"KEŞİKÇİDAĞ" mağara-məbədlər kompleksi
Azərbaycanın qədim və zəngin
tarixə malik olan bölgələrindən biri də
Ağstafa rayonudur. Bu rayonda ümumilikdə müxtəlif
tarixi dövrlər üzrə 40-a yaxın abidə qeydə
alınmışdır. Gürcüstanla sərhəddə
Qatardağ silsiləsi Ceyrançöl adlanan ərazidə
qumsal dağların qayalıqları üzərində,
gediş-gəliş üçün o qədər də asan
olmayan bir yerdə yerləşən
"Keşikçiqala" və onun ətrafında
freskalarla zəngin mağara - məbədlər kompleksi məhz
bu rayonun ərazisindədir.
Bir müddət
bu ərazi qonşu dövlətlə süni mübahisə
mövzusuna çevrilərək əsassız söz-söhbətlər
doğurmuşdur. Həmin yerdəki zəngin tarixi -etnoqrafik,
maddi mədəniyyət abidələrinin əhəmiyyətini
nəzərə alaraq, Azərbaycan Respublikasının
Prezidenti cənab İlham Əliyev 2005-ci ilin oktyabr
ayının 12-də göstərilən əraziyə səfər
etmiş, abidələrlə yerindəcə əyani şəkildə
tanış olmuşdur. Cənab Prezident buradakı maddi mədəniyyət
abidələrinin daha da dərindən öyrənilməsi,
qorunması və təbliğ edilməsi məqsədilə
19 dekabr 2007-ci ildən etibarən sözügedən ərazini
"Keşikçidağ" Dövlət Tarix-Mədəniyyət
Qoruğu elan etmişdir. Həmin vaxtdan qoruğun ərazisindəki
strateji cəhətdən ən hündür yüksəkliklərdən
biri ölkə Prezidentinin şərəfinə "İlham
Əliyev adına zirvə"
adlandırılmışdır. Zirvədə möhtərəm
Prezidentin adı və məlum fərmanı ilə
bağlı olan məlumat lövhəsi iri daşlardan düzəldilmiş
postament üzərində yerləşdirilmişdir.
Qoruğun ərazisi
bir qala, iki məbəd, bir inanc yeri (Qüdrət
bulağı) olmaqla, 70-dən çox mağara-məbəd
kompleksindən ibarətdir.
Ərazidəki
maddi mədəniyyət obyektlərinin tarixi haqqında fikirlər
mübahisəlidir. Lakin bununla belə, mütəxəssislər
arxeoloji, eləcə də tikinti-inşaat materiallarına əsasən
ərazinin tarixi dövrünü əsaslandırmağa
çalışırlar. Bəzi mülahizələrə
görə həmin ərazi aya, günəşə, müxtəlif
bitki və heyvanlara etiqad göstərən insanlarla
yanaşı, oda sitayiş edən atəşpərəstlərin
əsas dini etiqad mərkəzlərindən olmuşdur.
Mənbələrdəki
məlumata görə, Albaniyada xristian dünyasında, o
cümlədən Qafqazda ən qədim kilsələrdən
biri olan avtokefal apostol kilsəsi var idi. Burada ilk xristian
icmaları IV əsrə qədər, yəni
xristianlığın dövlət dininə çevrilməsindən
daha əvvəl yaranmışdır. Eramızın ilk əsrlərində
Yerusəlimdən, Suriyadan gəlmiş xristian missionerləri
- apostollar (həvarilər) ilk xristian icmalarını
yaratmışdılar. Alban tarixçisi M.Kalankatuklunun məlumatına
əsasən, Gis (indiki Kiş) kəndi və oradakı məbəd Şərqin
bütün kilsələri və şəhərlərinin
başlanğıcıdır [2, s. 181].
