Akademik Cəlal Əliyevin "Physiologia Plantarum" jurnalında

dərc edilmiş məqaləsi aktual problemə həsr olunmuşdur

Bu yaxınlarda Avropa Bitki Bioloqları Cəmiyyətinin rəsmi dövri nəşri olan, yüksək impakt faktorlu "Physiologia Plantarum" jurnalında akademik Cəlal Əliyevin "Buğda və soya genotiplərinin fotosintezi, fototənəffüsü və məhsuldarlığı" adlı məqaləsi çapdan çıxmışdır. Jurnal yüksək poliqrafik standartlara uyğun, nəfis şəkildə çap olunmuşdur. Məqalə xüsusi aktuallığı ilə seçilmış və bitkilərdə fototənəffüs, karbon metabolizmi və məhsuldarlıq arasında çox maraqlı və ziddiyyətli bir problemə həsr olunmuşdur.

Akademik Cəlal Əliyevin dünya elminə verdiyi töhfələr fotosintez prosesinin kompleks şəkildə tədqiqini əhatə edir. Bu tədqiqatların əhatə dairəsi bitkilərin məhsuldarlığının fizioloji, biokimyəvi, biofiziki və molekulyar-genetik əsaslarını, eyni zamanda bitkilərin həyatının struktur-funksional təşkilinin molekulyar səviyyədən başlayaraq bütöv bitki və əkinə qədər bütün mərhələ və formalarında məhsuldarlıq proseslərinin öyrənilməsini özündə cəmləşdirir.

Eyni zamanda, tədqiqatlar zamanı bitkilərin həyatında fotosintez qədər əhəmiyyətli olan fototənəffüs prosesi haqda qiymətli nəticələr əldə edilmişdir. Məlum olduğu kimi, bitkilərdə baş verən fotosintez prosesi onun əksinə yönələn, həm oksigen, həm də karbon qazı mübadiləsinə aid olan fotooksidləşmə prosesi ilə müşayiət olunur. Başqa sözlə, fotosintezlə (karbon qazının udulması və oksigenin ayrılması) eyni zamanda yarpaqda işıqla stimulə olunan karbon qazının ayrılması və oksigenin udulması, yəni fototənəffüs prosesi baş verir. Fototənəffüs prosesi mitoxondrilərdə gedən "qaranlıq" tənəffüsündən sürətinə, oksigenin intensivliyi, havada karbon qazının qatılığı və temperaturdan asılılığına görə fərqlənir.

Baxmayaraq ki, fototənəffüs prosesi 55 il bundan əvvəl kəşf edilmişdir, ancaq onun fotosintez və bütövlükdə bitkilərin məhsuldarlığında rolu haqqında bugünədək dəqiq məlumat yoxdur. Fototənəffüslə məşğul olan bir çox tədqiqatçılar onun əhəmiyyətini düzgün qiymətləndirməyərək, fototənəffüsü israfçılıq hesab etmişlər. Fototənəffüsün israfçılıq olmasını göstərmək üçün müxtəlif tədqiqat qrupları mutasiya və ya ingibirləşmə yolu ilə fototənəffüsü azaltmaqla bitkilərin məhsuldarlığını artırmağa çalışmışlar. Uzun illər ərzində bu prosesin tədqiqinə bir çox alimlər cəlb edilmişdir. Artıq bu ziddiyyətli problemin həllinin zamanı gəlib çatmışdır.

Akademik Cəlal Əliyevin məqaləsində verilən nəzəri və təcrübi məlumatlar fototənəffüs hadisəsinin başa düşülməsində mühüm rol oynamışdır. Bu ideya tarla şəraitində becərilən müxtəlif genotiplərdən istifadə etməklə çoxillik, məqsədyönlü və hərtərəfli təcrübələrdən alınan nəticələrə əsaslanmışdır. İlk öncə bir neçə min buğda genotipini əhatə edən, xəstəliklərə, ətraf mühitin əlverişsiz amillərinə (quraqlıq, torpağın şoranlığı və s.) davamlı və eləcə də yüksək məhsuldar sortlardan ibarət unikal genofond yaradılmışdır. Müəyyən edilmişdir ki, yüksək məhsuldar genotiplər (7-9 t/ha) fotosintez prosesinin yüksək intensivliyi ilə yanaşı, fototənəffüsün də yüksək kəmiyyətləri ilə xarakterizə olunur. Orta (4-5 t/ha) və aşağı məhsuldar genotiplər (3t/ha) üçün CO2-nin assimilyasiyasının və fototənəffüsün aşağı intensivliyi xarakterikdir. Müxtəlif məhsuldar genotiplərdə həqiqi fotosintezin fototənəffüsə nisbəti orta hesabla 3:1 nisbətinə bərabərdir. Kontrast buğda genotiplərində fototənəffüsün qiyməti fotosintezin intensivliyinin 28-35 %-ni təşkil edir. Qlisin+serin fondunun cəmi və biosintezin sürətinin dəyişmə xarakteri, 1,5-RBFK/O fermentinin karboksilaza və oksigenaza aktivliyinin nisbəti, CO2-nin assimilyasiyasının intensivliyi yarpağın ontogenezində fotosintezin və fototənəffüsün intensivliyinin paralel dəyişməsini fərz edir.

Beləliklə, fototənəffüsün israfçılıq olması haqda uzun illər mövcud olan təsəvvürlərin əksinə olaraq, tarla şəraitində yetişdirilən kontrast genotiplərlə qaz mübadiləsinin, karbon metabolizminin və RBFK/O fermentinin aktivliyi əsasında müxtəlif üsullarla aparılan 40 illik təcrübələr nəticəsində akademik Cəlal Əliyev tərəfindən sübut edilmişdir ki, fototənəffüs təkamülun gedişində formalaşmış həyat əhəmiyyətli metabolik prosesdir və bitkilərin məhsuldarlığını artırmaq məqsədilə müxtəlif yollarla onu azaltmaq cəhdləri əsassızdır. Fotosintezin və fototənəffüsün açar fermentləri olan fosfoenolpiruvatkarboksilaza və fosfoqlikolatfosfatazanın tam nukleotid və amin turşu ardıcıllıqları müəyyən edilmişdir

Çox önəmlidir ki, bu qlobal nəticə 2011-ci ildə Fotosintez Tədqiqatları üzrə Beynəlxalq Cəmiyyətin (ISPR) 24-30 iyul 2011-ci il tarixində Bakıda keçirdiyi Fotosintez konfransında plenar məruzə kimi təqdim olunmuş və konfrans iştirakçıları tərəfindən çox yüksək səviyyədə qarşılanmışdır.

Dünyada ilk dəfə olaraq azərbaycanlı alimin məqaləsini əks etdirən görüntünün jurnalın üz qabığında verilməsi və məqalənin 1-ci iş kimi çap olunması onun nə qədər yüksək dəyərə malik olduğunu göstərir.

Gözəl təsvirlərlə təchiz olunmuş və 60 illik gərgin əməyin nəticəsi olan bu iş qısa bir zamanda dünya alimlərinin diqqətini cəlb etmiş, bu məqaləni əldə etmək üçün dünyanın müxtəlif ölkələrindən çoxsaylı müraciətlər olmuş və artıq bu işə istinadlar edilmişdir.

ELM.- 2012.- 24 avqust.- S.2.