Görkəmli litoloq alim, neftçi-geoloq

 

Həyatda elə insanlar var ki, onlar öz seçdikləri ixtisasa qulluğunu şöhrət şərəfə görə deyil, istisna olaraq cəmiyyətə gətirən öz daxili tələbatlarında görürlər. Anadan olmasının 100 illiyini qeyd etdiyimiz görkəmli litoloq alim, neftçi-geoloq, geologiya-mineralogiya elmləri doktoru, professor İbad Sultan oğlu Mustafayevi bu kateqoriyaya aid etmək olar.

 

İ.S.Mustafayev 1911-ci ildə qulluqçu ailəsində anadan olmuşdur. Elmə olan marağı onu keçmiş M.Əzizbəyov adına Azərbaycan Sənaye İnstitutuna (indiki Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası) gətirib çıxarmışdır. O, 1937-ci ildə ali məktəbi müvəffəqiyyətlə bitirmiş Böyük Vətən müharibəsi başlayana qədər o vaxtkı Neft-Mədən İdarəsində böyük geoloq vəzifəsində çalışmışdır.

Müharibə başlananda İ.S.Mustafayev könüllü olaraq cəbhəyə yazılır. Lakin elmli, yüksək ixtisaslı bacarıqlı neftçi-geoloqlara ehtiyac böyük olduğundan onun cəbhəyə yola salınması ləngidilir. Vəziyyət mədənlərdə dəqiq neft hasilatının təşkilini Abşeron yarımadasından ordunu mühüm strateji xammal olan yanacaq sürtgü yağları ilə fasiləsiz təchizatını təmin etmək tələb edirdi. Alimin geniş dünyagörüşü  təşkilatçılıq qabiliyyəti o vaxt arxa cəbhənin fövqəladə vəziyyətlər üzrə rəhbərlərinin nəzərindən yayınmadı. Müharibənin ilk aylarında İ.S.Mustafayev Qaradağ Rayon Partiya Komitəsinin katibi seçilmiş, sonradan rayon qazma idarəsində partiya təşkilatçısı vəzifəsində işləmişdir.

Gənc təşkilatçı gecə-gündüz mədənlərdə olur hər bir quyuya  şəxsən nəzarət edirdi. Elə olurdu ki, çox vaxt elə mədənlərdə gecələyirdi. O, tapşırılan işi məsuliyyətlə yerinə yetirirdi. Elə bu keyfiyyətlərinə görə müharibə illərində o, ordunun tərkibində zabit kimi qonşu İran dövlətinə məsul işə ezam edilir.

Müharibə qurtardıqdan sonra həyat yenə öz axarına düşür. Ciddi sınaqlardan qeyrətlə, alnıaçıq çıxan İbad Mustafayevə bir sıra məsul vəzifələr təklif edilir. Lakin perspektivli işçinin qəlbində olan tədqiqatçı ruhu onu elm sahəsinə çağırırdı. o, qəti olaraq öz gələcək həyatını elmi axtarışlara həsr etməyə bağladı. Bu seçim onu Azərbaycan EA-nın Elmi-Tədqiqat Geologiya İnstitutuna gətirib çıxarır. Burada ona bir neçə laboratoriyanın rəhbərliyi tapşırılır.

Sonralar keçmiş "Dənizneftlayihə" Elmi-İstehsalat Baza İnstitutuna  rəhbər vəzifəyə keçirilən İ.S.Mustafayev ona xas olan ilham enerji ilə elmi axtarışlara başlayır. İstedadlı gənc alimin tədqiqat mövzusu neft geologiyasının həllini gözləyən ən aktual problemləri, axtarışda olan yeni neft qaz yataqlarına dair konkret elmi-praktiki təkliflər onların mümkün maksimal iqtisadi  verimi effektliyi təşkil edirdi. Elə bu meyarlar alimin elmi karyerasında əsas strateji istiqamətləri təşkil edirdi. Artıq bir neçə aydan sonra-1945-ci ilin axırlarında onun intensiv dərin tədqiqat fəaliyyətinin nəticəsi olaraq "Azərbaycanın çokrak-spirialis çöküntülərinin litologiyası" mövzusunda elmi işi meydana gəldi. Alimə geologiya-mineralogiya elmləri namizədi adı verildi.

