Azərbaycanın qəbir abidələri

(Əvvəli ötən saylarımızda)

2. Küp qəbirləri

Küp qəbirləri arxeoloji mədəniyyətinin xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, ölülər gildən qayrılmış çox iri küplərin içərisində basdırılmışdır. Ölüləri küp içərisində basdırmaq qədim dəfn adətlərindən biri olmuşdur. Hələ e.ə. II minillikdə Kiçik Asiyada xetlər, daha sonra şumerlər öz ölülərini iki küpün içində basdırırdılar. Bu dəfn adətinə Azərbaycanın cənub rayonlarında, xüsusilə Naxçıvanda, Lənkəranda təsadüf edilmişdir. Ölünü tək bir küpdə basdırmaq adəti də xeyli qədimdir. Ermənistan və Gürcüstanda da bu adətə təsadüf edilib (2, s. 93). Lakin ümumiyyətlə küp qəbirlərinin ən böyük kolleksiyası Azərbaycandadır. Albaniyada alban tayfalarının istifadə etdikləri iki başlıca dəfn adətindən birincisi torpaq qəbri dəfn adəti olsa da, daha sonra yaranan küp qəbirləri mədəniyyəti torpaq qəbirləri mədəniyyətini assimilyasiya etmiş, Albaniyanın əsas hakim mədəniyyətinə çevrilmişdi (1, s.335-336).

Albanların əsas maddi mədəniyyət abidələrindən biri olan küp qəbirlərinə Baş Qafqaz sıra dağlarının cənub ətəklərində, Kür-Araz çayları boyunda, Muğan düzündə, Şirvan ərazisində, Naxçıvanda, Qarabağda, ümumiyyətlə, Azərbaycanın demək olar ki hər yerində təsadüf olunmuşdur (5, s.48-49).

Azərbaycandakı iri küp qəbirləri əsasən Ağcabədi və Mingəçevir ətrafından tapılmışdır. Müəyyən edilmişdir ki, sovet Azərbaycanının şimalından tapılmış qəbirlər (Mingəçevir) cənubdakı (Ağcabədi) küp qəbirlərinə nisbətən zəngindir. Lakin cənubdakı küp qəbirlər şimaldakı küp qəbirlərdən daha qədimdir (3, s.6).

Azərbaycanda küp qəbirlərinin olması XIX əsrin sonlarında aşkarlanmışdır. Keçmiş Şuşa qəzasında küp qəbirlərinin olduğu haqda ilk dəfə 1895-ci ildə F.Y.Resler məlumat vermişdir, lakin o, küp qəbirlərini tədqiq etməmişdir (3, s.5).

Küp qəbirlərinin öyrənilməsinə yalnız 1927-ci ildən başlanılmışdır. Laçında küp qəbirlərinin olmasını həmin il V.M.Sısoyev müəyyən etmişdir. Bundan sonra İ.İ.Meşşaninovun apardığı tədqiqat işləri zamanı Şumurlu və Qalatəpədə bir neçə küp qəbri aşkar edilmişdir. 1930-cu ildə V.M.Sısoyev Muğanda küp qəbirlərinin olduğunu müəyyən etmişdir. 1933-cü ildə İ.İ.Meşşaninovun rəhbərliyi altında Mil düzündə, Qalatəpəyə yaxın yerdə, Gavurarxın yerləşdiyi ərazidə bir neçə küp qəbrinin olduğu müşahidə edilmişdir (3, s.5-6).

Mingəçevirdə küp qəbirləri Kür çayının sağ və sol sahillərində olub, çox geniş bir sahəni əhatə edir. Sağ sahildəki küp qəbirləri sol sahildəki küp qəbirlərindən daha qədimdir.

Kür çayının sağ sahilindəki küp qəbiristanlığı daha çox öyrənilmişdir. Sağ sahildə küp qəbirləri, əsasən, 1, 5 m-ə qədər dərinlikdən tapıldığı halda, sol sahil qəbirləri 3-4 m dərinlikdən aşkar edilmişdir (3, s.7).

