MUSTAFA AĞA ŞUXİ VƏ ONUN ƏDƏBİ İRSİ

XIX əsrdə yaşayıb-yaratmış, Azərbaycan türkcəsində divan müəllifi olan Mustafa ağa Şuxinin həyat və yaradıcılığına dair əlimizdə az məlumat vardır. Bildiyimiz odur ki, o, Şəki xanları nəslindən olmuşdur. Şəki xanlığının banisi Hacı Çələbi xan (?-1754/55) Mustafa ağanın ulu babasıdır. Hacı Çələbi xanın oğlu Həsən ağa (?-1718), nəvəsi isə həm də şeirləri ilə tanınan Məhəmməd Hüseyn xan Müştaq (?-1780) olubdur. Ümumiyyətlə, Şəki xanları nəslinin nümayəndələri içərisində bir neçə şəxs şairlik istedadı ilə seçilmişdir.

1925-ci ildə "Kommunist" nəşriyyatında Müştaqın şeirlər toplusunu çap etdirən görkəmli ədəbiyyatşünas alim Salman Mümtaz onu maarifpərvər şair kimi təqdim edir. Alim Məhəmməd Hüseyn xanın Molla Pənah Vaqif, Molla Vəli Vidadi, Şəkili Nəbi, Şəkili Raci, Ağcayazılı Zari, Kəlbirli Rafe' və başqaları ilə dost olduğunu da göstərmişdir. Mümtaz Müştaqın Vaqiflə dostluğu barədə yazır: "Müştaq Molla Pənah Vaqifin valehi-məftuni və şeirlərinin aşiqi-aşüftəsi idi. Bunu hiss edən Vaqif artıq rəsmiyyəti buraxaraq hər bir dərdini, istəyini apaçıq Müştaqa söylərdi. Odur ki, qonşu xanlıqlara və yaxud qəzalara çıxarkən bir mümtaz tüfəngə ehtiyac hiss edən Vaqif Şəkidə dostu Müştaq ilə etdiyi müsahibələrinin birində bir əla tüfəng istəmiş, o da Vaqifə bir gözəl tüfəng göndərəcəyini vəd etmişdi. Müştaq nəsə etdiyi vədini unudaraq tüfəngi göndərməmişdi. Vaqif də aşağıdakı müxəmməsi inşad edərək Kəbirli "Rafe'" təxəllüs vasitəsilə Şəkiyə göndərərək Müştaqa şuxyanə gilayə etmişdir... Müştaq səmimiyyətlə sevdiyi Vaqifi daha da xoşhal etmək üçün ona bir də bir xoşcövlan at bağışladığını xəbər verir ki, müxəmməsin dördüncü bəndi sözümüzə dəlildir..." (1, s. 90-91).

Salman Mümtaz Məhəmməd Hüseyn xanın xanlığı idarə etməsi barədə yazır: "Şəki vilayətini Müştaq gözəl idarə etdiyindən dolayı İran hökuməti Şirvan məmləkətinin idarə olunmasını da ona mühəvvəl etmişdi. Odur ki, İran müvərrixləri Müştaqın ləqəbini "Məhəmməd Hüseyn xan bəylərbəgiyi-Şəki və Şirvan" ibarəsi ilə qeyd edirlər... İyirmi iki il hökumət edə bilən Müştaq Şəki və Şirvan məmləkətlərini gözəl idarə etdiyindən dolayı bir çox rəqib və düşmənlər qazanmışdı..." (1, s. 95).

Müştaqın oğlu, Mustafa ağanın babası Fətəli xan (?-13 may 1815) 1804/05 və 1806/07-ci illərdə iki dəfə (hərəsində bir neçə ay) xanlıq etmişdir. Fətəli xan da şairlik istedadına malik olmuş, "Mehnəti" təxəllüsü ilə şeirlər yazmışdır. Filologiya elmləri namizədi Ədalət Tahirzadənin verdiyi məlumata görə, AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda Salman Mümtazın əli ilə yazılmış bir cüngün (arx.38, Q-34/580) 91 a vərəqində "mərhum Fətəli xan "Mehnəti" təxəllüsün bir mümtaz qəzəli"nə (farsca, 5 beyt) rast gəlirik.