Mənbələrdə
göstərildiyi kimi, IV əsrin əvvəlində çar
Urnayrın dövründə xristianlıq Qafqaz
Albaniyasında dövlət dini elan edildi. Xristianlıqla
yanaşı qədim yerli etiqadlar da qalmaqda idi. Alban əlifbasının
yaradılması, kilsə məktəblərinin
açılması, Suriya və yunan dillərindən Bibliya və
başqa dini ədəbiyyatların alban dilinə tərcümə
edilməsi xristianlığın yayılması və
möhkəmlənməsində mühüm rol
oynamışdı. IV-V əsrlərdə Alban kilsəsi Roma
kilsəsinə tabe idi və kilsə başçıları
- yepiskoplar Romada təsdiq olunurdu. Bu vəziyyət 451-ci ildə
Xalkedonda çağırılmış IV
Ümumdünya kilsə
yığıncağında - xristian aləmində Qərb və
Şərq kilsələri arasında (monofizitlər və
diofizitlər) doqmatik mübarizə
başlayana qədər davam etmişdir. 506-cı ildə Dvin
məclisində Alban kilsəsi digər Şərq kilsələri
kimi monofizitliyi qəbul etdi. 551-ci ildə Dvin məclisində
isə Bizans kilsəsindən ayrılıb avtokefal (müstəqil)
oldu [1, s. 214]. Alban kilsəsinin müstəqilliyi iki səbəblə
şərtlənirdi: kilsənin apostol əsaslı olması
və Albaniyanın siyasi statusu - onun Şərqi Roma
imperiyasından tam müstəqilliyi. V-VIII əsrlərdə
Albaniyada 12 yepiskopluq var idi [2, s. 181].
İslam
dininin Azərbaycanda yayılması ilə əlaqədar təbii
ki, xristianlıq tədricən zəifləyirdi. Tədqiqatçıların
qənaətinə görə, məhz islamın
yayıldığı dövrlərdə mağara-məbədlər albanların
özlərini və dinlərini mühafizə etmək
üçün onların sığınacağına
çevrilmişdir. Müxtəlif dövrlərdə burada
kütləvi yaşayışın olması da istisna
deyildir.
XVIII -XIX əsrlərdə
Azərbaycanda xristianlığın zəifləməsi ilə
əlaqədar məbədlər xarabalığa çevrilməyə
başlamışdır. 1836-cı ildə Eçmiədzin
erməni katolikosluğunun təkidi ilə Peterburq Müqəddəs
Sinodu alban katolikosluğunu ləğv edərək erməni
katolikosluğunun tabeliyinə verildi. Beləliklə, Qafqaz
Albaniyasında mövcud olan alban katolikosluğunun müstəqil
fəaliyyətinə son qoyuldu. Həmin dövrdən etibarən
gürcülər mağara -məbədlərdə
böyük səylə təbliğat və bədii tərtibat
işlərinə başlamışlar.
"Keşikçi"
mənasını daşıyan və yerli əhali tərəfindən
sıldırım dik qayada tikilmiş Keşikçi
qalası öz memarlıq quruluşunun xüsusiyyətlərinə
görə Azərbaycan ərazisindəki digər qalalarla
çox oxşardır.
Strateji
baxımdan ən hündür yerdə (dəniz səviyyəsindən
840 m hündürlükdə) sal qaya üzərində
müdafiə məqsədilə tikilmiş bu qalanın
inşa edilməsi, tədqiqatçıların gəldiyi qənaətə
görə, təxmini olaraq erkən orta əsrlər
dövrünə aid edilir. Üç mərtəbədən
ibarət olan qala 11metr hündürlüyündədir, onun
ümumi planı 5x5,25 m-dir və qeyd edildiyi kimi, sırf
müdafiə məqsədi daşımışdır. Bunu
onun ikinci və üçüncü mərtəbəsində
dörd tərəfə baxan müşahidə pəncərə-gözlüklərinin
(mazğalların) olması bir daha əyani olaraq təsdiq
edir. Qalanın bütün hündürlüyü boyunca onun
möhkəmliyi üçün əlavə sütun
formasında çıxıntı mövcuddur. Onun eni 130
sm, divara doğru
qalınlığı 50 sm-dir.
