AMEA Respublika Seysmoloji Xidmət Mərkəzinin 2012-ci ildəki elmi və elmi-təşkilati fəaliyyəti haqqında hesabat

"Azərbaycan Respublikasında 2009-2015-ci illərdə elmin inkişafı üzrə Milli Strategiyanın həyata keçirilməsi ilə bağlı Dövlət Proqramı"nın təsdiq edilməsi, elmi fəaliyyət sahəsindəki islahatların aparılmasına əməli zəmin yaratmışdır. Yer elmləri sahəsində fənlərarası tədqiqatlar və beynəlxalq əlaqələr çərçivəsində aparılan elmi-tədqiqat işlərinin inkişaf tendensiyası müasir dövrün reallığı olaraq qalmaqdadır.

2012-ci ildə Respublika Seysmoloji Xidmət Mərkəzi işlərini plan üzrə elmi-istehsalat, Dövlət proqramlarının həyata keçirilməsi və yeni qanun layihələrinin yerinə yetirilməsi üzrə aparmışdır.

RSXM-də elmi tədqiqatlar iki istiqaməti əhatə edir:

- respublika ərazisinin seysmikliyinin, zəlzələlərin kinematik və dinamik parametrlərinin öyrənilməsi;

- geofiziki (maqnitometriya, qravimetriya) və geokimyəvi sahələrdəki seysmoanomal effektlərin təzahürü strukturları və xüsusiyyətlərinin kompleks tədqiqi.

Seysmoloji tədqiqatlar 31 telemetrik "Kinemetrics" (ABŞ istehsalı) stansiyasından ibarət müşahidə şəbəkəsi əsasında respublika ərazisinin seysmik rejimi, zəlzələ episentrlərinin paylanması qanunauyğunluğu, ocaq zonalarındakı seysmik proseslərin dinamikası tədqiq edilir, dərinlik qırılmalarının aktiv hissələri müəyyənləşdirilir və bu sahələrdə mümkün maksimal güclü zəlzələlərin intensivliyi qiymətləndirilir. Güclü zəlzələ ocaqlarının mexanizmi öyrənilir, böyük şəhərlərin seysmik riski qiymətləndirilir, iri tikinti obyektləri sahələrinin seysmikliyi tədqiq edilir.

9 geofiziki və 5 geokimyəvi dayaq stansiyalar şəbəkəsi vasitəsilə geomaqnit sahəsi gərginliyinin, ağırlıq qüvvəsi və qravitasiya potensialin ikinci törəməsinin variasiyaları araşdırılır. Respublikanın seysmoaktiv bölgələrində geokimyəvi sahənin hidro-, qazo- və radiokimyəvi komponentləri analiz olunur. Bu işlər seysmogen zonaların deformasiya - gərginlik vəziyyətini qiymətləndirməyə və geokimyəvi və geofiziki sahələrdə M?4.0 olan zəlzələdən öncə anomal xəbərverici effektləri aşkarlamağa imkan verir.

2012-ci ildə RSXM əməkdaşlarının 30 elmi məqaləsi (o cümlədən 10 xaricdə) çap olunmuşdur, 6 beynəlxalq konfransda məruzələrlə iştirak ediblər (Azərbaycan, RF, Amerika, Türkiyə, Gürcüstan).

2012-ci ildə 2 əməkdaş elmlər doktoru üzrə doktoranturaya qəbul olunmuş və 2 nəfər fəlsəfə doktoru diplomunu almışdır.

2012-ci ildə RSXM-nin əməkdaşları 7 qrantda iştirak ediblər.

Mərkəz 21 ölkənin seysmoloji və geofiziki institutları ilə elmi əməkdaşlıq edir.

Hesabat dövründə mərkəz 4 ədəd seysmik stansiya "Kinemetrics", 3 ədəd dəniz dibi seysmik stansiya "Kinemetrics", 25 ədəd GPS cihazlarla təchiz olunmuşdur.

