Ermənilərin Azərbaycan xalqının tarixi torpaqlarına iddialarının ifşası tarixinin öyrənilməsi böyük əhəmiyyətə malikdir

SSRİ-nin süqutu və onun yerində müstəqil dövlətlərin yaranması ilə respublikamızın tarixçiləri tərəfindən tarixi inkişafın gedişini qərəzsiz işıqlandırmaq, hadisələri olduğu kimi təsvir etmək imkanları yaranmışdır. Müəlliflər tarixi inkişafın tədqiqi zamanı yol verilmiş "ağ ləkələr", daha doğrusu, əvvəllər ölkədə hakim ideologiyanın bilərəkdən hər vasitə ilə qadağan etdiyi və üstündən keçdiyi mövzulara da müraciət etməyə başladılar.

Tam əminliklə qeyd etməliyik ki, həmin qadağan olunmuş məsələlərdən biri də Güney Qafqazı işğal etdikdən sonra rusların başqa ölkələrdən köçürərək Qafqaza gətirib yerləşdirdikləri ermənilərin xalqımıza qarşı törətdikləri ərazi iddiaları və soyqırımları, terror və deportasiyalar olmuşdur. XIX-XX yüzilliklər boyu ermənilər gəldikləri yerlərdə yerli əhalini sıxışdıraraq onların torpaqlarını tutaraq özününküləşdirmək yolu ilə həmin torpaqlarda özlərinin əsrlərlə xəyallarında yaşatdıqları "Böyük Ermənistanı" qurmaq niyyətini gerçəkləşdirmək istəyirdilər. Bu xəyallarını ermənilər başqalarının, ilk növbədə isə türk-müsəlman xalqlarının torpaqları hesabına gerçəkləşdirmək istəyirdilər. Öz istəklərinə ermənilər yalnız qonşularına qarşı keçirdikləri xəyanət, soyqırımı, terror, deportasiyalar və hər cür rəzalət vasitəsilə nail olurdular.

Yetmiş illik sovet hakimiyyəti dövründə də sistem elan etdiyi beynəlmiləlçilik və xalqlar dostluğu şəraitində bizim qanunlara itaətkar xalqın hüquqlarını məhdudlaşdırır və pozurdu.

İyirmi illik müstəqillik dövründə tarixçi alimlərimiz ermənilərin xalqımıza qarşı həyata keçirdiyi vandalizm və soyqırımı hadisələrinin öyrənilməsi, bu sahədə yazdıqları əsərlər ermənilərin öz torpaqlarımızda xalqımıza qarşı törətdikləri vəhşilikləri əyani şəkildə əks etdirir.

Bu sahədə tarix elmləri doktoru, Azərbaycan Respublikası Milli Arxiv İdarəsinin rəisi Ataxan Paşayevin yenicə çapdan çıxmış "XIX-XX əsrlərdə ermənilərin Azərbaycan xalqına qarşı ərazi iddiaları, soyqırımları və deportasiyalar (arxiv sənəd və materialları əsasında)" (Bakı, Çaşıoğlu, 2011. - 328 s.) kitabını xüsusilə qeyd etmək lazımdır.

A.Paşayev respublikamızda göstərilən problemi qaldıran və onu ardıcıllıqla çox fəal surətdə tədqiq edən ilk müəlliflərdən biridir. Bu mövzuya aid onun yüzdən yuxarı elmi və publisistik məqalələri mövcuddur. Bilavasitə A.Paşayevin şəxsi təşəbbüsü, rəhbərliyi və iştirakı ilə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tarixinə aid 8 cildlik dörd yüz müəllif vərəqindən yuxarı arxiv sənədlərindən ibarət külliyyat nəşr olunmuşdur.