Mingəçevirdə küp qəbirlərini, əsasən, iki hissəyə (böyüklər və uşaqlar üçün) ayırmaq olar. Bu küp qəbirlərin hamısı qırmızı rəngdədir. Böyüklər üçün olan qəbir küpləri təsadüfi halda qulplu, uşaqlar üçün olan qəbir küpləri nadir halda qulpsuz olur, bəzən böyüklər üçün olan qəbir küplərinin dibinə yaxın yerdə kiçik bir deşik açılır. Qəbir küplərinin ətrafına ölmüş adamın varidatından asılı olaraq, qab-qacaq, yemək-içmək və s. qoyulur. Küp qəbirlərində bəzən at, qaramal, davar skeletlərinə də rast gəlinir.

Mingəçevirdə küp qəbirlərinin bir neçəsi nəzərə alınmazsa, hamısının ağız hissəsi şimal-qərbə, dib hissəsi cənub-şərqə tərəf böyrü üstə basdırılmışdır. Küplərin ağız hissəsi çox vaxt sınmış iri küplərin hissələri və ya daşlarla, bəzi hallarda isə çiy kərpiclə örtülüb.

Böyüklər üçün olan qəbir küplərinin boyu orta hesabla 1,4-1,6 m, gövdəsinin diametri 80-90 sm olur, boyu 2 m, gövdəsinin diametri 1 m-ə çatan qəbir küpünə də təsadüf edilmişdir.

Mingəçevirdə hər bir qəbir küpünün içərisində bir ölü, nadir hallarda iki ölü basdırılmışdır. Ölülər dizdən çox bükülü, əlləri üzünə doğru qaldırılmış halda sol və ya sağ böyrü üstü basdırılmışlar.

Ölülər basdırılan zaman onları ayaqları qabağa - qəbir küpünün ağzından içəri salaraq başlarını əsasən küpün ağız (boğaz) hissəsinə qoymuşlar. Ölüləri küplərə ağız hissədən yerləşdirmək mümkün olmadıqda onların ağız hissəsi bir qədər sındırılır, ya da ağız hissə kiçik olduqda onun dip hissəsi sındırılaraq ölü buradan küpün içərisinə qoyulurdu. Belə hallarda ölünün başı küpün ağız hissəsində deyil, alt hissəsində olmuşdur.

Qəbir küplərinin əsasən ağız hissəsinə yaxın yerdə təsadüf edilən od izlərindən məlum olur ki, dəfn zamanı burada tonqal qalamışlar. Güman edildiyinə görə bunda məqsəd qəbri şər qüvvələrdən təmizləmək, ya qurban vermək, ya da ehsan hazırlığı üçün olmuşdur (3, s.8; 4, s.9).

Ədəbiyyat:

1. Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. I cild. (Məsul redaktor: İ.H.Əliyev). Bakı: Elm, 1998, 476 səh.

2. Göyüşov Rəşad. Azərbaycan Arxeologiyası. Bakı: İşıq, 1986, 186 səh.

3. Qazıyev S.M. Mingəçevir küp qəbirləri albomu. Bakı: Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası nəşriyyatı, 1960, 110 səh.

4. Qazıyev S.M. İki küp və iki katakomba qəbri // Azərbaycanın maddi mədəniyyəti-III. Bakı: Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası nəşriyyatı, 1953.

5. Osmanov F.L. Qafqaz Albaniyasının maddi mədəniyyəti. Bakı: Elm, 1982, 182 səh.

6. Osmanov Fazil. Ağsu ərazisində arxeoloji tədqiqatlar. Bakı: Adiloğlu, 2006, 164 səh.

3. Kurqanlar

Kurqanlar Albaniyanın cənub-şərq bölgəsi olan müasir Dərbənd rayonu (Dağıstan) və Qubalı kəndində (Hacıqabul) və s. bölgələrimizdə aşkar edilmişdir. Kurqan örtüyünün altındakı kamerada katakomba və torpaq qəbirlərinin var olduğu görülmüşdür (4, s.52).