Fətəli xanın oğlu "Fateh" təxəllüsü ilə şeirlər yazan Kərim ağa Şəkixanov /1887/88-1859) da dövrünün alim və şairi kimi tanınmışdır. Mustafa ağa Şuxi Əlyazmalar İnstitutunda saxlanan "Kərim ağa Fatehin tərcümeyi-halı" adlı 21 səhifəlik avtoqraf yazısında (şifri: B-1890/ 13639) atası barədə yazır: "Bir parə əhvalat-əxbaratdan məlum və məfhum olur ki, kətmi-ədəmdən səhrayi-vücudə təşrif gətirib təvəllüd etmələri olub səneyi-islamiyyə 1202 (m.1787/88) tarixdə Şəki ölkəsində. Silsileyi-bərgüzideyi-xəvaninül-əzamdan olub, pedəri-valaməqamları mərhum Fətəli xan ibn Hüseyn xan bəglərbəgiyi-Şəki və Şirvan ibn Həsən ağa ibn Hacı Çələbi xan mərhum. Madəri-mehribanları Xurşid xanım əsl-əl-Qübbə əvvəl Hacı Əbdülqadir xan ibn Hacı Çələbi xana təzvic olunub, bəd Fətəli xan mərhuma; nəhayətdə aqilə və kamilə olmağı məşhur və mübərhəndir" (2).

Firidun bəy Köçərli ilk dəfə 1925-1926-cı illərdə Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatında "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi materialları" adı ilə çap edilmiş kitabında Kərim ağa Fatehi gözəl təlim görmüş savadlı ziyalı və şair kimi təqdim edir: "Kərim ağa ibn Fətəli xan "Fateh" təxəllüs Şəki şairlərinin bərgüzidələrindən birisi hesab olunur. Kərim ağa Şəki xanlarının xanədanından olmağa görə nəcib və alitəb bir zat imiş; familiyası-Şəkixanov. Mirzə Fətəlinin müasiri olubdur və onun xatirini əziz tutarmış və hər dəm ləyaqətli töhfələrlə mirzəni yad edərmiş...

Fətəli xanın fərzəndi-ərcüməndi Kərim ağa atasının təhti-himayəsində nəşvü nüma tapıb, gözəl təlim və tərbiyə almışdır. Fars və ərəbcə yaxşı savadı var imiş. Təb'i-səlim sahibi imiş. Özləri əhli-kəmal və sahibi-hal olduğu üçün üləma sinfini, üdəba və şüəranı ziyadə dost tutarmış və müdam məclisini onların vücudu ilə müzəyyən qılıb həqiqi xan tərzində güzəran edərmiş"(3, s.270).

Kərim ağa Fatehin ana dilində yazdığı ən gərəkli əsəri 1829-cu ildə yazılmış, bir neçə dəfə çap edilmiş "Şəki xanlarının ixtisar üzrə tarixi"dir. Şəki tarixinin öyrənilməsi üzrə ən mühüm mənbələrdən biridir.

Kərim ağanın oğlu Mustafa ağa Şuxi barədə də əlimizdə məlumat çox azdır. Tədqiqatçı Ədalət Tahirzadə "Kərim ağa Fatehin həyat və yaradıcılığından qeydlər" adlı məqaləsində yazır: "Mustafa ağa Şuxi hicri 1274-cü (m.1857/58) ildə atasından alınıb Peterburqa aparılmış, orada böyüyüb, kornet çininə yüksəlmişdir. Atasını bir daha görə bilmədiyi, dəfnində iştirak edə bilmədiyi üçün, onun borcundan çıxmaqdan ötrü tərcümeyi-halını yazmağı qərara almışdır. Özü 1895-ci ildə ölüb. Şeirlərinin bir neçəsini Salman Mümtaz çap etdirib". (4, s. 57).

Tahirzadə həmin məqaləsində Şuxi barədə S.Mümtazın əlyazmasından öyrəndiyi başqa bir məlumatı da diqqətimizə çatdırır: "S.Mümtaz başqa bir əlyazmada (Ə.i, arx. 38, 1-2/78) Mustafa ağa haqqında beləcə qısa məlumat verir: "Mustafa ağa dörd il kanvoyluq eləyib. 1857-ci tarixdə kanvoyluğa aparıb, 61-də karnet (kornet-Ə.T.) [çini] alıb qayıtdı. Karnetdən qayıtdığı zaman Şəkidə murov pamoşnikliyi elədi. Təxminən beş il bu xidmətdə qaldı. Mustafa ağa əvaxiri-ömrüsünü Qaraqosı (Qaraqoyunlu) adnalı kəndisinə məxsus kəndində keçirmiş və orada da füc'ədən vəfat etmişdir. Sonra cənazəsini Şəkiyə gətirib Hüseyn xan məscidinin həyətində Kərim ağa Fatehin qəbrinin yanında dəfn etmişlər" (4,s.58).