2012-ci ildə Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin tapşırığı ilə Badamdar sürüşmə sahəsində seysmoloji, mühəndisi seysmoloji və geofiziki tədqiqatlar aparmış və alınan nəticələr AR Nazirlər Kabinetinin işçi qrupuna təqdim edilmişdir.

2012-ci ildə RSXM-nin əməkdaşları 15 xarici elmi məzuniyyətdə olublar.

RSXM-nin Geologiya İnstitutu ilə birlikdə Seysmik Xidmətin 110 illiyinə həsr olunmuş "Seysmiklik, zəlzələlərin proqnozu, tikililərin zəlzələyə davamlılığı" mövzusunda V Beynəlxalq konfrans keçirilmişdir. Konfransda dünyanın 21 ölkəsindən nümayəndələr iştirak etmişdir.

Hesabat dövründə RSXM-də 4 mühüm elmi nəticə alınmışdır (əlavə ).

2012-ci il ərzində 5214 yeraltı təkan qeydə alınıb. Onlardan 3380 yerli, yaxın və 1834-ü uzaq zəlzələlərdir.

2012-ci ildə baş verən zəlzələlərin episentrlər xəritəsi qurulmuşdur.

2012-ci il ərzində 50 hiss olunan zəlzələ qeydə alınmışdır və episentrlər xəritəsi qurulmuşdur.

2012-ci il ərzində zəlzələlərin sayı və ayrılmış seysmik enerjinin miqdarı 2011-ci ilə nisbətən yüksək olmuşdur.

2012-ci ildə zəlzələlərin sayının və ayrılan seysmik enerjinin aylar üzrə paylanması göstərir ki, may ayında zəlzələlərin sayı və ayrılan seysmik enerjinin miqdarı daha yüksək olmuşdur. Bu Zaqatala və Şəkidə baş verən güclü zəlzələlərlə əlaqədardır. Oktyabr ayında ayrılan seysmik enerjinin miqdarı daha yüksəkdir. Bu Balakən və İsmayıllı rayonlarında baş vermiş güclü zəlzələlərlə əlaqədardır.

Əvvəlki illərdə olduğu kimi, yüksək seysmikliyi ilə seçilən Böyük Qafqazın cənub-şərq yamacı aktiv olaraq qalır. Hesabat ilində ən güclü seysmik hadisə Zaqatala rayonunda baş vermiş zəlzələlərdir. Bu zəlzələlər Zaqatala, Balakən, Qax və ətraf ərazilərdə 7-2 bal intensivlikdə hiss olunmuşdur.

Seysmikliyin məkan üzrə paylanmasını müəyyən etmək məqsədilə Zaqatala rayonunda may ayında baş vermiş zəlzələlərin episentrlər xəritəsi qurulmuşdur.

Hesabat ili ərzində respublikanın şimal-qərb hissəsində daha bir güclü seysmik hadisə baş vermişdir. 14 oktyabr saat 10:13:37-də Zaqataladan 28 km qərbdə Balakən rayonu ilə Gürcüstan sərhədində maqnitudası ml= 5.6 olan zəlzələ qeydə alınmışdır. Zəlzələ Balakən və Zaqatalada 6 bal, Qax, Mingəçevir, Şəki, Şəmkir, Gəncə, Gədəbəy, Şamaxı, Yevlax və Qəbələdə 5-3 bal intensivliyində hiss olunmuşdur.

Əvvəlki illərdə olduğu kimi, Şamaxı-İsmayıllı seysmogen zonası aktiv olaraq qalır. Ocaqların Ş-ŞQ və C-CŞ istiqamətində miqrasiyası müşahidə olunur. Şamaxı-İsmayıllı zonasının şimal hissəsi (Mıxtökən silsiləsi) kimi mərkəzi və cənub (Ləngəbiz silsiləsi) hissələri də aktivdir. 2011-ci il ilə müqayisədə ayrılan seysmik enerjinin miqdarında artım müşahidə olunur.