Əsasən müxtəlif arxivlərdə, ilk növbədə isə Azərbaycan Respublikasının dövlət arxivlərində, habelə Rusiya Federasiyasının, Gürcüstanın, Türkiyə Cümhuriyyətinin arxiv və kitabxanalarında mühafizə olunan sənəd və materiallar əsasında yazılmış bu kitab ermənilərin 200 ildən yuxarı bir müddətdə torpaqlarımızı müxtəlif yollarla, xüsusilə xristian dini məzhəbinə məxsus çar Rusiyasının köməyi ilə özgə, xüsusilə türk-müsəlman xalqlarının torpaqlarını tutaraq öz dövlətlərini yaratmaq məsələləri faktlar əsasında şərh olunur.

Kitabda müəllif ermənilərin xalqımıza qarşı həyata keçirdiyi soyqırımı, deportasiya və ərazi iddiaları ilə bağlı məsələlərin tarixini dörd dövrə bölür.

Birinci dövr xronoloji cəhətdən Cənubi Qafqazın Rusiya tərəfindən ilhaqı, yəni çar Rusiyasının erməniləri Güney Qafqaza köçürmə siyasətini həyata keçirdiyi dövrü əhatə edir. Rusiyanın digər ölkələrdən, xüsusilə İran və Türkiyədən erməniləri Cənubi Qafqaza köçürməsi nəticəsində türk-müsəlman xalqlarına məxsus bu torpaqlarda Rusiya hakimiyyətinin siyasətini həyata keçirmək üçün bu ərazilərə xristian dinindən olanları, xüsusilə erməniləri gətirib yerləşdirirdi. Məqsəd isə bu yolla həmin ərazilərdə yaşayan türk-müsəlman əhalisinin sayını azaltmaq, onların əlaqələrini zəiflətməklə regionda xristian faktorunu gücləndirmək və özlərinə ermənilər və digər xristian xalqlarından ibarət forpostlar yaratmaq idi. Belə ki, Rusiya ilə İran arasında baş vermiş müharibələr nəticəsində bağlanmış Gülüstan (1813) və Türkmənçay (1828) müqavilələri nəticəsində Güney Qafqazın Rusiyaya birləşdirilməsi, habelə 1828-1829-cu illərdə Rusiya-Osmanlı müharibəsi nəticəsində bağlanmış Ədirnə sülh müqaviləsinə əsasən Rusiya tərəfindən İran və Türkiyədən 140 mindən yuxarı erməni gətirilərək Güney Qafqazda türk-müsəlmanlara məxsus torpaqlarda yerləşdirilir. Bu, Qafqazın etnik xəritəsinin əsaslı şəkildə dəyişdirilməsinin, onun erməniləşdirilməsinin əsasını qoyur. Ermənilərin Güney Qafqaza köçməsi və köçürülməsi işi XIX əsrin axırı və XX əsrin əvvəllərində də Rusiya hakimiyyət orqanları tərəfindən intensiv surətdə davam etdirilir. Bu, məsələlər müəllifin rus tədqiqatçısı N.Şavrovun 1911-ci ildə Sankt-Peterburqda nəşr olunmuş "Zaqafqaziyada rus işinə yeni təhlükə" kitabından gətirdiyi fikirdə öz əksini tapmışdır. O, yazırdı: "Bu ermənilərin Güney Qafqaza ilk axını idi. Bu axın sonralar bir əsrə yaxın müddətdə ardıcıl olaraq davam etmişdir". Sonra o, öz fikrinin davamı olaraq qeyd edirdi ki, XX əsrin əvvəllərində Güney Qafqazda yaşayan bir milyon üç yüz min erməninin bir milyondan çoxu yerli əhali olmayıb, Rusiya hakimiyyət orqanları tərəfindən buraya köçürülənlərdir.

Monoqrafiya müəllifinin də qeyd etdiyi kimi, artıq həmin vaxtlardan başlayaraq, hətta ondan əvvəllərdə də çarizmin Şərq siyasətində erməni məsələsi xüsusi yer tuturdu. XIX əsrin sonlarında ermənilər tərəfindən yaradılan "armenakan", "qınçaq", "daşnaksütyun" kimi şovinist millətçi təşkilatlar, yarandıqları ilk gündən döyüş drujinaları yaratmaqda məqsədləri özgə torpaqlarını, ilk növbədə isə türk-müsəlman xalqlarına məxsus torpaqları tutaraq orada erməni dövləti yaratmaq kimi irticaçı şovinist siyasətə xidmət edirdi. 1905-1907-ci illərdə ermənilərin Güney Qafqazda yürütdükləri siyasət məhz bu məqsədə xidmət edirdi.

