Azərbaycanın qəbir abidələri

(Əvvəli ötən saylarımızda)

4. Quyu qəbirləri

Albaniyada mövcud olmuş qəbir növlərindən biri də quyu qəbridir. Quyu qəbirləri torpaq qəbirləri ilə yaşıd sayılır. Quyu qəbirlər ilk dəfə Şamaxıda qeydə alınmışdır və bu bölgə üçün xarakterikdir (2, s.91). Dərinliyi 0,7 -5 m arasında, diametri isə 0,8-2,2 m ölçüdə olan bu qəbirlərin ən xarakterik cəhəti ölünün baş tərəfində təsərrüfat küpünün və ya iri gil qabın qoyulmasıdır. Tədqiqatçıların fikrincə, bu qablara şərab doldurulurdu (3, s.188). Albaniyada alban tayfalarının istifadə etdikləri iki başlıca dəfn adətindən - torpaq və küp qəbri adətindən başqa digər mərasimlərin də mövcud olması bu diyarda müxtəlif vaxtlarda bura gəlmiş qeyri-alban mənşəli əhali qruplarının olduğunu təsdiq edir. İçərisində uzadılmış skeletlər (görünür, bəzi hallarda zəif bükülü) olan quyu qəbirlərinin qeyri-alban mənşəli tayfalara, xüsusilə sak, skif, massaget, sarmat tayfalarına aid olması elm aləminə məlumdur (1, s.336).

1958-ci ildə Xınıslıda Azərb. SSR EA Tarix İnstitutunun arxeologiya şöbəsinin işçiləri qazıntı aparmış, burada ilk dəfə quyu qəbirləri aşkar etmişdilər (5, s.32). Burada aşkar olunmuş quyu formalı qəbirlərdə meyiti və avadanlığı yerləşdirdikdən sonra onun üstünə ağac düzərək torpaq örtmüşlər. Tədricən ağaclar çürümüş və qəbir narın torpaqla dolmuşdur (4,s. 50). Daha aydın təsəvvür yaratmaq üçün bəzi qəbirlər haqqında müfəssəl təsvir vermək daha uyğundur.

1 №-li quyu qəbri: Qəbrin dərinliyi 1, 3 m, ağzının diametri 1,8 m, oturacağının diametri 2 m idi. Oturacağının cənub-şərq yarısı gil qab parçaları ilə döşənmiş və başı şimal-şərqə, sağ böyrü üstündə, az bükülü vəziyyətdə bir skelet yerləşmişdi. Baş tərəfdə kiçik həcmli, kobud düzəldilmiş, açıq qırmızı rəngli uzunsov təsərrüfat küpü (I tablo, 8-ci şəkil) qoyulmuşdu. Küpün içərisində maye olmuşdur. Bunu küpün divarlarında mayenin səviyyəsindən qalmış zolaq və başqa qalıqlar sübut edir. Küpün hündürlüyü 76 sm, ağzının diametri 26 sm, oturacağının diametri 12 sm-dir. Onun yanında qara rəngli tək qulpunun üstü kəsmələrlə bəzədilmiş gil qab (1 tablo, 7-ci şəkil) qoyulmuşdu. Onun hündürlüyü 12 sm, ağzının diametri 8 sm-dir.

Gil qablarla yanaşı sümüklərin arasından 31 sm uzunluğunda dəmir xəncər (1 tablo, 1-ci şəkil), iki əyri dəmir bıçaq (1 tablo, 4-5-ci şəkillər), dəmir toqqa (1 tablo, 3-cü şəkil), 4 ədəd xırda dəmir toqqalar (1 tablo, 2-ci şəkil), tunc toqqa (1 tablo, 6-cı şəkil) və üstü qabarıq nöqtələrlə bəzədilmiş düymə (1 tablo, 9-cu şəkil) tapılmışdır. Dəmir toqqaların üstündə parça izləri də qalmışdır.

