoldaşın"
şifahi sözünə inandığı halda, Cənubi Azərbaycan
alimlərinin deyilən məsələ ilə əlaqədar
fikirlərinə tamamilə şübhə ilə yanaşır və yazır: "Bütün bunları xatırlamaqda
məqsədimiz odur ki, müasir Güney Azərbaycan alimlərinin
səhvlərinə aldanaraq Şeyx Səfıəddin Ərdəbilini
türkcə şeirlər yazan ilk şair elan etmək yanlışdır".
Təd-qiqatçının bu cür inkarçı
mövqeyi bir qədər qəribə görünür.
Axı, Güney Azərbaycan alimlərinin dediklərinə
nə üçün inanmaq olmaz? Bunun
üçün səbəb və əsas nədir? Təəssüf ki,
hörmətli professor öz fikrini əsaslandırmaqdan
ötrü dəlil tapa bilmir.
X.Yusiflinin
"Qara məcmuə" ilə əlaqədar bəyan etdiyi
mövqeyi də gecikib. Tədqiqatçı ən azı 7-8 il
əvvəl bu əsərə münasibət bildirməli
idi. Çünki əsərin mətnindən əldə
edilən hissə 2001-ci ildə Cənubi Azərbaycan alimi
doktor Hüseyn Məhəmmədzadə Sədiq tərəfindən
Tehranda nəşr edilmişdir (Qara məcmuə. Şeyx Səfiəddin Ərdəbilinin şeirləri,
sözləri, öyüdləri və mənqibələri.
Tərtib edən: Doktor H.M.Sədiq.
Təəssüf ki, Xəlil
müəllim heç bir sübuta söykənmədən
Ş.S.Ərdəbilinin ana dilli nəsrimizin "hələlik
bizə bəlli ilk və yeganə nümayəndəsi"
olması fikrini də "əsassız" hesab edir. Hətta "Qara məcmuə" əsərinin
mövcudluğuna belə şübhə ilə
yanaşır. O yazır: "Qara məcmuə"
"Səfvətiis-səfa" tərcüməsindən
qopma parça deyildir ki?! Və ya ayrı bir adamın tərcümə
etdiyi parçalar deyil ki?".
Belə
birmülahizə tamamilə əsassız görünür. Əvvələn,
Şeyx Səfinin "Qara məcmuə" adlı əsərinin
olduğunu mötəbər qaynaqlar xəbər verir. Məsələn,
M.Tərbiyət "Danişməndani-Azərbaycan" əsərində
yazır: "Bəqai və Qoribi də fars və türk dillərində
Şeyx Səfinin tərcümeyi-halını yazmış və
Şeyxə "Qara məcmuə" adlı bir əsəri
nisbət vermişlər. Onlar qeyd etmişlər
ki, bu məcmuə Səfəvilər kitabxanasından
başqa heç yerdə yoxdur. Qəribi
çox qısa və ötəri şəkildə o məcmuənin
məzmunundan danışmışdır".
Burada bir məsələyə
xüsusi diqqət yetirək. Təzkirəçi Qəribi
ötəri də olsa, əsərin məzmunundan
danışır. Deməli, o, "Qara məcmuə"ni nəinki görüb, hətta oxuyub da. Çünki oxumadan bir əsərin məzmunundan
necə danışmaq olar? Digər tərəfdən əgər
"Qara məcmuə" Səfəvilər sarayında mövcud
idisə, o nə "Səfvətüs-səfa", nə də
bu əsərdən parçalar ola bilərdi.
Çünki "Səfvətüs-səfa"nın
ayrıca bir əsər kimi həm Səfəvilər
kitabxasında, həm də başqa yerlərdə olduğu
qaynaqlarda dəfələrlə xatırladılır.
İkincisi, "Qara məcmuə"nin əlimizdə olan parçalarını tərcümə
nümunəsi kimi qiymətləndirmək mümkün deyil.
İstənilən tərcümə mətnində mətnin
leksik-sintaktik sistemində, cümlə quruluşunda, dil vahidlərinin
harmoniyasında, hətta leksik-sintaktik vahidlərin
yaratdığı aurada başqa dildə olan mətnin "yad"
diktəsi, "gəlmə" ünsür o saat
özünü büruzə verir (Tərcüməçi nə
qədər peşəkar olsa da). Bu
hamının bildiyi adi həqiqətdir. Haqqında
söhbət açılan əsərin əldə olan
parçalarında isə mətnin tamamilə milli linqvistik təfəkkürdən
doğduğu, milli dil zəminində ərsəyə gəlib
tərcümə xüsusiyyətlərindən uzaq olduğu
bariz şəkildə hiss edilir. Bu millilik
mətnin ruhunda da aydın sezilir.
Ücüncüsü,
"Səfvətüs-səfa" XVI əsrdə Katib
Nişati tərəfindən (1543) "Şeyx Səfi təzkirəsi"
adı ilə Azərbaycan türkcəsinə tərcümə
edilmiş, həmin tərcümə 2006-cı ildə
Bakıda nəşr olunmuşdur (Şeyx Səfi təzkirəsi.
Tərtibçilər və nəşrə hazırlayanlar:
M.Nagısoylu, S.Cabbarlı, R.Şeyxzamanh. Bakı: Nurlan, 2006).
Onun tərcümə əsəri olduğu dərhal hiss
edilir. Digər tərəfdən "Qara məcmuə"dən
bizə gəlib çatan parçalar burada da yoxdur. Deməli, həmin parcaları "Səfvətüs-səfa"dan
qopma hesab etmək əsassız fikirdir.
Yaqub BABAYEV
Elm.- 2010.- 29 aprel.- S.10.