OĞLANQALA ŞƏHƏR-DÖVLƏTİN PAYTAXTIDIR

Qaratəpə dağının üzərində yerləşən Oğlanqala Dəmir dövründə Cənubi Qafqazın və Naxçıvanın ən böyük qalalarından biri olmuşdur. Abidənin yerləşdiyi ərazi Arpaçay vadisini və məhsuldar Şərur düzənliyini nəzarətdə saxlamaq baxımından olduqca əhəmiyyətlidir. Oğlanqalada hələ 1988-1989-cu illərdə V.B.Baxşəliyevin apardığı qazıntılar zamanı qalanın Erkən və Orta Dəmir dövründə bu ərazidə mühüm siyasi mərkəz olması ilə bağlı inkaredilməz dəlillər aşkar olunmuşdu.

2008-201-ci illərdə birləşmiş Azərbaycan-Amerika ekspedisiyasının AMEA-nın müxbir üzvü Vəli Baxşəliyevin rəhbərliyi ilə dörd il ərzində apardığı qazıntılar nəinki bu ilk mülahizələri təsdiq etdi, həmçinin göstərdi ki, Oğlanqala Erkən Dəmir dövründə müstəqil dövlətin paytaxtı olmuşdur.

Oğlanqalanın müdafiə divarları yerli hökmdarın siyasi qüdrətindən xəbər verir. O, qonşu Urartu dövləti ilə iqtisadi və mədəni əlaqələr saxlamış, Əhəməni imperiyasının dağılmasından sonrakı yüzilliklərdə güclü müdafiə sistemi ilə əhatə olunmuş şəhər-dövlətin paytaxtı olmuşdu.

Oğlanqaladakı qazıntılar zamanı biri müasir, dördü qədim olmaqla beş tikinti qatı müəyyən edilmişdir. Oğlanqala Erkən Dəmir dövründə, bizim dövrləşdirməyə görə V dövrdə - e. ə. 1200-800-cü illər ərzində məskunlaşdırılmışdı. Lakin sitadelin arxitekturası Orta Dəmir dövrü ilə tarixləndirilir. IV dövr e. ə. 800-600-cü illərə, yaxud Dəmir dövrünün sonuna aiddir. III dövr e.ə. 400 - 250-ci illərə aid edilir. Qala bu dövrdə yenidən bərpa olunmuş, Atropatena dövlətinin əyalət mərkəzinə çevrilmişdir. E.ə. 200 və bizim eranın 100 - cü ilində (II Dövr) dağın böyük hissəsi müdafiə divarları ilə möhkəmləndirilmiş şəhərə çevrilmişdir. Ehtimal ki, bu dövrdə şəhər "Olane" adı ilə tanınmış və Strabonun "Coğrafiya" əsərində xatırlanmışdır.

2011-ci il mövsümündə bizim əsas məqsədlərimizdən biri Oğlanqalanın şimal bürcü yaxınlığındakı istehkamları açmaqdan ibarət idi. 2010-cu ildə şimal- qərbdəki dairəvi bürcün şimal divarının təməlindən götürülən kömür analizi göstərdi ki, bu müdafiə istehkamları təqribən e.ə. 800-cü ildə inşa olunmuşdur. Bu o demək idi ki, Oğlanqalanın istehkamları Urartu imperiyasının Türkiyədə möhkəmləndiyi (təqribən e.ə. 850-600-cü il), Qafqazda və Şimal-Qərbi İranda hərbi əməliyyatlar apardığı dövrdə tikilmişdir. Biz tapıntılardan daha çox müdafiə istehkamları ilə maraqlanırdıq. Oğlanqalanın mühəndisləri qalanı tikərkən Erkən Dəmir dövrü texnikasından, yoxsa öz nüfuzlu qonşuları olan urartuların tikinti texnikası və üsullarından istifadə etmişdilər? Urartu istehkamları fövqəladə dərəcədə standartlaşdırılmışdır, onlar müntəzəm möhkəmləndirmə, yonulmuş daşlardan ibarət və standarrt ölçülü kərpic tikinti ilə xarakterizə olunur. Oğlanqalanın istehkamları Dəmir dövrünün erkən mərhələsinin tikintilərini xatırladır, lakin ola bilsin ki, Urartunun bəzi xüsusiyyətləri də təqlid edilmişdir. Urartu divarlarının düz və dördkünc, topoqrafiyaya uymayan xüsusiyyətlərindən fərqli olaraq Oğlanqala istehkamları Qaratəpə dağının topoqrafiyasına uyğun olaraq inşa edilmişdir. Möhkəmləndirilmiş divarların Urartu xüsusiyyəti olmasına baxmayaraq, onların bənzərləri Cənubi Qafqazın Dəmir dövrü arxitekturasından da mövcuddur. Bəzən böyük blokların altı kiçik həcmli daşlarla düzəldilir, bəzən isə daş bloklar birbaşa qayanın üzərinə qoyulurdu. Urartu qalalarında olduğu kimi təməl üçün birbaşa qayanın düzəldilməsinə heç vaxt rastlanmamışdır. Böyük sahənin terraslaşdırılmasına, karxana işərinə, böyük əhəngdaşı bloklarının və milyonlarla kərpicin daşınmasına xeyli işçi qüvvəsi cəlb edilmişdir. Bu təqribən milyonlarla işçidən ibarət böyük işçi qüvvəsi tələb edirdi. Bu tikinti layihəsinin monumentallığı IV Dövr Oğlanqala liderlərinin böyük qüvvəsindən xəbər verir. Tikintinin möhtəşəmliyi özlüyündə siyasi hakimiyyətin qüdrətini göstərir. Lakin hələ də məlum deyil ki, bu qalanı tikmək və qorumaq üçün işçi qüvvəsini necə əldə etmişlər.