4 №-li quyu qəbri: Qəbrin dərinliyi 1, 39 m, ağzının diametri 2 m, oturacağının diametri isə 2,2 m-dir. Qəbrin yarısı gil qab qırıqları ilə döşənmişdi. Burada başı şimala, sağ böyrü üstündə bir skelet aşkar edilmişdir. Sümüklərin baş tərəfində ağzı üçgül, gövdəsində iki və boğazında bir qulpu olan yumru gövdəli, açıq qırmızı rəngli iri gil qab (II tablo, 1-ci şəkil) qoyulmuşdu. Onun ağzı başqa qab qırığı ilə örtülmüşdü. Ehtimal ki, qabın içərisində maye olmuşdur. Qəbrin diametri boyu sümüklərin qarşısında bir-birinin yanına düzülmüş üç ədəd qırmızı boyalı qablar da var idi. Bunlardan ağzı üçgül bir qabın (II tablo, 2-ci şəkil) üstü çəpinə düzülmüş novlarla, boğazı isə qabarıq qurşaqlarla bəzədilmişdir. Qabın tək qulpu vardır. İkinci qabın (II tablo, 5-ci şəkil) ağzı üçgüldür. Üstündə heç bir naxış yoxdur. Sonuncu qabın ağzı dairəvidir, yuxarı qalxdıqca genişlənir. Qabın üstündə ilan təsviri olan tək qulpu vardır. Boğazı və qulpunun altı kəsmə xətlərlə və nöqtələrlə bəzədilmişdir.

Qəbirdən gildən düzəldilmiş bir maral heykəli (II tablo, 4-cü şəkil) də tapılmışdır. Heykəlin belində yanları dilikli kiçik vaza düzəldilmişdir. Maralın gözləri yapma nöqtələrlə verilmişdir. Onun bədəninə bir tərəfdən tək cərgə, o biri tərəfdən isə iki cərgə üçbucaq formalı batıq nöqtələrdən ibarət iki naxış çəkilmişdir. Heykəl qırmızı boya ilə örtülmüşdür.

Kəllə sümüklərinin arasında bir cüt armudvari asmalı (II tablo, 6-cı şəkil), bir cüt də yumru asması olan gümüş sırğalar (II tablo, 8-ci şəkil) tapılmışdır. Bunlardan başqa qəbirdən dəmir sancaq (II tablo, 7-ci şəkil), gümüşdən şüşə qaşlı üzük (II tablo, 8-ci şəkil), şüşədən, əqiqdən, pastadan muncuqlar əldə edilmişdir.

1958-ci ildə cəmi 6 quyu qəbri tədqiq edilmişdir. Digər 4 qəbir də quruluşuna görə yuxarıda təsvirini verdiyimiz qəbirlərə oxşardır. Bu qəbirlərdə də avadanlığın əsasını üzəri qırmızı boyalı və boyasız gil qablar (VIII tablo, 1-5-ci şəkil) təşkil edir. Qəbirlərin bəzilərindən heyvan sümükləri də tapılmışdır.

Abşeronda da belə qəbirlərin olması məlumdur. Quyu qəbirlərinə Abşeron və Şamaxıda təsadüf edilməsi bu abidələrin yayıldığı dövrdə həmin ərazilərdə yerləşən əhalinin maddi mədəniyyətində birlik olduğunu söyləməyə imkan verir. Azərbaycanda Yaloylu təpə mədəniyyəti və Gürcüstandakı Alazan çayı hövzəsindəki bu mədəniyyətə xas olan arxeoloji abidələr (gil qablar və dəmir silahlar) Xınıslıda tapılmış quyu qəbirlərinin avadanlığı ilə eyniyyət təşkil edir. Bütün bunları nəzərə alaraq quyu qəbirlərini e.ə. I minilliyin sonuncu rübünə aid etmək olar (5, s.34).

Ədəbiyyat:

1. Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. I cild. (Məsul redaktor: İ.H.Əliyev). Bakı: Elm, 1998, 476 səh.

2. Göyüşov Rəşid. Azərbaycan arxeologiyası. Bakı: İşıq, 1986, 186 səh.

3. Göyüşov R.B, A.İ.Martınov. SSRİ arxeologiyası. Bakı: Maarif nəşriyyatı, 1991, 272 səh.

4. Xəlilli Fariz. Şamaxı Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyi. Bakı: 2009. 246 səh.

5. Xəlilov C.Ə. Xınıslı qədim yaşayış yeri // Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının Xəbərləri. İctimai elmlər seriyası, 1961, № 3.

5. Gil-təknə qəbirləri

Arxeoloji qazıntılar zamanı Qafqaz Albaniyası ərazisində gil təknə formalı saxsı tabutlar da aşkar edilmişdir. Bu qədim qəbir tipi Göyçay, Türyançay və Girdimançay hövzələri üçün ən səciyyəvi abidələrdir. Təknələr, dördkünc, yaxud da oval formalı olub, gildən hazırlanmış, açıq boz rəngdə bişirilmişdir. Qəbirlərin avadanlığı həm təknənin içərisinə, həm də onun ətrafına qoyulmuşdur. Təknə qəbirlər üçün iki qrup gil qab daha səciyyəvidir: ağzının novçası süzgəcli olan içki qabları və təkayaq vazalar ( 1, s.188). Bu qəbirlərdə ölü böyrü üstə, xeyli bükülü vəziyyətdə, müxtəlif səmtlərdə dəfn edilmişdir (2, s.91).