Kitabda tədqiq olunan ikinci dövr 1917-1920-ci illərdə Birinci Dünya müharibəsi və Rusiyada inqilabi hərəkatın güclənməsi nəticəsində çarizmin süqutu, ermənilərin Azərbaycan xalqına qarşı S.Şaumyan başda olmaqla bolşevik-daşnak hərbi hissələrinin 1918-ci ilin martında Bakıda, Şamaxı şəhərində və Şamaxı qəzasının kəndlərində, habelə Qarabağda, Zəngəzurda, Qubada, Naxçıvanda, Şərur-Dərələyəz qəzalarında və başqa ərazilərdə erməni xalqının qəhrəmanları dərəcəsinə qaldırılmış Andronik, Lalayan, Amazaps kimi daşnak başkəsənlərin həyata keçirdikləri vəhşiliklər çox zəngin tarixi sənədlər və faktlar əsasında təhlil olunur. Hətta öz hərəkətlərindən ruhlanan S.Şaumyan V.İ.Leninə yazdığı məktubda mart hadisələri zamanı ermənilərin xalqımıza qarşı Bakıda törətdikləri vəhşiliklərin real həcmini bilərəkdən ört-basdır etməyə çalışaraq yazırdı ki, guya Bakı hadisələri zamanı hər iki tərəfdən cəmi üç min nəfər adam ölüb. Əslində isə A.Paşayev rəsmi sənədlərə istinad edərək göstərir ki, çox böyük maddi zərərlə yanaşı, təkcə Bakı şəhərində ölən azərbaycanlıların sayı 11 min nəfərdən çox olmuşdur.

Ermənilərin bu dövrdə dinc əhaliyə qarşı törətdikləri vəhşiliklər Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin 1918-ci il iyul ayının 15-də yaratdığı ermənilərin türk-müsəlmanlara qarşı törətdikləri qanlı hadisələri tədqiq edən xüsusi Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının və sonralar yaratdığı Əksinqilab ilə Mübarizə Təşkilatı tərəfindən aparılmış təhqiqatlar və araşdırmalar nəticəsində bir daha sübuta yetirilmişdir.

Həmin tədbirlərdən və hadisələrdən tam yüz il keçməsinə baxmayaraq Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin, onun yaratdığı komissiyaların və orada iştirak edən şəxsiyyətlərin bu sahədəki fəaliyyətlərini biz bu gün bir daha minnətdarlıq hissi ilə yad edirik. Bu komissiyaların üzvlərinin (onların arasında azərbaycanlılardan əlavə ruslar, yəhudilər, gürcülər, polyaklar və başqaları var idi) tərtib etdikləri çox müxtəlif xarakterli sənədlər bu gün bizim o vaxtlar baş vermiş hadisələrin mahiyyətini açmağa, dərindən anlamağa və erməni vəhşiliklərini dərk etməyə kömək edir.

Qeyd etmək lazımdır ki, Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının materialları 2001-ci ildə Türkiyə və Azərbaycan arxivləri arasında əməkdaşlıq protokolu əsasında türk dilində qısa xülasələr, sənədin əsillərinin foto surətləri, A.Paşayevin yazdığı "Azərbaycan bəlgələrində erməni sorunu (1918-1920)" adlı mükəmməl müqəddimə ilə birlikdə 682 səhifədə böyük tirajla çap olunmuşdur. Bu sənəd toplusunun hazırlanması və nəşri işi bilavasitə A.Paşayevin müstəsna xidmətidir. (Bu kitab haqqında bax: "Azerbaydjan i azerbaydjanüı". Bakı, 2002, №-15-16.- səh 3-11)