Hesabat ili ərzində bu zonada ən güclü zəlzələ oktyabrın 7-də saat 11:42:50-də İsmayıllıdan 17 km cənub-şərqdə maqnitudası ml=5.3 (H=41 km) olan zəlzələ baş vermişdir. Bu zəlzələlərin episentrdə intensivliyi 12 ballıq cədvəl üzrə J0=5 bala qədər olmuşdur.

Talış dağlıq bölgəsində zəlzələlərin sıxlığı episentrlərin ümumqafqaz və meridional istiqamətdə miqrasiyası müşahidə olunur. 2012-ci il ərzində Talış zonasında 3 hiss olunan zəlzələ baş vermişdir. Bunlar episentrdə 3-4 bal intensiviliyində hiss olunmuşlar.

Hesabat dövründə Kiçik Qafqazın şimal və orta hissələri qismən aktivləşmişdir. İl ərzində burada hiss olunan zəlzələ olmasa da, 30 sentyabrda maqnitudaları ml=3.9 və ml=3.6 olan zəlzələlər baş vermişdir. Bu zəlzələlər Gəncə şəhərindən 30 km cənubda Göygöl dövlət qoruğu ərazisində qeydə alınmışdır.

2011-ci ildən fərqli olaraq, 2011-ci ildə Naxçıvan ilə Ermənistan sərhədində, Zəngəzur silsiləsində seysmik aktivlik müşahidə olunur. Bu Zəngəzur qırılmasının aktivləşməsi ilə əlaqədardır. Naxçıvan MR-in şimal və qərb hissələrində zəif seysmiklik müşahidə olunur. Bu zonada baş verən zəlzələlərin ən yüksək maqnitudası ml=2.7 olmuşdur.

2011-ci ilə nisbətən hesabat dövrü ərzində Xəzərin seysmikliyi bir qədər azalmışdır. Burada Mlmax=4.2 olan zəlzələ Qızılağac körfəzində baş vermişdir.

Kataloq məlumatları əsasında seysmik aktivlik xəritəsi tərtib olunmuşdur.

Bu xəritədə 2012-ci ildə aktiv zona kimi Azərbaycanın şimal-qərb hissəsini, Şamaxı-İsmayıllı zonasını, Talış zonasını, Kiçik Qafqazın orta və şimal hissələrini, Naxçıvan-Ermənistan sərhədini, İranın Azərbaycanla sərhədə yaxın olan zonasını göstərmək olar.

Yer qabığının gərginlik və deformasiya sahələrini öyrənmək üçün zəlzələ ocaqlarının mexanizmlərinin analizi aparılmışdır. 2012-si il ərzində baş vermiş zəlzələlərdən 107-nin ocaq mexanizmi işlənilmişdir. Zəlzələ ocaqlarının mexanizmlərinin təhlili 31 rəqəmsal stansiyaların P dalğalarının işarələri əsasında qurulmuşdur.

Belə ki, Böyük Qafqazın Azərbaycan sahəsində cənub yamacında üç növ lokal gərginlik sahələri aşkar olunmuşdur: qırılıbqalxma, qırılıbdüşmə-yerdəyişmə; soltərəfli horizontal yerdəyişmə; Orta Kür çökəkliyi üçün - qırılıbqalxma, qırılıbdüşmə; Cənubi Xəzərdə - qırılıbdüşmə, horizontal yerdəyişmə; Talış zonasında - qırılıbqalxma, qırılıbdüşmə-yerdəyişmə.

Hesabat ilində 7 may tarixində Zaqatala rayonunda baş vermiş zəlzələnin ocağında gedən proses (GMT 4:40, Mw=5.6) qırılıbduşmə-yerdəyişmə, ikinci zəlzələ isə (GMT 14:15, Mw=5.7) - qırılıbdüşmə tiplidir.

