Etrusk mətnlərinin türk dilləri əsasında

düzgün tərcüməsi meyarları

(əvvəli 20 noyabr 2012-ci il tarixli sayımızda)

Xeyli etrusk sözünün daxil olduğu latın dili də bu həqiqəti qismən təsdiq edir. Bu dildəki haruspex ("falabaxan") sözünün tərkibindəki harus kəlməsinin etrusk mənşəli olması Avropa etruskoloqlarına məlumdur, sadəcə onun mənşəyi onlara məlum deyildir. Harus mətndəki arvus ilə, eləcə də türk dillərindəki harva/arva ("əfsunlamaq") feli ilə eyni kökdəndir.

Mətndəki aius ("söyləyin") həm qədim türk dilindəki ay ("söyləmək"), həm də latın dilindəki aio ("söyləmək") ilə eyni mənşəlidir.

Latın dilindəki etrusk leksik substratı etrusk mətnlərindəki bir çox sözlərin düzgün tərcümə olunduğunu bir daha sübut edir.

Türkcə səslənən və mətnin ümumi məzmununu tamamlayan daha bir sətir:

santi ma vilu tule

Leksik və morfoloji baxımdan tamamilə qədim türkcə səslənən və mətnin məntiqi davamı olan bu sətir "həm də layiqli ölü borcunu ödəmək" kimi tərcümə olunur:

Etrusk Qədim türk

santi sandı ("sanlı", "layiqli", "mötəbər")

ma ma "həm də"

vilu vile "ölü" (çuvaşca")

tule tüle (çuvaşca), töle (qədim türkcə) "borcunu ödəmək", "haqqını ödəmək"

Qədim türk və çuvaş dillərinin materialı əsasında yuxarıdakı cümlənin tam leksik-morfoloji qarşılığı əldə olunur:

Etrusk Qədim türk/çuvaş

santi ma vilu tule sandı ma vile tüle "həm də mötəbər ölü borcunu ödəmək"

Qədim türk dilində ma hissəciyi ("həm də", "və") çox geniş işlənmişdir: adın-ma taqı bar sözüm "mənim həm də başqa bir sözüm var": yana-ma ayıttı... "və yenə soruşdu".

Etrusk mətnindəki ma hissəciyinin "və", "həm də" mənasında olduğunu daha bir faktor sübut edir: tarixən etrusklarla əlaqələndirilən lidiyalıların da dilində ma eyni mənada işlənmişdir.

Herodotun etrusklarla əlaqələndirdiyi lidiyalıların dilində belə ümumi dil faktları çox saydadır. Erkən lidiyalıların qeyri-hind-Avropa mənşəli olduqlarına, regionun digər xalqları kimi onların da sonradan hindavropalaşdıqlarına dair fikirlər vardır.

Etrusklarla eyni regionda yaşamış romalıların, yunanların, hat və hurrilərin də dillərində işlənmiş bu türkizmlər regionun türk mənşəli dillərinin təsiri ilə bağlı olmuşdur. Odur ki, etrusk mətnlərinin düzgün tərcüməsini yalnız türk dillərinin faktları deyil, həm də latın, Lidiya, qədim yunan və başqa qədim dillərdəki alınma türkizmlər də təsdiq edir.

Buna daha bir əyani misal kimi, etrusk dilindəki makte felini göstərmək olar. Türkiyəli tədqiqatçı A.Ayda İtaliya etruskoloqu M.Pallottino tərəfindən "tərifləmək" kimi mənalandırılan makte felinin türk dillərindəki makta ("tərifləmək") olduğunu qeyd edir. Lakin eyni fel makto şəklində latın dilinə də daxil olmuşdur. Latın dilinə etrusk dilindən alınan makto və eləcə də digər sözlər etrusk mətnlərinin türk dilləri əsasında düzgün tərcümə olunduğuna aydınlıq gətirən əlavə dəlildir.

Etrusk dilində sami mənşəli alınma sözlərin olması etruskoloqlara məlumdur. Xüsusilə finikiyalılarla etruskların sıx regional əlaqəsi nəticəsində etrusk dilinə nesl ("nəsil"), meit ("meyid") və digər sami elementləri daxil olmuşdur. Bu siyahıya hüzur sözü də daxildir.