Ermənilərin xalqımıza qarşı ərazi iddiası və torpaqlarımızı sovet hakimiyyəti illərində rəhbər vəzifələrə soxulmuş ermənilərin bilavasitə fitvası ilə İttifaq hökuməti rəhbərlərinin köməyi ilə ələ keçirməsi və həmin torpaqlardan azərbaycanlıların sıxışdırılaraq qovulduğu 1920-1988-ci illəri əhatə edir. Monoqrafiya müəllifi A.Paşayevin sərrast ifadəsi ilə desək, ermənilər üçün uğurlu olan bir zamanda azərbaycanlıları tədricən müxtəlif üsullarla və yollarla əsrlərlə sakini olduqları tarixi torpaqlarından sıxışdırıb çıxararaq, yerlərində xaricdən gələn millətləri və əsasən isə erməniləri məskunlaşdırırdılar. Sovet hakimiyyətinin ilk iki onilliyi ərzində bu sahədə yeni yaradılmış Zaqafqaziya Federasiyasının əsasən gürcü və ermənilərdən ibarət rəhbərliyi və Azərbaycana rəhbərlik edən C.Kirovun yaxından köməyi ilə Mikoyan, Sarkisyan, Mirzoyan kimi üzdə bolşevik, batində isə daşnak xislətli ermənilər oldu. Bu illər ərzində Zəngəzur Ermənistana verildi, ermənilərin bütün səylərinə baxmayaraq Dağlıq Qarabağın Ermənistan SSR-ə birləşdirilməsi təşəbbüsü N.Nərimanovun müqaviməti sayəsində mümkün olmadı, ancaq hiyləgər ermənilər sonralar ona "muxtar vilayət" statusu verdirməyə nail olmaqla artıq 1988-1990-cı illərdə baş vermiş hadisələr üçün zəmin yaratdılar. Ancaq ermənilər vaxt və imkan var ikən Azərbaycandan yeni-yeni torpaqlar qoparır və Ermənistan SSR ərazisindəki azərbaycanlıları isə sıxışdıraraq oradan qovulması işini davam etdirirdilər. Belə ki, 1929-cu ildə Cəbrayıl rayonunun Nüvədi, Ernəzir və Tuqut kəndləri və Naxçıvan Muxtar Respublikasının 9 kəndindən ibarət 657 kvadrat kilometrlik ərazisi, 1930-cu ildə isə Lehvaz, Əldərə və Astazur kəndləri də Ermənistana verilərək həmin ərazidə Meqri rayonu yaradılır, nəticədə Naxçıvan Muxtar Respublikasını Azərbaycandan 45 km-lik zolaq ayırır.

Ermənistan SSR rəhbərliyinin uzun illər təkidli tələbi ilə SSRİ Nazirlər Sovetinin sədri İ.Stalin tərəfindən 1947-ci il dekabr ayının 23-də imzalanmış "Ermənistan SSR-dən kolxozçuların və digər azərbaycanlı əhalinin Azərbaycan SSR-in Kür-Araz ovalığına köçürülməsi haqqında"kı qərarla 1948-1953-cü illərdə Ermənistan SSR-də yaşayan azərbaycanlılar əsrlərlə yaşadıqları doğma torpaqlarından Azərbaycana deportasiya olunaraq onların yerinə xaricdən gələn erməniləri yerləşdirirdilər.

Monoqrafiyada tədqiq olunan dördüncü dövr 1988-1990-cı illəri əhatə edir. Bu fəsildə azərbaycanlıların Ermənistan SSR-dən güclə qovulması, SSRİ-nin dağılması, Ermənistanın Azərbaycan Respublikasına qarşı silahlı müdaxiləsi nəticəsində Dağlıq Qarabağı və onun ətrafındakı rayonları işğal edərək azərbaycanlı əhalini öz vətənində qaçqın və köçkünə çevirməsi, XX əsrin ən qanlı hadisələrindən olan Xocalı soyqırımı kimi məsələlər öz əksini tapır.