Bu qalada da
Azərbaycan memarlıq abidələri üçün səciyyəvi
olan tağ forması mövcuddur. Kərpicdən və
daşdan olan tağlar memarlıqda praktik əhəmiyyət
daşıyaraq möhkəmliyi təmin edirdi. Qalanın
tikintisində yerli təbii daşdan, qırmızı kərpicdən
istifadə edilmişdir və onun divarının
qalınlığı bir metrə çatır. Ərazidə
sırf dini etiqad üçün nəzərdə
tutulmuş daha iki məbəd qalaya nisbətən sonrakı
dövrlərdə tikilmişdir. Həmin tikililərin Azərbaycan
ərazisində olan digər Alban dövrünə məxsus
abidələrin memarlıq quruluşu ilə yaxın
oxşarlığı vardır [4; 6]. Onlardan biri dağa birləşdirilmiş,
digəri isə (mehrab absidası olan) dağın
üstündə nisbətən hamar yerdə tikilmişdir. Həmin
məbədlər müraciət edilən mənbədəki
fotoşəkillərə əsasən 1948-ci ilə kimi
yararsız vəziyyətdə olmuşlar [10].
Qoruğun ərazisində
mövcud olan mağara-məbədlərin interyeri freskalarla kifayət qədər
zəngindir. Vaxtilə alban rahiblərinin sitayiş yeri olan bu
mağara-məbədlər kompleksindəki freskalar "İncil"dən götürülmüş müxtəlif
mövzular əsasında xristian dininin təbliği məqsədilə
gürcü dindarlarının burada yerləşməsindən
sonra yaradılmışdır. Beləliklə, sözügedən
obyektdə tarix boyu formalaşmış dini ənənələr
davam etdirilmişdir. Lakin burada mövcud olmuş
yaşayış - məişət amili, məişət mədəniyyəti
birinci olaraq qalır.
Freskaların
tədqiqi ilə bağlı ilk öncə onu qeyd etmək
lazımdır ki, mağaraların
interyerində kompozisiyaların yerləşdirilməsi
miqyasla tam uyğunsuzluq təşkil edir. Belə ki, həmin
kompozisiyalar bitkin süjet xətti əsasında deyil, göstərdiyimiz
kimi, interyerin miqyası nəzərə alınmadan pərakəndə
şəkildə işlənilmiş müxtəlif dini səhnə
və obrazlardan ibarətdir. Bu fakt bir daha təsdiq edir ki,
mağaralar çox əvvəllər özgə
funksiyanı yerinə yetirmək üçün
yaradılmış, mövcud olmuşdur. Və hətta
mağaraların divar səthində bəzi kiçik hissələrdə,
sadəcə, boşluğu doldurmaq üçün müxtəlif
ölçüdə və formada xaç təsvirlərinə
rast gəlinir. Bu xaçlardan biri (digər xaçlarla
müqayisədə daha böyük ölçüdə təsvir
edilmiş) rus pravoslav kilsə xaçı ilə eynilik təşkil
edir. Bu da ehtimal yaradır ki, freskaları işləyən rəssam
rus mənşəli olmuşdur. Kompozisiyalarda müəyyən
vizual effektlərin olması diqqət çəksə də,
ümumilikdə götürdükdə onlar qeyri-peşəkar
səviyyədə, özü də tələsik işlənilmişdir.
Belə ki, kompozisiyalarda əşyaların həcm-fəza
quruluşunda, mühitin həcm-məkan dərinliyinin verilməsində perspektiv
qanunlara bacarıqsızlıqdan riayət edilməmişdir.
Göstərilən
obyektdəki freskaların tarixini söyləmək
üçün ümumiyyətlə, dünya freska
yaradıcılığının tarixini qısa da olsa, nəzərdən
keçirmək lazım gəlir.