Bu sözə Laris Pulena adlı şəxsin epitafiyasında rast gəlirik. Mətn başdan-ayağa mərhumun ruhunun tanrılara qovuşmasından, tanrıların hüzurunda rahatlıq tapmasından bəhs edir. Həmin tanrılar Alumnath, Cath, Paxanak və Hermudur:

pul Alumnath pul Hermu huzrna tre

"Yetiş Alumnath və Hermunun hüzuruna xidmətə/haqqa".

Mətndəki pul türk dillərindəki bul/pul ("tapmaq", "qovuşmaq", "yetişmək") felidir. Onu izləyən tre isə qədim türk dilindəki ter ("haqq", "xidmət") sözünün yönlük hal forması (tere> tre "xidmətinə") ola bilər. Yönlük halı bildirən - e şəkilçisi (tere "xidmətə", "haqqa") yalnız türk dilləri üçün deyil, Kiçik Asiyanın bir sıra erkən dilləri üçün də səciyyəvi olmuşdur.

Göründüyü kimi, etruskların mifologiyasında mərhumun ruhunun Alumnath və Hermuya qovuşması bir mükafat, haqq, xidmət sayılmışdır. Bizim düzgün qərara gəldiyimizə əsas verən həm də odur ki, Zilki Keysininin epitafiyasında da onun ölüm haqqına qovuşduğunu bildirən ifadənin (fatel tre) tərkibində tre sözü vardır. İfadə latın dilindəki fatal ("ölüm") sözündən və yönlük halda olan -tre sözündən (ter-e) ibarətdir: "ölüm haqqına".

Laris Pulenanın epitafiyasında həm də mərhumun işıqlı dünyaya getməsi arzu olunur:

Pul hermu thutuithi

"Hermunun işıqlı dünyasına qovuş"

Əvvəlki cümlədə işlənən pul burada da "tapmaq", "qovuşmaq" mənasındadır. thutuithi isə çuvaş dilindəki thuta ("işıq", "işıqlı dünya", "ağ") sözü əsasında öz mənasını tapır. İsmin yerlik halında (-thi) olan bu sözün sayəsində cümlə aşkar olaraq "Hermunun işıqlı dünyasına qovuş" ("tap", "yetiş") mənasındadır.

Maraqlıdır ki, çuvaş dilində də thuta ("işıqlı") sözü tençe ("dünya") ilə birləşmədə "işıqlı dünya" mənasında işlənir: thuta tençe "işıqlı dünya".

thuta ayrı-ayrı etrusk mətnlərində çuvaş dilindəki thuta sözünün digər mənalarında çıxış edir. Elney Ramtha adlı qadının epitafiyasında işlənən ati thuta ifadəsini Avropa etruskoloqları "gözəl ana" kimi şərh etmişlər. Ati sözünün "ana" mənasını daşıması etrusk-latın bilinqvalarından məlumdur, lakin thuta sözünə aid olunan məna təxminidir. Çuvaş dilindəki thuta sözünün digər mənası ("sevimli, "xoşbəxt") sayəsində ati thuta ifadəsi özünün dəqiq mənasını əldə edir: "sevimli ana".

Mex adlı etrusk vəzifə titulunun atributu kimi işlənmiş thuta sözünün mənası aydınlaşdırılmamışdır. Halbuki etrusk dilindəki thuta sözünün ilkin mənası ("işıqlı") əsasında mex thuta "işıqlı hökmdar" kimi tərcümə edilə bilər. "İşıq" mənalı sözün hökmdarların atributu kimi işlənməsi antik dövr üçün səciyyəvi hal idi. Bu hala qədim türklərin yaruk teqin ("işıqlı şahzadə") vəzifə titulunda da rast gəlirik.

Göründüyü kimi, etrusk və çuvaş dillərindəki thuta sözü yalnız fonetik baxımdan müqayisəyə cəlb edilən təsadüfi uyğunluq deyildir, həm də semantik baxımdan, ən önəmlisi isə çoxmənalılıq üzrə üst-üstə düşən leksemlərdir.

Yuxarıdakı dini ayinlərlə bağlı mətnlərin, eləcə də epitafiyaların tədqiqi şəffaf olaraq göstərir ki, bu mətnlər sistemli şəkildə türk mənşəli dini və ayin terminologiyasından ibarətdir, cümlələr morfoloji quruluşuna görə də türkcə və çuvaşçadır. Belə bir sistem heç zaman təsadüfi ola bilməz.