Firidun bəy Köçərli adını çəkdiyimiz məşhur əsərində Mustafa ağadan rəvan və gözəl təbli şair kimi danışır. Firidun bəy yazır: "Mustafa ağa Şəkixanov məşhur şair Kərim ağa Fatehin sülbi oğludur. Mustafa ağa validi-büzürgüzarı kimi mərifət və kamal sahibi möhtərəm bir şəxs olub, əksər övqat məclisini ürəfavü şüəralar ilə təzyin edərmiş. Zindəganlığının ibtidasında dövlətmənd olub, axır vaxtlarda bir az kasıb düşübdür və özünə mütəəlliq olan əmlakın mədaxili ilə güzəran edərmiş. Mərhum Mustafa ağa Şuxinin çox rəvan və gözəl təbi var imiş. Öz dəst xətti ilə yazılmış bir divanı vardır ki, onda ədəbiyyatın hər növünə dair əşarü kəlam vardır". (3. s. 270) Köçərli əsərinin tərtibçisi filologiya elmləri namizədi Ruqiyyə Qəmbər qızının göstərdiyinə görə, Firidun bəy Şuxi əsərlərini araşdırarkən onun Əlyazmalar İnstitutunda saxlanan B-2584 şifrəli əlyazma divanından istifadə etmişdir (3, s.423).

Qeyd etmək istərdik ki, Əlyazmalar İnstitutunda Şuxi divanının iki nüsxəsi saxlanılır (Şifr: B-2584 və M-125). Hər iki əlyazma müəllifin özü tərəfindən köçürülmüşdür, avtoqraf nüsxəsidir. 217 səhifədən ibarət birinci əlyazma 1892-ci, 220 səhifə həcmində olan ikinci əlyazma isə 1890-cı ildə köçürülmüşdür. Bəzi kiçik fərqlər olsa da, hər iki divan nüsxəsindəki əsərlər, demək olar ki, eynidir. Şairin əsərlərini çapa hazırlayarkən daha mükəmməl hesab etdiyimiz B-2584 şifrəli əlyazmanı üstün tutmuş, yeri gəldikdə M-125 şifrəli əlyazmadan da istifadə etmişdik. Əsas tutduğumuz nüsxədə əsərlər belə ardıcıllıqla düzülüb: dibaçə, 2 qitə, farsca 17 qəzəl, 162 türkcə qəzəl, 1 mərsiyə, 6 qəsidə, 1 tərcibənd, 1 müsəddəs, Füzuliyə 2 təxmis, 1 müxəmməs, 18 rübai, 1 müxəmməs, "Dər tərife-şəhre-Şəki" şeiri, 55 qəzəl. Buradakı şeirlər içində cəmi 17 qəzəl farsca, bütün digər şeirlər ana dilindədir. Şeirlərin ümumi həcmini hesabladıqda görürük ki, burada cəmi türkcə 217 qəzəl, 6 qəsidə, 18 rübai, 2 qitə, 2 müxəmməs, Füzuliyə 2 təxmis, 1 müsəddəs, 1 tərcibənd, 1 mərsiyə və Şəki haqqında 1 şeir; farsca 17 qəzəl vardır.

Mustafa ağanın şeirlərini məzmununa görə 4 yerə bölmək olar:

1)Dini məzmunlu, 2) lirik, 3) ictimai məzmunlu, maarifçi, 4) müxtəlif hadisələrə həsr edilmiş şeirlər.

Şuxi atası Kərim ağa kimi, əsərlərində dini mövzuya xüsusi fikir vermiş, Tanrının, Peyğəmbərimizin mədhinə gözəl şeirlər həsr etmişdir:

Səni məhbub qılmışdır xudayi-əkbərü ə'la,

Ki, sənsən kainat içrə münəvvər gövhəri-ə'la.

Şəhi-təxti-nübüvvətsən, həbibi-həqqi-ziqüdrət,

Səfarayi-güruhi-əhli-məhşər, sərvəri-ə'la.

Xoşa mümtaz qılmışdır səni kövnü məkan içrə,

Həmə məxluqi-aləmdən güzidə, bərtərü ə'la...

(5, s.19)

Xalqın həyat və məişətinə heç bir zaman laqeyd qalmayan Şuxi inkişafa mane olan insanlar arasındakı paxıllığı, xəyanəti, əyriliyə meyli tənqid edir:

Nə surət bilməzəm əhvali-xəlqi-dövri-hazirdir,

Olubdur bir-birinə cürmsiz nahəqq cabirdir.

Xəyanətlə dəruni sərbəsər məmlüvdür xəlqin,

Kimi təsviri-adəmlikdə görsən, şəkli-zahirdir...

Ucalda gəl fələk həmmillətindən bir kəsin başın,

Dili-əqvami-büxlindən müdam aşüftəxatirdir.

Görünməz doğruluq əqvalü əmali-xəlayiqdə,

Sərapa əyrilikdir feli-mərdüm hərçi sadiqdir.

(5. s.65)

F.Köçərli bu şeir barədə belə yazır: "Şuxinin bu qəzəli şikvəüslub olsa da, pürməzmun kəlamlardan birisi olub, bizim yerlərin əhalisinin müqtəzayi-təbiətləri olan büxlü həsədi, nəmmamçılığı, öz işini buraxıb özgə sözü danışmağı, aralıq qarışdırmağı, qövm-əqrabanın tərəqqisinə xəyanət və əfsürdəhal olmasına bəşaşət etməkləri və filcümlə bəşərə layiq olmayan hal və sifətlərini şərhü bəyan edir.