Qərb divarı boyunca aparılan təmizləmə işləri zamanı biz Oğlanqalanın II Dövrünə aid küp qəbirlərlə rastlaşdıq. Burada qəbirlərin olması təsdiq edir ki, tikinti və bərpa işlərindən sonra onlar öz funksiyasını itirmişdir. Bu qəbirlərdə cinsi məlum olmayan və pis saxlanmış yaşlı adama aid skelet qalıqlarının bir hissəsi aşkar edilmişdir. Lakin küp qəbirin qərb tərəfində aşkar olunan iki qulplu küpə bilavasitə Oğlanqalanın yerli insanlarına aid idi. Bu adam Roma imperiyasından gətirildiyi zənn edilən olduqca zəngin avadanlıqla dəfn edilmişdi. Əvvəlcə qəbirdən imperator Avqustun portretini göstərən dörd gümüş sikkə tapıldı. Lakin sikkələr paslanmış və bir qədər aşınmışdı. Buna baxmayaraq onların eyni tipli olduğu və izərində iki kitabə olduğu aydın seçilirdi. Sikkələrin üz tərəfində dəfnə yarpağından tac qoyan Avqustun sağ tərəfdən şəkli var idi. Onun kənarında "CAESAR AVGVSTVS DIVI F PATER PATRIAE" sözləri yazılmışdı. Sikkənin arxa tərəfində Sezarın Qayus və Lusiusunun iki təsviri verilmişdir. Şəkil üz tərəfdən arxasında nizələr olan qalxana söykənmiş vəziyyətdə təsvir edilmişdir. Kənarda isə "VGVSTI F COS DESIG PRINC IVVENT, C L CAESARES" kitabəsi həkk olunmuşdu. Sikkələrin üçü numizmatik araşdırmalardan yaxşı məlumdur və ehtimal ki, e.ə. 2-ci il və bizim eranın 12-ci ilində kəsilmişdir. Digər sikkələr isə daha kiçik diapazona malik olub e.ə. 2-ci il, bizim eranın 4-cü ili ilə tarixlənir. Bundan başqa, dəfn edilənin bir tunc və dörd qaşlı üzüyü var idi. Onların üzərində inək və medalyon təsviri var idi. Qəbir inventarına yuvarlaq şəkilli şüşə flakon və bu tip flakona aid parçalar da daxil idi. Bunlarla bərabər, Finikiya mənşəli şirli muncuq da aşkar edilmişdir.

Radiokarbon analizlər göstərir ki, sütunlu salon təqribən e.ə. 800-cü ildə Oğlanqala IV dövründə tikilmişdir, bu bürclərin və müdafiə istehkamlarının yaradılması ilə üst-üstə düşür. İstehkamların inşasında istifadə edilən tikinti üsulları həmçinin sidsteldə istifadə olunmuşdur. Tikintidə istifadə olunan əhəngdaşı blokların ölçülərinin 35-i 90 sm2 - dir. Bu divarların əksəriyyəti əvvəlkilər kimi ya ana qaya üzərində tikilərək gillə düzəldilmiş, yaxud kərpic tikinti ilə tamamlanmışdır. Müdafiə istehkamlarında olduğu kimi, sidsteldə də bərkidici inşaat materialı kimi daş ovuğu, yaxud çınqıldan istifadə edilmişdir. Onların eni 1,7 - 2,5 m arasında idi. Oğlanqalanın IV Dövrünə aid binaları ölçüləri 33ґ34 m, yaxud 1122 m2 olan böyük daxili həyətin ətrafında inşa olunmuşdur. Bu demək olar ki, Türkiyədəki Altıntəpə məbədini əhatə edən daxili həyətlə eyni ölçüdədir.

Araşdırmalar zamanı daxili həyətdə IV Dövrə aid, qalanın inzibati funksiyaları ilə bağlı olan böyük küplərin qalığına və Azərbaycanda ən qədim mixi yazı olan keramika üzərindəki kitabələrə rast gəldik. Lakin heç bir təsərrüfat küpü bütövlükdə aşkar edilmədi. Təsərrüfat küplərinin parçaları bədii cəhətdən olduqca yüksək səviyyəli hazırlanmışdı. Üzərində mixi yazı olan parçalar isə demək olar ki, bu sahənin bütün kontekstlərindən aşkar olunurdu. Küplərin üzərindəki fraqment halındakı yazılar, şübhəsiz ki, onların tutumunu göstərirdi. Biz rəqəmlərə aid a-q [ar] və ru kimi bəzi işarələri bərpa edə bildik, ehtimal ki, onlar aqarqi i terusi işarələrini və həcm ölçüsünü bildirmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, şəhər sakinləri yazı və hesab sistemini Urartulardan mənimsəmiş və oz yazılarını yaratmışlar. Bunlar Azərbaycanda aşkar olunan ən qədim mixi yazıdır.

Aparılan araşdırmalar göstərir ki, müxtəlif dövrlərdə, hətta Əhəmənilər və Roma kimi qüdrətli imperiyaların dövründə Oğlanqala müstəqil siyasət yürütmüşdür. Bizim uğurlarımız Naxçıvan Muxtar Respublikasının rəhbərliyi, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Naxçıvan Bölməsi və ABŞ Milli Elm Fondunun köməkliyi sayəsində mümkün olmuşdur. Biz onlara öz minnətdarlığımızı bildirir və güman edirik ki, Azərbaycan- Amerika qazıntıları gələcək illərdə də davam etdiriləcəkdir.

Vəli BAXŞƏLİYEV,

AMEA-nın müxbir üzvü

Elm.- 2012.- 30 avqust.- S.8.