Etrusk dilinin tam leksik və morfoloji cümlə səviyyəsində türkcə şərhi mifologiya ilə bağlı bir mətndə də şəffaf olaraq görünür. Məzar sütunu üzərindəki bir yazıda etrusk dilinin qədim türk mahiyyəti xüsusilə yüksək bir səviyyədə öz ifadəsini tapır:

hermial. kapzna. slman. sexis. kapzna

("Hermesin qapısına saldırma, axirət qapısına")

Mətndə yiyəlik halda olan (-al) hermial qədim yunan mifologiyasında ölənlərin ruhunu o dünyaya yola salmaq funksiyasını daşımış Hermesi bildirir. Məzar üzərində qoyulan bu sütun o dünyaya gedən yolun simvolu, qapısı hesab edilərdi. Müqəddəs sayılan bu qurğuya zərər gətirmək günah sayılardı.

Sütun üzərində yazılmış hermial kapzna slman məhz qədim türkcə "Hermesin qapısına xətər yetirmə" mənasındadır. Yalnız Hermial ("Hermesin") Qafqaz dillərinə xas olan yiyəlik hal formasında olub, etrusk dilinin qeyri-türk komponentinə aiddir. Onu izləyən kapzna türk dillərində ismin mənsubiyyət (-sı/-si) və yönlük (-na) hal şəkilçiləri qəbul etmiş qapısına sözüdür. Slman isə qədim və müasir türk dillərində "vurmaq", "saldırmaq", "zərər yetirmək" mənalı sal felinin qədim türk dilinə xas olan inkar (-man, -men) şəklidir: salman "vurma", "zərər yetirmə".

Mətnin bu hissəsi şəffaf şəkildə "Hermesin qapısına zərər yetirmə mənasındadır ki, bu da yuxarıda qeyd olunan mifoloji baxışla tam üst-üstə düşür.

Mətnin ikinci hissəsi birincinin tam məntiqi davamıdır:

sexis kapzna

"axirət qapısına"

Sexis qədim türk yazılarında "qiyamət", "axirət", "haqq-hesab" mənalarını daşıyan sağis sözünün fonetik variantıdır (Türk dillərində a-e saitlərinin əvəzlənməsi geniş müşahidə olunur).

Sexis kapzna aşkar olaraq "axirət qapısına" mənasında olub, əvvəlki hissəni mənaca tamamlayır: "Hermesin qapısına zərər yetirmə, axirət qapısına". Yiyəlik halda olan hermial istisna olunmaqla mətn leksik və morfoloji baxımdan qədim türkcədir:

Etrusk Qədim türk

Hermial kapzna slman, [hermesin] kapısına salman,

sağıs

sexis kapzna kapısına

Bu mətnin də qrammatik cümlə səviyyəsində qədim türkcə olması, mətndəki sözlər arasında semantik əlaqə, nəticə etibarilə bitkin bir fikrin ifadəsi göz önündədir. Mətnin iki hissəsi arasındakı məntiqi əlaqə də tamamilə şəffafdır: Hermesin qapısına saldırma, zərər gətirmə, çünki o, axirət qapısıdır.

Bu mətndə diqqəti cəlb edən həm də odur ki, onun qədim türkcə ortaya çıxan məzmunu regionun mifoloji reallığı ilə tam üst-üstə düşür. Beləliklə, bir tərəfdən mətnin qrammatik cümlə səviyyəsində qədim türkcə olması, eyni zamanda regionun məlum bir mifoloji gerçəyini - məzar sütununun Hermesin qapısı sayılması inancını əks etdirməsi etrusk dilinin qədim türkcə olması faktından qaynaqlanır. Əks halda edilən tərcümə həm linqvistik, həm də ekstra-linqvistik tələblərə cavab verməzdi.

Bu qənaətə gəlmək olur ki, etrusk mətnlərinin qədim türkcə olduğunu təsdiqləyən mühüm linqvistik və ekstra-linqvistik faktorlar vardır ki, onların əsaslarını aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:

1. Etrusk mətnlərində aşkar etdiyimiz qədim türkizmlər bitkin bir fikir ifadə edən qrammatik cümlə əmələ gətirir və qədim türk dilinin materialı əsasında həmin cümlələrin tam leksik-morfoloji qarşılıqları əldə olunur: santi arvus ta aius - qədim türk sandı arviş ta ayız "mötəbər əfsun da söyləyin"; santi ma vilu tule - qədim türk sandı ma vile tule "həm də mötəbər ölü haqqının ödənməsi"; kapzna slman, sexis kapzna - qədim türk kapısına salman, sağis kapısına "qapısına saldırma, axirət qapısına" və s.