İlk dəfə İsmayıllı rayonunda təknə formalı qəbir abidəsinin olması haqqında prof. Y. A. Paxomov məlumat vermişdir. O, 1933-cü ildə Mollaisaqlı kəndindən əldə edilmiş başqa maddi-mədəniyyət qalıqları ilə yanaşı, təknə qəbir qırıqlarının da tapılmasını qeyd edir (4, s.54).

Təknə qəbirlərinə aid ən qiymətli materialı 1964-cü ildə Mollaisaqlı və 1971-ci ildə Şıxdərə kəlləsi (Mollaisaqlı yaxınlığında) qazıntıları vermişdir (4, s.57).

Kəndin qərb kənarında, yaşayış yerinin cənubunda müxtəlif qəbirlərlə yanaşı bir ədəd müasir metal vannalara tam oxşar olan gil təknə qəbir aşkar edilmişdir. Bir metrə dərinlikdə aşkar olunmuş bu təknə qəbrin istiqaməti şimal-qərb və cənub-şərqədir, başı şimal-qərbə qoyulmuş skelet uşağa aid olub, təknə qəbrin içərisində bükülü vəziyyətdə yerləşdirilmişdir. Təknə qəbrin ağzının örtülməsinə dair heç bir əlamət müşahidə olunmamışdır. Yəqin ki, onun ağzını vaxtilə taxta və bu kimi materiallarla örtmüşlər. Təknə orta hissəsindən sınıb aralanmış şəkildə idi. Qəbrin baş tərəfində yanğın izləri qalmışdır. Ehtimal ki, dəfn mərasimi zamanı burada od yandırılmışdır. Ölü təknə qəbirdə sol böyrü üstə qoyulmuşdur. Təknənin ayaq tərəfində qulpu vardır. Lentvarı qulp onun oturacağa yaxın hissəsi ilə ağzının kənarını birləşdirir. Qırmızımtıl rəngdə bişirilmiş bu təknə-tabutun gilinin tərkibində xırda qum dənələrinin qarışığı olmuşdur. Onun uzunluğu 57, eni 36, hündürlüyü 14, qalınlığı isə 2 sm-dir, təknənin xarici hissəsi ağımtıl gil məhlulu ilə boyanmışdır. Ümumiyyətlə, saxsı qablarının ağımtıl gil məhluluna çəkilməsi üsulu Mollaisaqlı gil məmulatında, xüsusilə boz və qırmızı rəngli keramikada üstün yer tutur.

Təknə qəbrin yanından tapılmış avadanlığın əsas hissəsini gil qablar təşkil edir. Qablar üçbucaq şəklində skeletin üzünə doğru istiqamətləndirilmişdir. Skeletin qolları yanında pasta, əqiq və şüşədən ibarət bir neçə muncuq vardır. Buradakı qablar qəbrin dövrünün müəyyənləşdirilməsində mühüm rol oynayaraq, onların da küp qəbirləri dövrünə aid olduğunu göstərir (4, s.57).

Təknə qəbrin yanından tapılmış gil qabları forma və vəzifəsinə görə iki qrupa bölmək olar. Bunlardan birinci qrupu təşkil edən, əsasən içki üçün olan, ağzı novçalı və süzgəcli düzəldilmiş qablardır. İkinci qrupu təşkil edən qablar təkayaqlı vazalardır. Bunların üzərində gül rəsmi basılmışdır.

Bu avadanlığı təşkil edən təkayaqlı vazalar, süddanbiçimli gil qablar e.ə. IV-I əsrlər çərçivəsinə aid edilən məişət avadanlığı ilə tam oxşarlıq təşkil edir (4, s.62).

Ədəbiyyat:

1. Göyüşov R.B., A.İ. Martınov. SSRİ arxeologiyası. Bakı: Maarif nəşriyyatı, 1991, 272 səh.

2. Göyüşov Rəşid. Azərbaycan arxeologiyası, Bakı: İşıq, 186 səh.

3. Xəlilov Mübariz. Albaniyanın qəbir abidələri (IV-X əsrlər). Bakı: Nafta-press, 2009, 180 səh.

4. Osmanov F.L. Qafqaz Albaniyasının maddi mədəniyyəti. Bakı: Elm, 1982, 182 səh.

(ardı var)

Əli FƏRHADOV

Elm.- 2012.- 30 avqust.- S.13.