Klassik mənəvi irsin tədqiq və təbliğinə dair

Nizami Gəncəvi, Mirzə Fətəli Axundov və Mirzə Ələkbər Sabirin yubileyləri ərəfəsində bəzi düşüncə və təkliflər

Klassik irsin nümayəndələrinin yubileyləri, xüsusən dövlət tərəfindən dəstəklənən yubileylər, irsin tədqiq və təbliği üçün geniş imkanlar yaradır. Qarşıdakı Nizami yubileyi ilə əlaqədar aktual problemlərdən biri klassik irsin nümayəndəsinin etno-milli mənsubiyyətinin müəyyən edilməsi problem olaraq qalmaqdadır. Həmin problem elmi mədəniyyət tarixində birmənalı anlamını tapmayaraq müəyyən mübahisələr mənbəyidir. Problemin şərhi "etno-milli" anlamının bu vaxtadək elmdə birmənalı olmayan şərhi ilə bağlıdır.

Məsələ ilə əlaqədar diqqətinizə çatdırmaq istərdik ki, hazırda bu məsələ müxtəlif formalarda həll edilir. Məsələn, son dövrdə nəşr edilmiş ensiklopedik lüğətlərdə belə təyinlərə rast gəlirik: çin, alman və s. əsilli Amerika mütəfəkkiri və ya alimi.

Məlumdur ki, tarixən alim və ya mütəfəkkirin əsərlərinin dili onun etnik mənsubiyyətinin müəyyən edilməsində həlledici rol oynamayıb.

Nizami ilə əlaqədar bu günə qədər mübahisə doğuran mütəfəkkir-şairin etnik mənsubiyyəti haqqında məsələlər problemin ümumi həlli kontekstində çözülməlidir. Bir məqam inkaredilməzdir ki, Nizami orta əsr renessans dövrünü keçirən İslam mədəniyyətinin nümayəndəsi olaraq ömrü boyu Gəncə şəhərindən ayrılmaz idi. Və elə bu baxımdan da şairin etnik mənsubiyyətinin müəyyən edilməsinə yanaşmaq, bəlkə də, ən inandırıcı mövqe olardı.

Nizami irsinin dünya və Azərbaycan ədəbiyyatında geniş tədqiqi müxtəlif ziddiyyətli və qeyri-dəqiq məqamlar ehtiva etdiyinə görə, hər yeni dövr, o cümlədən müasir yubiley dövrü də ötən dövr tədqiqat irsinə elmi-tənqidi nəzərlə yanaşmanı tələb edir.

Nizami irsinin məzmun etibarilə çoxçalarlılığı bu irsin tərcüməsində birmənalı olmayan məqamları ehtiva edir.

Müasir dövrdə yubileyin keçirilməsinin yaratdığı imkanlardan istifadə edib Nizami irsini bir daha, paralel olaraq orijinal və müxtəlif dillərə sətri tərcümə şəklində nəşr etmək və bu nəşrləri elmin müasir səviyyəsinə uyğun olaraq geniş fəlsəfi və ədəbi təfsirlərlə təchiz etmək vacibdir.

Bu, mütəfəkkir şairin irsini həm Azərbaycan, həm də dünya oxucu ictimaiyyətinə olduğu kimi çatdırmaq üçün imkan ola bilərdi.

Mirzə Fətəli Axundovun irsinin tədqiq və təbliği zamanı filosof yazıçının əsərlərinin, o cümlədən fəlsəfi əsərlərinin tədqiqi, şərhi və milli-mədəni maraqlar baxımından dəyərləndirilməsi diqqəti cəlb edir. Xüsusən Axundovun fəlsəfi irsində İslam və İslam mədəniyyətinə münasibəti izah aydınlaşdırılmalıdır. Bəlkə də bu münasibət mütəfəkkirin bir ədib kimi düşünərək giperboladan istifadəsi ilə izah edilə bilər. Müqayisə zamanı müəllifin kəskin dəyərləndirmələri oxucunu düşünməyə vadar edirdi.