Dünyanın heç bir dili əsasında etrusk mətnlərinin cümlə səviyyəsində belə qarşılıqları əldə olunmamışdır, yalnız ayrı-ayrı sözlərin zahiri uyğunluğu əsasında müəyyən fikirlər söylənmişdir. Lakin ayrı-ayrı sözlərin zahiri oxşarlığı çox zaman təsadüfi səciyyə daşıyır.

2. Müxtəlif sahələrə aid olan etrusk mətnlərində məhz həmin sahələri əks etdirən türkizmlər toplu halda müşahidə olunur: dini ayinlərlə bağlı mətnlərdə qədim türk dini terminləri, qurbanvermədən bəhs edən mətnlərdə qurbanvermə ilə bağlı qədim türk terminologiyası, epitafiyalarda mərhumun əbədi rahatlığa qovuşması və digər oxşar məfhumlarla bağlı türkizmlər sistemli halda işlənir;

3. Etrusk mətnlərindəki bir sıra türkizmlər yalnız bir mənada deyil, türk dillərində malik olduqları digər mənalarda da işlənir: türk (çuvaş) thuta "işıqlı", "işıqlı dünya", "sevimli, -etrusk thuta "işıqlı", işıqlı dünya", "sevimli".

4. Etrusk mətnlərinin qədim türk dillərinin materialı əsasında düzgün tərcümə olunduğunu göstərən daha bir sübut odur ki, etrusk dilindəki sözlərin bir qrupu həmin regionda danışılmış latın, het, Lidiya və digər dillərdə də işlənmişdir: etrusk, qədim türk ma "və", Lidiya ma "və", etrusk, qədim türk ai "söyləmək", latın aio "söyləmək", etrusk, qədim türk arvus, arvı "əfsun", harva əfsunlamaq", latın harus "əfsun", "falabaxma" və s.

5. Çuvaş türkcəsi üçün səciyyəvi olan fonetik və morfoloji əlamətlərin etrusk dilində ardıcıl şəkildə təmsil olunması, ümumtürk y samitinin həm etrusk, həm də çuvaş dillərində sözlərin önündə dişarası th (q) samiti ilə, ümumtürk t samitininsə etrusk, bəzən isə çuvaş dilində söz sonunda th kimi tələffüzü və digər fonetik əlamətlər etrusk dilinin formalaşmasında bulqar-çuvaş tipli türk dilinin də iştirakını şəffaf şəkildə göstərir. Etrusk dilinin türk komponenti bulqar-çuvaş və digər qədim türk dillərinin qovuşuğudur ki, bu da bulqar-çuvaş türkcəsinin digər qədim türk dillərindən çox erkən çağlarda ayrıldığına sübutdur.

Bulqarların qədim mənbələrdə kimmerlərə aid olunması, İtaliyada etruskların məskunlaşdığı Kampaniya vilayətində isə Kimmer adlı şəhərin olması etrusk dilindəki çuvaş komponentinin haradan qaynaqlandığ ını göstərir.

6. Kombinator tərcümə metodu ilə araşdırma aparan Qərb dilçiləri bir çox etrusk sözlərinin mənalarını düzgün təyin etsələr də, onların türkizm olmalarının fərqinə varmamışlar (flerth "bəlli et" - türk belirt "bəlli et", nak "necə" - qədim turk neke/nak "necə", thur "övlad" - çuvaş thur "bala", "övlad", makte "tərif etmək" - tatar makta "tərif etmək" və s.). Bu faktın özü də etrusk dilinin türk mahiyyətindən xəbər verir. Etrusk dilinin sirrini açmağa yaxın olan avropalı dilçilər sadəcə kombinator metod ilə etimoloji tərcümə metodunu uzlaşdıra bilmədiklərindən, etrusk dilinə açar rolunu oynayacaq qohum dili müəyyən edə bilmədiklərindən, istənilən nəticə əldə edilməmişdir.

Çingiz QARAŞARLI,

filologiya elmləri doktoru

Elm.- 2012.- 30 noyabr.- S.12.