1951-ci il İ.Mustafayevin həyatında yeni çevriliş ili oldu. Artıq yetkinlik yaşına çatmış, böyük istehsalat elmi, həyat təşkilatçılıq təcrübəsi olan İbad müəllimə nəinki Azərbaycan, hətta keçmiş SSRİ dünyanın bir sıra ölkələri üçün yüksək ixtisaslı mütəxəssislər hazırlayan Azərbaycan Neft Kimya İnstitutuna müəllim vəzifəsi təklif edilir. Vaxtilə həmin ali məktəbi bitirmiş İ.Mustafayev Neft qaz yataqlarının geologiya axtarışı kafedrasının aparıcı müəllimlərindən biri olaraq artıq əldə edilmiş elm istehsalat təcrübəsi ilə bölüşür, yüksək ixtisaslı mühəndis elmi kadrlar yetişdirir.

Özünə həddindən artıq tələbkar olan İbad müəllim müəllimlik fəaliyyətini geniş profilli elmi axtarışlarla birgə aparırdı. O, Abşeron yarmadasının, Qobustan respublikanın digər rayonlarının neftli çöküntülərinin kollektor xüsusiyyətlərini dəqiq tədqiq etmişdir. Alimin gərgin məhsuldar çoxillik fəaliyyətinin nəticəsində "Neft təbii qazın geologiyası", "Xəzər çökəkliyinin orta pliosen yaşlı neftli-qazlı çöküntülərinin litofasiyası paleocoğrafiyası", "Abşeron rayonunun cənub zonasının məhsuldar qatının litofasiyası neftqazlılığı" kimi fundamental kitabları meydana gəlir. Demək olar ki, elə bu dövrdə Azərbaycan EA-nın nəşriyyatı tərəfindən alimin "Neft qaz kəşfiyyatına aid yeni dərs vəsaiti haqqında", "Darvin bankası neft yatağının məhsuldar qat çöküntülərinin litoloji-kollektor  xüsusiyyətləri" s. kitabları nəşr edilir. Tədqiqatlarda ilk dəfə olaraq Xəzər çökəkliklərində orta pliosen yaşlı neftli-qazlı çöküntülərin yayılmasının əsaslı təhlili verilmiş, müxtəlif geotektonik şəraitlərdə hər litofasial tipin süxurları toplanma şəraiti dərin işıqlandırılmış, orta pliosen dövründə Xəzər çökəkliyinin geoloji tarixi paleocoqrafi bərpası öz əksini tapmışdır.

1961-ci ildə İ.C.Mustafayev doktorluq dissertasiyası müdafiə etmiş, növbəti  ildə ona "Neft qaz yataqlarının geologiyası kəşfiyyatı" kafedrasının professoru adı verilmişdir. O, litologiya üzrə ilk elmlər doktoru olmuş   Azərbaycanda yer qatının çökmə süxurlarını öyrənən litologiya sahəsinin aparıcı eksperti olmuşdur.

İ.Mustafayev tərəfindən hazırlanmış nəşr edilmiş kitablar, 100 elmi , monoqrafiya, məqalələr, məruzələr, tədris-praktiki vəsaitlər bir neçə onilliklər ərzində neftçıxarma sahəsində elmi-tədqiqat idarələrində işləyən geoloqların əvəzedilməz vəsaiti, həmçinin litoloqlar, paleocoğrafiyaşünaslar  tələbələr üçün qiymətli dərs materialı olmuşdur.

Ömrü boyu sakitlik bilməyərək geologiya elminin kəşf olunmamış sahələrini fəth etməyə tələsən alim öz biliyini tələbə, aspirant dissertantları ilə bölüşürdü. Onu tələbələri, yoldaşları, dostları, doğmaları yaxınları çox sevirdilər. Onların bir çoxu əsl Azərbaycan ziyalısına xas keyfiyyətləri ilə yüksək erudisiya intellektuallığa malik  İbad müəllimə oxşamağa çalışırdı.

O, 59 yaşında, elmi axtarışlarla zəngin olan yaradıcılığının  çiçəkləndiyi bir dövrdə dünyadan köçdü. Əməyi bir sıra hökumət mükafatları ilə qiymətləndirilmiş professor İbad Mustafayev Azərbaycanın geologiya elmi üçün çox işlər görmüş yaddaşlarda xoş xatirə qoyub getmişdir.

 

Hüseyn HÜSEYNOV,

geologiya-mineralogiya elmləri doktoru, professor

 

Elm.- 2012.- 30 noyabr.- S.9.