1965-ci ilin yayında kəşfiyyat səfəri zamanı Astara rayonundakı Telmankənddə torpaq kurqanlarla yanaşı kiçik həcmli daş töküntülü kurqanlar qeydə alınmış, onlardan ikisi tədqiqat üçün seçilmişdir*. Hər iki kurqan Talış dağlarının ətəklərindən 150-200 m məsafədə, dənizkənarı düzəndə, Bakı-Astara şose yolunun sol kənarındakı çay plantasiyası içərisində yerləşir. Telmankənd, Pensər, Təngərüd, Maşxan, Alaşa və s. kəndlərin ərazisində də kurqanlara tez-tez təsadüf olunur (7, s.12).

1 saylı kurqanın hündürlüyü 2,3 m, özüldə diametri 14 m-dir. Töküntü əsas etibarilə müxtəlif ölçülü daşlardan (xırda çay daşlarından tutmuş yarım tona qədər ağırlığında iri qaya parçalarınadək) ibarətdir. Kurqanın üstü nazik torpaq qatı ilə örtülü idi.

Kurqanın örtüyü götürüldükdən sonra onun mərkəz hissəsində orta həcmli daşlarla əhatələnmiş kiçik, dayaz çalada qəbir aşkar edilmişdir. Daşlar (6 ədəd) çalanın ətrafına dördkünc şəkildə sıx düzülmüş, ona daş qutu qəbri forması vermişdir. Qəbrin şimaldan cənuba doğru uzunluğu 1 m, eni 0,7 m, hündürlüyü 0,5 m-ə qədərdir. Qəbirdəki ölü sağ böyrü üstə başı şimala, ayaqları cənuba, üzü qərbə doğru bükülü vəziyyətdə dəfn olunmuşdur. Qəbir orta həcmli bir cərgə daş kromlexlə (diametri 6,9 m) əhatələnmişdir.

Qəbirdə 3 müxtəlif qaba aid qırıqlar, at başı təsvir olunmuş uzunsov daş, xart daşı (bülöv daşı) və 5 müxtəlif metal əşya vardı. Bundan əlavə, kurqanın daş töküntüsü altında da bəzi tapıntılara (gil qab qırıqları, yastı balta və araba təkəri modeli) təsadüf edilmişdir.

Qəbir kompleksi içərisində bir ucunda at başı təsvir edilmiş uzunsov daş maraq doğurur: heyvanın yalı və qulaqları relyef şəklində yonulmuş, gözləri qabarıq, ağız hissəsi kəsilmiş şəkildə verilmişdir. Həmin tapıntının həmdövr abidələrdə oxşarları yoxdur. Bu tip arxeoloji materiala Həsənlu və Luristan (İran ) komplekslərində e.ə. 1350-1200-cü illərə aid material olaraq təsadüf olunmuşdur (7, s.14).

1 saylı Telmankənd kurqanından kompleks halda tapılmış nizə ucluqları, tunc balta-isgənələr böyük əhəmiyyətə malikdir. Oxşar variantlara Gürcüstan, Ermənistan və Şimali Qafqaz ərazilərində də rast gəlinmişdir (7, s.15).

Telmankənd kurqanlarının dövrünün 1 saylı kurqandan tapılan arxeoloji kompleksə görə müəyyən etmək mümkündür. Buradan əldə edilən nizə ucluqlarına Zaqafqaziya abidələrindən yuxarıda göstərdiyimiz oxşarlar tədqiqatçılar tərəfindən e.ə. III minilliyin ikinci yarısına aid edilir.

Telmankənd kurqanlarının töküntüsünün xarakteri etibarilə də Kür-Araz mədəniyyətinin eyni tipli qəbir abidələri içərisində Xaçınçay (7, s.19), Vartaşen (7, s.19), Qəbələ (5, s.42) kurqanları kimi oxşarları vardır. Beləliklə, həmin kurqanlar Kür-Araz mədəniyyətinin Azərbaycan ərazisində Xəzər dənizi sahillərinə qədər yayıldığını faktik materiallarla sübut edir.

