Ərəb ədəbiyyatşünaslığında Şərq-Qərb ədəbi əlaqələrinin öyrənilməsi və Aida İmanquliyevanın tədqiqatları

Görkəmli Azərbaycan alimi Aida İmanquliyevanın yeni ərəb ədəbiyyatının nümayəndələri Cübran Xəlil Cübran, Əmin ər-Reyhani və Mixail Nüaymə haqqında tədqiqatlarını Şərq-Qərb ədəbi əlaqələrinin öyrənilməsində Azərbaycan və dünya ərəbşünaslığının uğuru kimi qiymətləndirmək olar. Şərq-Qərb əlaqələri kontekstində ərəb-Avropa ədəbi təsir və əlaqələrinin bir sıra məsələləri məşhur şərqşünasların - Culian Ribera, Asin Palasios, Emilio Qarsia Qomes, Konrad, Kraçkovski kimi alimlərin əsərlərində qoyulmuş və tədqiqatçıların diqqəti bu məsələlərə yönəldilmişdir.

Avropa ədəbiyyatında intibahın təşəkkülündə ərəb-islam təsirini araşdırmış doktor Suheyr əl-Qalmavi və doktor Mahmud Əli Məkki göstərirlər ki, Avropa mühitində bu təsir orta əsrlərdə İspaniyada qabarıqlığı və genişliyi ilə müşahidə edilir (11, 120-170).

İspaniyada yaranan ərəb ədəbiyyatı ərəb ədəbi ənənələri əsasında formalaşmış və eyni zamanda, özünəməxsus keyfiyyətləri də olmuşdur. Həmin ədəbiyyat üç mərhələyə ayrılır:

1) Təqlidçilik dövrü; 2) Şərqlə Qərbin sintezi dövrü; 3) Yeniləşmə dövrü. Bu mərhələlər Ərəb xilafətinin mərkəzi regionlarında yaranan ədəbiyyatın keçdiyi inkişaf mərhələləri kimidir. Fərq ikinci mərhələdədir. Ümumi ərəb ədəbiyyatında həmin mərhələ də sintez olmuşdur, lakin bu sintez Şərqlə Qərbin deyil, VIII-IX əsrlərdə yaranaraq, "yeni metodu" ("əl-bədii") təmsil edən poeziyanın və ərəb qəbilə mühitində meydana gəlmiş şeirin uğurlarından istifadə etməyə əsaslanmışdır.

Ərəb ədəbiyyatının İspaniyada ədəbiyyata təsiri amilinə münasibət həmişə birmənalı olmamışdır. Bu təsiri tanımaq istəməyən tədqiqatçılar da olmuşdur. Lakin şərqşünaslıq sahəsində XVIII əsr müəllifi Xuan Andres, habelə XX əsrin birinci yarısında obyektiv mülahizələrə əsaslanan Asin Palasios, Emilio Qarsia Qomes kimi ispan ərəbşünasları həmin tərəddüdlərə, demək olar ki, yer saxlamamışlar (10, 291-308, 324-328).

Qədim ərəb qəsidəsindən müəyyən qədər fərqli bir zəmində yaranan "müvəşşəh" İspaniyada və Cənubi Fransa ərazisində XII-XIII əsrlərdə "trubadur" poeziyasının yaranmasına təsir etmişdir. Həm "müvəşşəh", həm "trubadur" poeziyasına sadəlik, geniş xalq dili və musiqilik xasdır. "Trubadur" sözünün leksik mənası belə ərəb mənşəlidir: "taraba davara" - "çalıb oxuyub dolanmaq" (13). İfaçılar bir növ Azərbaycan aşıqlarına oxşamışlar: şeir qoşmaq, onu ahənglə oxumaq, musiqi alətində çalmaq və hərəkətdə - rəqsdə olmaq bu sənətçiləri fərqləndirən cəhətlərdir.

Dünya ədəbiyyat tarixinin inkişafında 3 əsas mərhələni göstərən akad. Konrad Şərq-Qərb münasibətlərində onları belə ayırır (9, 440-441):

III/IV - VII/VIII əsrlər - Şərqdə

VII/VIII - XIII/XIV əsrlər Şərqdə

XIII/XIV - XVI/XVII əsrlər Qərbdə.