Məlum
olduğu kimi, freskalarda akvareldən geniş istifadə olunur.
Ağ boyaq qarışdırılmış qeyri-şəffaf
akvarel hələ Qədim Misirdə və antik dövr incəsənətində,
həmçinin orta əsrlərdə Avropa və Asiyada məlum
idi. Təmiz ağ boyaq qarışdırılmamış
akvarel XV əsrdən tətbiq olunmağa
başlanmışdır. XV-XVII əsrlərdən etibarən
akvareldən qravüra, çertyoj, tablo və freska eskizlərinin
rənglənməsində istifadə edilirdi [1, s.199].
Tədqiq
edilən freskalarda təbii ki, ikinci olan - yəni təmiz
akvareldən istifadə edilmişdir. Sonradan onların üzərinə
xüsusi şirə (lak) çəkilmişdir. Freskalarda diqqət
çəkən kompozisiyalardan biri məşhur "Sirli
axşam", yaxud "Məxfi axşam"
mövzusundadır. Xristianlıqda məşhur olan və dərin
fəlsəfi mənanı ehtiva edən bu mövzunun
özü də mağaraların birində divar səthində
sönük, səliqəsiz və demək olar ki,
tamamlanmamış şəkildə yerinə yetirilmişdir.
Müxtəlif
dövrlərdə xristianlığın təbliği ilə
bağlı olan bu mövzuya aid 10-larla rəsm əsəri
işlənilmişdir [8, s. 84-99]. Təbii ki, bunlardan ən
möhtəşəmi Leonardo da Vinçinin
yaradıcılığına məxsus olan "Məxfi
axşam" tablosudur [8; 9].
Milan
yaxınlığında Santa-Mariya delle Qratsiye
monastırında 1495-1498-ci illərdə işlənmiş bu əsər
Leonardonun bu günümüzə qədər
saxlanılmış ən böyük ölçülü
(460x880) yeganə freskasıdır. Tədqiqatçıların
son araşdırmalarında bu əsərdə hətta müəyyən
musiqi kodlarının olması göstərilir. Ümumiyyətlə,
demək olar ki, heyrətamiz zəka sahibi olan Leonardonun
yaradıcılığına məxsus nümunələrdə
açılmamış məqamlar hələ də qalmaqdadır.
Mağara-məbədlərdə
sözügedən mövzuya aid kompozisiyada obrazların, yəni
İsa Məsihin tələbələrinin sayı ənənəvi
olaraq 12 deyil, daha azlıq təşkil edir. Çünki
mağaranın divar səthinin həcmi kiçik
olduğundan, çoxfiqurlu kompozisiyada obrazların lazımi
sayda yerinə yetirilməsi mümkün olmamışdır.
Kompozisiyada bir sırada verilmiş obrazların arxasında, bir
qədər yuxarıda sonradan digər fiqurun təsvir edilməsinə
cəhd göstərilsə də, lakin onun yalnız kontur xətləri verilmişdir. Həmin fiqurun kontur xətlərinin
ümumi kompozisiyada artıq, yəni yamaq kimi olduğunu hiss edən
rəssam bu obrazı tamamlamamışdır. Çünki həmin
fiqur kompozisiyanın ümumi quruluşunu pozur.
Bu
materialın müəllifi 2008, 2009, 2010, 2012-ci illərin
müxtəlif vaxtlarında göstərilən obyektlərdə
ciddi tədqiqat işləri aparmışdır (birinci dəfə,
yəni 2008-ci ilin yayında tədqiqat zamanı orada mənim
həyatımı "N" saylı hərbi hissənin əsgəri
yüksəkliyə "rekord" göstərici ilə
qalxaraq gətirdiyi kəndirlə xilas etmişdir - İ.H.). Həmin
tədqiqat işlərinin nəticəsinə əsasən,
deyə bilərik ki, mağara-məbəd komplekslərindəki
freskaların işlənilmə tarixi (rənglərin keyfiyyət
göstəricilərinə, suvaq materialına, eləcə də kompozisiyaların
texniki və bədii üslub xüsusiyyətlərinə
görə) XIX əsrin birinci yarısına aid edilə bilər
[3; 5; 7].