Monoqrafiya işi mükəmməl Nəticə ilə yekunlaşır. Onu həyəcansız oxumaq mümkün deyil. Müəllifin gəldiyi hər bir nəticə - onun illərlə sənədlər və materiallar üzərində işlədiyi zaman öz xalqının həm çarizm zamanı, həm də sovet hakimiyyəti illərində tədricən addım-addım öz tarixi torpaqlarından sıxışdırılıb çıxarılmış, müxtəlif mənbələr əsasında vaxtı ilə Azərbaycan xalqına mənsub olmuş İrəvan xanlığının tarixi torpaqlarında yaradılmış Ermənistan Respublikasına bağışlamışlar.

Təkzib olunmayan sənəd və materiallar əsasında yazılmış kitabı diqqətlə oxumaq lazımdır ki, ermənilərin törətdikləri vəhşiliklərin mənzərəsini, onların məkr və hiylələrini tam ətraflı şəkildə başa düşəsən. A.Paşayevin də yazdığı kimi, ermənilər Güney Qafqaza gəldikləri iki yüz il ərzində vaxtilə onlara bu ərazilərdə yaşamaq üçün şərait, ilk dövrlərdə onlara sığınacaq verib kömək göstərmiş xalqa bunun müqabilində nə qədər xəyanət etmişlər.

Bu kitab onun müəllifi tərəfindən Bakı, Ankara, Moskva, Sankt-Peterburq, Tbilisi, Paris, London və digər arxivlərdən otuz ildən yuxarı yaradıcılıq axtarışlarının nəticəsi olaraq toplanmış sənəd və materiallar xəzinəsidir. Onların əksəriyyəti bilavasitə müəllif tərəfindən ilk dəfə olaraq elmi tədqiqata cəlb edilmişdir.

Təhlil olunan əsərin ən mühüm üstünlüklərindən biri də ondadır ki, tədqiq olunan problem müəllif tərəfindən kompleks şəkildə təhlil olunur.

Fikrimizcə, müəllif tərəfindən ciddi tədqiqat işi aparılmış, göstərilən problemin sistemləşdirilməsi, ardıcıl surətdə tədqiqi və izahı üçün böyük əmək sərf edilmişdir. Bu əsər problemin tarixşünaslığına qiymətli töhfədir və orada özünün layiqli yerini tutacaqdır.

Kitabı oxuyarkən istər-istəməz ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin 31 mart günü münasibəti ilə xalqa müraciətində dediyi aşağıdakı sözləri yada düşür: ".....Gərək bugünkü və gələcək nəsillərin yaddaşında son yüz ildə ermənilərin xalqımızın başına gətirdiyi müsibətlər barədə möhkəm xatirə yaradaq, bütün dünyada bu hadisələrə siyasi və hüquqi qiymət verilməsinə nail olaq." ("Azərbaycan" qəzeti, 31 mart 1999, №71). A.Paşayevin kitabı bu vəzifələrin yerinə yetirilməsi işinə tamamilə cavab verir və bu məqsədə xidmət edir.

Bizə belə gəlir ki, bu kitab tarix fənnindən məktəb proqramlarında dəyərli bir tədris vəsaiti ola bilər. Bu kitab tərəddüd edilmədən başqa dillərə də tərcümə olunmalıdır. O, bizim xaricdəki diplomatlarımızın stolüstü məlumat kitabı ola bilər. Kitab Azərbaycanda fəaliyyət göstərən səfirliklərə, Haaqa Beynəlxalq Məhkəməsinə də göndərilə bilər. Bir sözlə, bu həqiqi elmi-tədqiqat əsəri - Dağlıq Qarabağ haqqında reallıqları əks etdirən, ermənilərin Azərbaycan torpaqlarında törətdikləri vəhşilikləri dünya xalqlarının diqqətinə çatdıra biləcək qiymətli bir mənbədir.

Tamilla MUSAYEVA,

tarix elmləri doktoru, professor,

Dövlət Mükafatı Laureatı,

Əməkdar Elm Xadimi

Elm.- 2012.- 30 oktyabr.- S.6.