I dövrdə və II dövrdə Şərq ölkələrində ayrı-ayrı ədəbiyyatların inkişafı baş verir və intibah yaranır. II dövrdə ədəbi əlaqələr yaranır və genişlənir. III dövrdə Avropada intibah baş verir.

Ərəb ədəbiyyatının Avropada təsiri XIII-XIV əsrlərdə bariz şəkildə görünməyə başlayır. Artıq intibah ədəbiyyatının başlıca əlaməti olan humanizm özünü göstərir. Qərbdə intibah ədəbiyyatının yaranmasında Şərq, o sıradan ərəb didaktik ədəbiyyatı böyük rol oynamışdır. Bu baxımdan Ceffri Çoserin (XIV əsr) "Kenterberi hekayələri" əsəri diqqətəlayiqdir. Çoser özü fransız və italyan şairləri vasitəsilə bu təsiri duymuşdur. İnsan xarakterlərini təsvir etməkdə və humanizm duyğularını aşılamaqda bu hekayələr xüsusilə seçilir. "Kenterberi hekayələri" bədii dəyərinə görə Bokkaçionun "Dekameron"undan geri qalmır.

XIII yüzillikdə Avropa ədəbiyyatında ərəb-islam təsirini məşhur italyan şairi Aliqyeri Dantenin "İlahi komediya"sında görmək olar. Ruhun ölməzliyi və insanın axirət dünyasında əməllərinin müqabilində nəsibi olduqlarını almağı öyrədən dinin cənnət və cəhənnəm mövzusu bu əsərin süjetinin əsasında durur. Ədəbiyyatşünaslar arasında bu təsirin olması və ya onun miqyası haqqında uzun müddət mübahisəli fikirlər olmuşdur. Asin Palasiosun müqayisəli tədqiqatından sonra "İlahi komediya"nın qaynaqlarından biri kimi Əbul-Əla əl-Məərrinin "Risalətul-ğufran" əsəri diqqəti cəlb etdi (10, 298-308). İspan şərqşünasının fikrini inkişaf etdirən doktor Məhəmməd Quneymi Hilal, Salah Fədl, Əbdulmüttəlib Saleh, Davud Səllum göstərirlər ki, "Komediya"nın ərəb qaynaqları kimi "Quran", hədislər, Məərrinin və İbnül-Ərəbinin oxşar məzmunlu əsərləri vardır.

XIV-XVII əsrlərdə Avropada ədəbiyyatda baş verən intibah humanizmi və realizmi çoxcəhətliliyi ilə seçildiyi kimi özünəqədərki ədəbi uğurlardan da bəhrələnmişdir. Bu intibah antik yunan ədəbi irsi və orta əsrlər Şərq xalqlarının ədəbi-bədii təfəkkürünün işıqlı cəhətlərindən də faydalanmışdır.

Alman intibahının görkəmli nümayəndəsi kimi İohann Volfhanq Hötenin "Qərb-Şərq divanı" Avropa ədəbiyyatına ərəb-islam təsirini göstərən parlaq bir nümunədir.

Ərəb-islam motivləri Şiller, Şekspir, Bayron, Şelli, Alfred Tennison, Henrix Heyne və başqa Avropa şair və ədiblərinin yaradıcılığında da öz əksini tapmışdır.