Bununla belə,
freskalar işlənildiyi dövrün realist təsvir metodunun
ifadəsi olaraq, divar boyakarlığının əyani
nümunəsi baxımından maraqlı və qiymətlidir.
Həmin freskalardakı yazı nümunələri
gürcü qrafikasının əlifbasına əsaslanır
və burada gürcülərin xristianlığın təbliği
ilə bağlı müəyyən işlər
aparmasını inkar etmək olmazdı. Ona görə də,
göstərilən yaradıcılıq nümunələrinin
mütəmadi olaraq araşdırılması, ümumilikdə
həmin obyektlərdəki xristian incəsənətinin
öyrənilməsi baxımından əhəmiyyətli
olardı. Bu mənada sözügedən ərazidəki
mağara-məbədlər kompleksində sənətşünaslar
və mədəniyyətşünaslar tərəfindən
beynəlxalq səviyyədə tədqiqatların, eləcə
də digər mütəxəssislər tərəfindən
restavrasiya işlərinin davamlı olaraq aparılmasına ehtiyac
vardır.
Bütün
bunlarla yanaşı, həmin ərazidə müxtəlif
tarixi dövr və sahələr üzrə çoxsaylı
mütəxəssislər qrupundan ibarət olan
ekspedisiyanın qarşılıqlı əməkdaşlıq
şəraitində işləməsi daha məqsədəuyğun
olardı. Çünki, Gürcüstan tərəfindən
David Qaredji monastır kompleksində tədqiqat işləri hələ
1921-ci ilin payızında aparılmışdır.
Gürcüstan tərəfindən Bertubani adlandırılan ərazidəki
abidələrin, mağara-məbədlər
kompleksinin adı çəkilir. Lakin həmin obyekt
haqqında, o cümlədən Keşikçiqala ilə
bağlı olan bəzi fikirlər, tarixi məlumatlar Azərbaycan
mənbələrindəki məlumatlarla
üst-üstə düşmür.
Qeyd etmək
lazımdır ki, Azərbaycan tərəfindən bu ərazinin
tarixi müxtəlif dövrlər üzrə yetərincə
araşdırılmamışdır və ona görə də
müxtəlif dövrlərin mədəni inkişaf mərhələlərindən
danışarkən bəzən zəncirvarı həlqələri
ardıcıl tutmaq olmur. Məlumdur ki, həmin ərazidə
sovet dövründə qapalı hərbi təlim bazası fəaliyyət
göstərmişdir və bu da uzun müddət
sözügedən ərazinin öyrənilməsinə
maneçilik yaratmışdır.
Tolerant bir
ölkə olaraq Azərbaycanda müxtəlif dövrlərdə
yaradılmış, fərqli dini etiqadlara xidmət edən
abidələrə münasibət həmişə müsbət
olmuşdur. Həmin abidələrdən biri olan,
"Keşikçidağ" qoruğundakı maddi mədəniyyət
abidələri təbii, fiziki təsirlərə məruz
qalmasına baxmayaraq, öz tarixi simalarını indiyədək
qoruyub saxlaya bilmişlər. Və düşünürük
ki, bu cür abidələr müasir şəraitdə sivil
dünyamızda beynəlxalq turizm sahəsinin diqqətini cəlb
edəcək, oraya kütləvi turist ekskursiyalarının təşkil
edilməsinə zəmin yaradacaqdır.
Nəhayət,
qeyd etmək istərdik ki, həm Gürcüstan, həm də
Azərbaycan tərəfindən müxtəlif səpkili
yazı materiallarının müəllifləri
"Keşikçidağ" Dövlət Tarix-Mədəniyyət
Qoruğundakı maddi mədəniyyət abidələrinə
böyük hörmətlə yanaşmalı, onu
münaqişə ocağına çevirməməlidirlər.