Kurqan sözünün şumer dilindəki Kur ölülər səltənəti dağı adından gəlib zülmət yeri mənasında olduğu irəli sürülmüşdür. Buna nümunə kimi e.ə. IV minilliyin II yarısında Azərbaycanda yaranan ilk kurqanların şumer-Uruk mədəniyyəti mənsublarının Azərbaycana miqrasiyası ilə əlaqəli yarandığını göstərmişdilər. Herodota görə, skif hökmdarlarının kurqanları da Gerr adlı yerdədir. Bu, Gerr və Kur adlarının mənşə birliyini göstərir. Azərbaycan dilindəki kor və gor sözləri də Kur adından yaranıb (4, s.84).

Kurqan qəbirlər, əsasən, Azərbaycana hücum edib orada məskunlaşan skif, massaget və hun qəbilələrinə xarakterik olmuşdur. Mingəçevirdəki 1 saylı yaşayış yerinin cənubundakı kurqan qəbirlərdə skeletlərin kürəyi üstə uzadılmış halı xarakterikdir. Bu qəbir avadanlıqları içində skif tipli ox ucluqları, dəmir qılınclar və s. tapılmışdır. Bu qəbirlər e.ə. VII-V əsrlərə aiddir (3, 579). Skeletlərin kürəyi üstə uzadılmış halı massaget və hunların dəfn adəti olmuşdur (4, s.69).

Dərbənddəki Palasa-sırt kurqanlarından birində ölünün yanına yemək qabı qoyulmuş, hətta o "yedizdirilmişdir". Belə ki, onun boğazında yemək qalıqları aşkar edilmişdir. Herodota görə, bu adət skiflərə xas olmuşdur. Skiflərin içində türkdilli tayfaların olması tarixçilər tərəfindən qeyd edilmişdir (6, s.415, 481-482). Palasa-sırt kurqanlarında da skeletlərin kürəyi üstə uzadılmış halı xarakterikdir (şəkil 49). Bu kurqanlar Orta Asiyadakı qəbirlər ilə oxşarlıq təşkil edir (4, s.83).

1935-ci ildə Xanlardan cənub-qərbdə, Gəncəçay hövzəsindəki 7 №-li kurqanda aparılan qazıntı zamanı içində 2 adam və bir tısbağa dəfn edilmiş qəbir tapılmışdı. Tısbağanın qədim türklərdə müqəddəs heyvan olduğu bilinir. Azərbaycanda bir çox katakomba və kurqan qəbirlərdə tısbağa qınına rast gəlinmişdir. Bu, e. I əsrində Albaniyada yaşayan 26 Albaniya tayfası arasında türkdilli tayfaların da olduğuna işarədir (1, s.24).

ƏDƏBİYYAT:

* Kurqanlarda qazıntını arxeoloq F.R.Mahmudov aparmış, 1 saylı kurqanın tədqiqində V.H.Əliyevin köməyindən faydalanılmışdır.

1. Aşurbəyli Sara, Bakı şəhərinin tarixi: Orta əsrlər dövrü. (Tərcümə: Azər Bağırov), Bakı: Azərnəşr, 1998, 356 səh.

2. Aslanov Q.M., Vaidov R.M., İone Q.İ. Drevniy Minqeçaur (gpoxa gneolita i bronzı). Baku: İzd. AN Az SSR, 1959, 190 str.

3. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası. 10 cilddə. VI cild. "Mingəçevir arxeoloji kompleksi". Bakı: Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası baş redaksiyası, 1982.

4. Xəlilov Mübariz. Albaniyanın qəbir abidələri (IV-X əsrlər). Bakı: Nafta-press, 2009, 180 səh.

5. Qazıyev S. M. Qəbələ kurqanları və ölüləri yandırmaq (kremasiya) adətləri // Azərb. SSR Elmlər Akademiyası Xəbərləri. Bakı: 1969, №3.

6. Qasanov Zaur. Üarskie skifı. New York: Liberty Publishing House, 2002, 493 str.

7. Mahmudov F.R. Astara rayonundakı İlk Tunc dövrü kurqanları haqqında // Azərbaycanın maddi mədəniyyəti-X, Bakı: Azərbaycan. SSR Elmlər Akademiyası nəşriyyatı, 1987.

(ardı var)

Əli FƏRHADOV

Elm.- 2012.- 24 avqust.- S.13.