Avropadan gələn maarifçilik hərəkatının təsirləri Şərq ölkələrində, o cümlədən ərəb Şərqində səmərəsini vermiş, ədəbi-mədəni həyatın yeniləşməsi prosesini qüvvətləndirmişdir. Bir sıra yeni ədəbi janrlar, fəlsəfi-ədəbi cərəyanlar ədəbiyyatın inkişafına müsbət təsir göstərməyə başlamışdır.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Şərq-Avropa əlaqələrinə mənfi prizmadan yanaşanlar da olmuşdur. Kiplinqin "Şərq Şərqdir, Qərb də Qərb. Onlar bir-birilə qovuşmayacaqlar" sözlərinə kəskin etirazını bildirən doktor Abdulmuttalib Saleh qeyd edir ki, bir sıra Şərq mövzuları Qərb müəllifləri tərəfindən qələmə alındığı kimi Taha Hüseyn, Tofiq əl-Həkim, Əz-Zəhavi və başqa ədiblər də Avropa ədəbiyyatından bəhrələnmiş və özlərindən əvvəlki mənbələrə yaradıcı şəkildə yanaşmışlar. "Fikir dinamikası sərhəd tanımır. O, fayda olan hər yerdən faydalanır. Fikrin və ədəbiyyatın bəşəriliyi də bundan ibarətdir. Müqayisəli ədəbiyyatşünaslıq bizi buna dəvət edir, müasir fransız müqayisəli ədəbiyyatşünaslıq məktəbi də bunu belə qəbul edir" (14, 41). A.Saleh qənaətlərini T. əl-Həkimin "Əshabül-kəhf", "Kral Odip", Amerika yazıçısı Edvard Beylaminin "Əshab Kəhf" və Andri Qidin "Odip" adlı əsərlərinin təhlili əsasında bildirir. Eyni fikir Saad əl-Bazinin tədqiqatlarında da önə çəkilir. O, Lui əl-İfriqinin (XVI əsr) "Afrikanın təsviri" və İrlandiya şairi V.B.Yetsin "Harun ər-Rəşidin hədiyyəsi" əsərlərini müqayisəli şəkildə öyrənmişdir (2, 29-60).

XX əsrin ikinci yarısından başlayaraq ərəb alimləri M.Q.Hilal, D.Səllum, A.Saleh, C.Kamaləddin, S. əl-Həmlavi, M.Məkki və başqaları ərəb-Qərb ədəbi əlaqələrinə dair maraqlı araşdırmalar aparmışlar. Onların tədqıqatlarında ədəbi əlaqələrin mövcudluğunu göstərən faktik materialların üzə çıxarılmasına, mövzuca bir-birinə yaxın olan əsərlərin məzmununun şərhinə geniş yer verilir. C.X.Cübran, Ə. ər-Reyhani və M.Nüaymə irsinin araşdırılması ilə məşğul olmuş E.Abbas, M.Y.Nəcm, X.Havi, Nədim Nüaymənin əsərlərində müəlliflərin metodoloji mövqeyindən irəli gələn icmal xarakterli təsviri-informativ və birtərəfli təsir göstərən məqamlar daha çox qabardılır.

Ərəb ədəbiyyatı tarixi ilə bağlı yazılmış kitablarda ədəbi əlaqələrin fəal yaradıcıları olan məhcər şairlərinin irsi genişliyi ilə təqdim edilmir. Məsələn, Hanna al-Faxuri "Ərəb ədəbiyyatı tarixinin toplusu. Müasir dövr" adlı əsərində M.Nüaymə, Ə. ər-Reyhani və Cübran haqqında çox qısa məlumat verməklə yalnız onların Qərb və dünya mədəniyyəti ilə qarşılaşdıqlarını qeyd edir (5, 321).

Şövqi Deyfə görə, "Amerikadakı mühacir şairlər ərəb şeirinin mübarək yüksəlişində iştirak etməmişlər" və onlar ərəb şeirinə hücum etmişlər. Onları bu hücuma vadar edən səbəb Qərb ədəbiyyatı ilə tanışlıq olmuşdur. Buna baxmayaraq, onlar ərəb şeirinin sehri altında olmuşlar. Ş.Deyf məhcər şairlərınin əsərlərində ərəb şeirinin ənənələrindən gəlmə xüsusiyyətləri və motivləri göstərməyə çalışır: vətən həsrəti, təbiətə çağırış, kədər, sufilik əlaməti (3, 246-274).

Ədəbiyyatşünaslar Ehsan Abbas və Məhəmməd Yusif Nəcm isə məhcər şairi Cübranın təbiətə müraciətini Avropa və Amerika romantiklərinin - Vordsvortun, Kolricin, Bleykin, Russo və Toronun ilahiləşdirdiyi təbiət ilə əlaqələndirirlər (1, 42-44). Nədim Nüayməyə görə, M.Nüaymənin əsərlərində daosizmi, buddizmi, platonizmi, xristianlığı, Tolstoyun etik nəsihətlərini özündə birləşdirən fərqli fəlsəfi konsepsiya formalaşmışdır (12, 327).