Eynilə M.F.Axundovun əlifbanı dəyişməsi uğrunda müsbət nəticə vermiş fəaliyyəti hazırda əlifbanı dəyişmiş ölkələrin mədəni inkişafında müsbət və mənfi cəhətlərin obyektiv dəyərləndirilməsini tələb edir. Bir tərəfdən, əlifbalarını dəyişmiş xalqların inkişaflarında Qərb mədəniyyətinə yaxınlaşdıqları üçün müəyyən, tarixən müsbətliyi inkaredilməz istiqamət yarandı, digər tərəfdən, həmin xalqlar əsrlər boyu yaranmış mənəvi-mədəni irslərindən tədricən uzaqlaşmağa başladılar.

Mirzə Ələkbər Sabirin irsinin tədqiq və təbliği ilə əlaqədar aşağıdakı məsələlərə diqqəti yönəltmək istərdik:

– Sabir yaradıcılığının ilk, ənənəvi fəlsəfi-ədəbi köklərlə bağlı dövrü sovet dövrü tədqiqatlarında obyektiv əksini tapmayıb. Eyni sözləri Sabirin mənəvi müəllimi Seyid Əzim Şirvani və XVIII-XIX əsrin başqa mütəfəkkir şairlərinə şamil etmək olar.

– Sabirin əsərlərini nəşr edərək Azərbaycan dilinin tarixi təkamülünü nəzərə alaraq həmin əsərləri geniş lüğət və şərhlərlə təchiz etmək vacibdir.

Deyilənlər təkcə Sabirin deyil, Azərbaycan klassik ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələri Nəsimi, Füzuli və hətta XIX və XX əsrin əvvəlində yaşayıb yaratmış Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Əli bəy Hüseynzadə, Məhəmməd Hadi və digərlərinin əsərlərinin nəşri zamanı nəzərə alınmalıdır. Müasir azərbaycanlıların nisbətən cavan nəsilləri üçün tam aydın olmamasını nəzərə alaraq bu nəşrlər mütləq müvafiq lüğət və şərhlərlə təchiz edilməlidir. Sonuncuların yaradılmasının elmi iş planlarına daxil edilməsi məqsədəuyğun olardı.

Klassiklərin irsinin nəşri ilə əlaqədar məhz onların irsinə həsr edilmiş xüsusi lüğətlərin tərtib edilməsi elmi cəhətdən, milli mədəniyyətin təbliği və onun xalq tərəfindən özünküləşdirilməsi baxımından məqsədəuyğun olardı.

Zənnimizcə, klassik mədəni mənəvi irsə yiyələnmək naminə təhsil müəssisələrində xüsusi, Azərbaycan ədəbi dilinin inkişaf mərhələlərini əks etdirən fənnin tədrisi vacibdir. Bu məqsədlə tədris proqramları, dərslik və dərs vəsaitlərinin işlənib hazırlanması məqsədəuyğun olardı.

Hazırda isə Yusif Ziya Şirvaninin məsul redaktoru olmuş Azərbaycan klassik ədəbiyyatını oxumaq üçün Bakıda 1966-cı ildə nəşr edilmiş "Ərəb və fars sözləri lüğəti"nin yeni, müasir gənc nəslin dil potensialını nəzərə alaraq təkmilləşdirilmiş nəşri vacibdən belə vacibdir.

* Təəssüflə qeyd etməliyik ki, M.Ə.Sabirin anadan olmasının 140 illik yubileyinə 2002-ci ildə "Turan" nəşrlər evinin töhfəsi olan (nəşri hazırlayan və redaktoru filologiya elmləri doktoru, professor Vaqif Sultanlıdır) "Hophopnamə"nin nəşrində lüğət və şərhlərin olmaması ilə yanaşı, illüstrasiyalar da yoxdur. Halbuki nəşrin əvvəlində oxucu illüstrasiyaların Əzim Əzimzadəyə mənsub olması haqda xəbərdar edilir.

Zümrüd QULUZADƏ,

fəlsəfə elmləri doktoru

Əməkdar Elm Xadimi

"Şərq fəlsəfəsi problemləri"

jurnalının baş redaktoru

Elm.- 2012.- 21 sentyabr.- S.11.