Filhəqiqə, ancaq bizim torpağın adamlarıdır kəsrəti-kəsalətdən öz şüğlü karını atıb, həmdigəri halını təcnis etməyə daim amadə və nazir ola. Bir kəsin başı uca olsa, onun büxlindən digəri pərişan və aşüftəxatir ola. Qardaşı qəzadan bir bəlaya düçar olsa da, ona təsəlli verməyib kəsrəti-qənaətdən onun pəjmürdə halına qəlbdən şadü şakir ola. Bu qism sifətlər ilə müttəsif olanlar, əlbəttə, zahirdə adama bənzəsələr də, batində və həqiqətdə adamlıqdan uzaq və kənardırlar". (3, s. 271).

"Zamanın halətin bu tərz ilə görən" Şuxi bu vəziyyətə laqeyd qala, göz yuma bilmir, xalqı birliyə səsləyir.

Mustafa ağa şeirində qədim tarixə, mədəniyyətə malik xalqının dövrün tələbindən geri qaldığını, qəflət yuxusunda olduğunu acı bir təəssüflə qeyd edir, bunun səbəbləri barədə düşündüyünü deyir:

Xabi-qəflətdə qalıbdır belə əhli-islam,

Həmə bihuş, nə bir karə mühəyya, səd heyf!

Qabili-tərbiyeyi-elmü maarifdə ikən,

Qalmışıq vadiyi-qəflətdə sərapa, səd heyf!

Söndürüb əldə ikən böylə qalıb zülmətdə,

Nuri-islam kimi məş'əli-ziba, səd heyf!

Nə səbəb qalmağa bu halətə bilməm, Şuxi,

Yox imiş bir kəsimiz samevü bina, səd heyf!

(5, s.83).

Şuxi əsərlərinin əksəriyyəti məhəbbət mövzusunda yazılmış lirik şeirlərdir. Onun qəzəllərində sevgilisinə qarşı ən səmimi hisslər bəsləyən, sədaqətli aşiqin obrazı əksini tapmışdır:

Könül aramın o gülçöhreyi-xəndan aparır,

Nə ki arami-dili, bəlkə dilü can aparır.

Nə zaman olsa müqabil nəzərimdə kuyin,

Gözüm ol neməti-rizvandan ehsan aparır.

(5, s. 58-59)

Şairin lirik qəhrəmanı sevgilisinin həsrəti ilə yaşayır, onun bir busəsi aşiqə ölüm məqamında belə həyat bəxş edə bilər:

Firqətindən gözüm ol novgüli-şirindəhənin,

Əşkini əbri-baharan kimi barəndə edər.

Şuxiya, vəqti-həlakımda yetən dəm ləbdən,

Zində bir busə ilə ol büti-nazəndə edər.

(5, s. 63).

XIX əsrin bir çox şairləri kimi, Şuxinin də əsərlərində Füzuli poeziyasının güclü təsirini görürük. Şair Füzulinin bir sıra şeirlərinə nəzirə yazmış, onun iki qəzəlinə təxmis bağlamışdır.

Firidun bəy Köçərlinin sözləri ilə desək, "ziyadə dindar və millət təəssüfü çəkən bir vücud olan" Mustafa ağanın şeirlər divanı indiyədək bir toplu halında çap edilməmişdir. Onun yalnız bir neçə şeirinin Salman Mümtaz tərəfindən nəşr edilməsi barədə məlumatımız vardır.

İnanırıq ki, Mustafa ağa Şuxinin şeirlər toplusu-divanının bir kitab halında nəşri XIX əsr Azərbaycan tarixinin tədqiqi ilə məşğul olanlar və ədəbiyyat həvəskarları üçün diqqətəlayiq mənbə olacaqdır.

Ədəbiyyat:

1.Mümtaz Salman. Azərbaycan ədəbiyyatının qaynaqları. Bakı: Yazıçı, 1986.

2.Şuxi Mustafa Ağa. Kərim Ağa Fatehin tərcümeyi-halı (Əlyazma). AMEA ƏYİ. Şifr: B-1890.

3.Köçərli Firidun bəy. Azərbaycan ədəbiyyatı. İki cilddə. İkinci cild. Bakı: Elm, 1981.

4.Tahirzadə Ədalət. Kərim ağa Fatehin həyat və yaradıcılığından qeydlər/ Əlyazmalar xəzinəsində. VIII cild. Bakı: Elm, 1987.

5.Şuxi Mustafa ağa.Divan (Əlyazma). AMEA ƏYİ Şifri: B-2584.

Nailə MUSTAFAYEVA,

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Elm.- 2012.- 10 oktyabr.- S.10.