Ərəb ədəbiyyatşünaslığında ərəb-Avropa ədəbi əlaqələrinin tipoloji növünün öyrənilməsi aspektində tədqiqatlara da rast gəlinir. Cəlil Kamaləddin "Ədəbiyyat araşdırmaları" əsərində İraq şairi Bədr Şakir əs-Səyyabla Dostoyevski arasında tipoloji ədəbi əlaqələrin mahiyyətini açmağa çalışmışdır (8, 147-170).

Azərbaycan alimi Aida İmanquliyevanın ərəb məhcər ədəbiyyatı haqqında tədqiqatları ərəb-Avropa və Amerika ədəbi əlaqələrinin obyektiv elmi əsaslarla və geniş şəkildə öyrənilməsi sahəsində yeni bir mərhələdir. O, özündən əvvəl aparılmış tədqiqatları nəzərdən keçirərək onların müsbət cəhətlərindən istifadə etmişdir. Avropa, rus, sovet və ərəb alimlərinin məhcər ədəbiyyatı ilə bağlı araşdırmalarındakı dəyərli fikirlər A.İmanquliyeva tərəfindən xüsusi qayğı ilə öyrənilir. Onun tədqiqatlarında Cübran və ər-Reyhaniyə Qərb romantik məktəbinin təsirini şişirtməyən İ.Y.Kraçkovskinin müəyyənləşdirdiyi metodoloji müddəalar əsas götürülür. "Yeni ərəb ədəbiyyatı korifeyləri" kitabında A.İmanquliyeva "Suriya-Amerika məktəbi"nin nümayəndələri Cübran Xəlil Cübran, Əmin ər-Reyhani və Mixail Nüaymənin yaradıcılığının təkamülünü Qərb romantizmi və rus tənqidi realizminin təsiri altında tədqiq edir. Bu, eyni zamanda, "yeni ərəb ədəbiyyatı ilə dünya ədəbiyyatının müxtəlif cərəyanlarının və bədii metodlarının qarşılıqlı əlaqəsi tarixinin tədqiqidir" (7, 17).

A.İmanquliyeva ərəb-Avropa ədəbi əlaqələrinin tarixinə nəzər yetirir, maarifçilik dönəmində onun vəziyyətini təhlil edir və romantizm ədəbi cərəyanının təsirini müəyyənləşdirir. O, ədəbi əlaqələri milli özünəməxsusluq və qarşılıqlı ədəbi təsirlər problemi müstəvisində öyrənir.

Cübran irsinin tədqiqində alim onun yaradıcılığının ilk dövründə müşahidə edilən sentimentalizmi "Banlı Marta", "Hanili Varda" və "Qırılmış qanadlar" povesti əsasında açıb göstərir. Yazıçı tərəfindən ingilis və Amerika romantizm metodunun mənimsənilməsi "Göz yaşı və təbəssüm", "Tufanlar" və "Peyğəmbər" əsərinin təhlili işığında verilir.

A.İmanquliyevanın tədqiqatında Əmin ər-Reyhani yeni ərəb ədəbiyyatında romantizmin təşəkkülündə fəal rolu olan bir ədib kimi təqdim edilir. Ər-Reyhani ərəb romantik ədəbiyyatının janr tərkibinə, mövzu seçiminə və poetikasına gətirdiyi rəngarəngliyi ilə seçilir. Onun yaradıcılığında romantizm milli xarakter kəsb edir. Ər-Reyhani romantizminin özünəməxsusluğu onun yüksək sənətkarlıqla yazdığı əsərlərində, o cümlədən "Hərəmxana divarlarından kənarda" povestində əks olunmuşdur.

Görkəmli tədqiqatçı ərəb məhcər ədəbiyyatının bariz nümayəndəsi Mixail Nüaymənin əsərlərindəki Qərb ədəbi təsirlərini daha geniş şəkildə öyrənmiş və onların rus ədəbiyyatı çərçivəsində olduğunu müəyyənləşdirmişdir. O, Nüaymənin ədəbi zövqünün formalaşmasında V.Q.Belinskinin bədii-estetik konsepsiyasının, L.N.Tolstoyun fəlsəfi-dini və humanist ideallarının, İ.S.Turgenev və A.P.Çexov realizminin rolunu açır. İrəli sürülən fikirlərin şərhi konkret bədii əsərlərin müqayisəli təhlili əsasında aparılır.