Burada uzun zaman kəsiyində mövcud olmuş mədəniyyətlər
bir-birini əvəz etmişlər. Həmin mədəniyyəti
bizlərə miras qoyub getmiş istər atəşpərəstlər,
istərsə də xaçpərəstlər mahiyyət
etibarı ilə eyni məqsədə - mənəvi-əxlaqi kamilliyə
can atmış, tanrıçılıq fəlsəfəsini
təbliğ edərək, onun carçısı olmuşlar.
Gəlin, bu cür çətin, amansız bir şəraitdə yaşayaraq,
tanrı sevgisinə tapınmış və dünyadan təmənnasız
köçmüş o insanların ruhuna hörmət edək.
Mağara-məbədlərə
yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, turizmin təşkil edilməsi ilə
yanaşı, onların həm də müqəddəs yer
kimi ziyarət edilməsi, bu gün dini azadlığın,
tolerantlığın təntənəsi olardı.
Yekun olaraq,
qeyd etmək istərdik ki, Azərbaycan Respublikası
bütün bu deyilənlərlə əlaqədar müvafiq
şəraitin yaradılmasına təminat verir. Bunu ərazidə
hərbi xidmətlərini yerinə yetirən əsgər və
zabitlərin fəaliyyətində və
davranışlarında əyani olaraq müşahidə etmək
olar. Onlar öz vəzifə borclarını
ölkəmizin demokratik prinsipləri çərçivəsində
layiqincə yerinə yetirirlər.
Biz sonuncu dəfə
qoruqda olarkən, əvvəlki illərlə müqayisədə
insanlar tərəfindən oranın ziyarət edilməsinin
daha da kütləvi hal almasının şahidi olduq.
ƏDƏBİYYAT
1. Azərbaycan
Sovet Ensiklopediyası.
10 cilddə, I cild. Bakı, 1976, 592 s.
2. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası. 25 cilddə, ("Azərbaycan"
cildi). Bakı,
"AME"-nin Elmi Mərkəzi, 2007, 884
s., ill.
3. Hacıyev İ.A. "Keşikçidağ":
alban - xristian məbədləri. AMEA Mİİ, İncəsənət və
mədəniyyətin problemləri,
Beynəlxalq elmi jurnal. Bakı, "Təknur", 2012, ¹1 (39), s. 11-23.
4. Xəlilov M.C. Albaniyanın
xristian abidələri.
(IV-X əsrlər), Bakı, "Xəzər Universiteti", 2011, 344 s., ill.
5. Mansurov M.M. Ceyrançöl
arxeoloji ekspedisiyasının
2009-cu il çöl-tədqiqat işlərinin
ilkin nəticələri,
AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu. Azərbaycanda arxeoloji tədqiqatlar.
Bakı, "Xəzər
Universiteti", 2010, s. 19-25
6. Mamedova Q.Q. Zodçestvo Kavkazskoy Albanii. Baku,"Çaşıoqlı", 2004, 224
s. ill.
7. Nadji F. Keşikçidaq. Nauçno - populyarnıy jurnal "Yol". Baku, 2009, ¹3 (16), s. 6-19
8. Uollgys R. Mir Leonardo, 1452-1519. Moskva,"TERRA",
1997, 192 s., ill.
9. Xudojestvennaya qalereya da Vinçi. Moskva, 2004, ¹
7.
10. Çubinaşvili Q.N. Peşernıe
monastıri David - Qaredji. Oçerk po istorii iskusstva Qruzii. İzdatelstvo AN Qruzinskoy SSR. Tbilisi, 1948, 118 s., ill.
İmaş HACIYEV,
AMEA Memarlıq və İncəsənət
İnstitutunun direktor müavini,
sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə
doktoru,
dosent
Elm.- 2012.- 21 sentyabr.- S.8-9.