Müqayisəli ədəbiyyatşünaslığın obyektiv tələblərindən çıxış edən Aida İmanquliyeva məhcər şairlərinin ədəbi-bədii zövqünün formalaşmasında yeni ideya və yeni poetik formalara malik olan Qərb ədəbi-mədəni irsinin rolunu göstərir. Onun qənaətinə görə, "Suriya-Amerika məktəbi"nin təmsilçiləri yeni ədəbi üslubun yaradıcıları kimi ərəb klassiklərinə qayğı ilə yanaşmış, arxaik sözlərdən, ağır sintaktik birləşmələrdən, yorucu ritorik ifadələrdən azad olmağa çalışmışlar. Cübran, ər-Reyhani və Nüaymə ingilis və Amerika romantizmi, rus tənqidi realizmi üçün səciyyəvi olan ideya və üslublardan bəhrələnmiş, fərdi yaradıcı formaya mənsub bədii metodlardan istifadə etməklə yeni poetik janrların (əş-şi'rul-mənsur, esse, etüd) inkişafını təmin etmişlər. Onların yaradıcılığında Qərb romantizmi yaradıcı bir metod kimi özünü göstərir. Cübran və ər-Reyhani bu metodu ərəb şeiri ənənələri əsasında zənginləşdirmişlər. A.İmanquliyevanın qənaətlərinə görə, ərəb ədəbiyyatının ənənələri və Qərb romantizminin mürəkkəb sintezi nəticəsində məhcər şairlərinin əsərlərində bu ədəbi əlaqəyə Şərq-Qərb mədəniyyətlərinin qarşılıqlı təsiri və dünya ədəbi prosesində ümumbəşəri problemin qoyuluşu səviyyəsinə yüksəlməyə imkan verilmişdir.

ƏDƏBİYYAT:

1.Abbas Ehsan və Yusif Nəcm Muhəmməd. Əş-şi'ru-l-arabiyyu fi-l-məhcər, Beyrut, 1957 (ərəb dilində).

2.Əl-Bazii, Saad. Muqaranətu-l-axəru, Qahirə, 1999 (ərəb dilində).

3.Deyf, Şovqi. Dirasatun fi-ş-şiril-arabiyyi-l-muasiri, Qahirə, 1993 (ərəb dilində).

4.Fadl, Salah. Təsir əs-səqafəti-l-islamiyyəti fi-l-komidiya əl-ilahiyyəti li-Dante, Qahirə, 1980 (ərəb dilində).

5.Əl-Faxuri, Hanna. Əl-camiu fi tarixi-l-ədəbi-l-arabiyyi, Beyrut (ərəb dilində).

6.Hilal, Muhəmməd Quneymi. Əl-ədəbu-l-muqaranu, Qahirə, 1953 (ərəb dilində).

7.İmanquliyeva A.Yeni ərəb ədəbiyyatı korifeyləri, Bakı: Elm, 2003.

8.Kamaləddin Cəlil. Dirasatun ədəbiyyatun, Bağdad, 1915 (ərəb dilində).

9.Konrad N.İ. Zapad i Vostok. Moskva, 1972.

10.Kraçkovskiy İ.Y. İzbrannıe soçineniə. VI t., Moskva, 1957.

11.Əl-Qılməvi Suheyr, Mahmud Ali Məkki. Əsər əl-arab və-l-islam fi-n-nehdətil-urubiyyəti. Fi-l-ədəbi, s. 120-170 (ərəb dilində).

12.Nüaymə, Nədim. Mixail Nüaymə, Beyrut, 1967 (ərəb dilində).

13.Səllum Davud. Əl-ədəbu-l-arabiyyi fi turasi-l-aləmiyyi, Bağdad: 1987 (ərəb dilində).

14.Saleh, Abdulmuttalib, Məbahisu fi-l-ədəbi-l-muqarani, Bağdad: 1987 (ərəb dilində).

15.Sidqi, Abdurahman. Əş-Şarq və-l-islam fi adabi Cute, Qahirə (ərəb dilində).

16.Zəki, Ahməd Kamal. Əl-Muqaranə fi-l-ədəbi, Qahirə (ərəb dilində).

İmamverdi HƏMİDOV,

filologiya elmləri doktoru

Elm.- 2012.- 10 oktyabr.- S.11.