Hal-hazırda zəlzələ ocaq mexanizmlərin qurulması üçün 2 yeni proqram

(MT-moment tenzor, SacWin) üzərində işlənilir.

2012-ci il sentyabrın 20-də Abşeron yarımadasının cənub-qərbində, Qaradağ rayonunda yerləşən Lökbatan palçıq vulkanının növbəti 24-cü püskürməsi baş vermişdir. Qobu, Nardaran, Qala, Qobustan, Əli-Bayramlı, Altıağac, Pirqulu və Siyəzən seysmotelemetrik stansiyaların P-dalğaların ilk gəlmə qiymətlərin əsasında Lökbatan palçıq vulkanının püskürməsinin 3 aktivləşmə dövrləri, ocağın dərinliyi, püskürmənin davamlığı və hər bir püskürmə zamanı ayrılan enerjisi təyin olunub. Gün ərzində vulkanın püskürməsi 3 aktivləşmə dövrləri ilə xarakterizə olunmuşdur.

RSXM-də zəlzələ xəbərverici meyarlarını müəyyənləşdirmək məqsədilə müşahidələr aparılır.

Seysmomaqnit effektinin xassəsi, zəlzələ ocağında geodinamik formalaşma ilə anomal əlaqələrini dəqiq büruzə verir.

Geomaqnit sahə gərginliyinin vektor modulu qradientinin məkan-zaman paylaşmasının analizi, gərgin-deformativ zonaların vəziyyətinin aşkarlanmasına və güclü zəlzələlərin baş verəcəyi zona kimi əhatəyə alınmasına imkan vermışdir.

2012-ci ildə gərgin-deformativ vəziyyətli zonalar: Balakən, Zaqatala, Şəki, İsmayıllı, Şamaxı, Şirvan və Talış (Lənkəran, Astara) (şək. 10, 11) aşkar olunmuşdur.

Hesabat dövrü seysmoloji və maqnitometrik məlumatların kompleks analizi əsasında Böyük Qafqazın cənub yamacında, Kür ətrafı və Talış zonasında proqnozlaşmış seysmik aktivliyinin inkişaf etməsini təsdiq edir. 2012-ci ildə bütün hiss olunan və güclü zəlzələlər ehtimalı olan aşkar olunmuş zəlzələ ocaqların sərhəd hüdudunda baş verib.

Seysmikliyin dərinlik üzrə paylanması və onun Zaqatala ocaq zonasının seysmogen qırılmalarla əlaqəsinin nümunəsi təqdim olunmuşdur. Burada hiposentrlərin Alpaqədərki fundamentin qalxmış bloklarının maqnitoaktiv maqmatik süxurlarla doymuş yan hüdudları ilə əlaqəsi aydın izlənir.

Beləliklə, maqnit anomaliyalarının yer qabığının geodinamikası və aktiv qırılmalardan mərkəzdən xaricdə, həm də onların daxilində əlaqələri aşkarlanmışdır.

Qravimetrik tədqiqatlar mütəmadi olaraq Şəki-Şamaxı geodinamik poliqonunda qravitasiya potensialının ikinci tərtib törəmələrinin və nisbi ağırlıq qüvvəsinin qabarmayan variasiyalarının təkrar ölçülərinin aparılmasını və seysmogen zonaların tədqiqini özündə əks etdirir.

Qravitasiya potensialının ikinci tərtib törəmə variasiyalarının xarakterik xüsusiyyətlərini Şəki və Ərməki dayaq məntəqələri üzrə stansiya ətrafı müşahidələrdə zəlzələlərin hazırlıq dövrü prosesləri ilə bağlı QPİT variasiyalarının qeydə alınmasında müşahidə etmək olar.

Qravitasiya potensialının ikinci tərtib törəmə variasiyalarının xarakterik xüsusiyyətləri Şəki və Ərməki dayaq məntəqəsində 2Wxy; Wyz üzrə QPTİ-nin sahə fluktasiyasının yüksək intensivlikdə olmasıdır.

Qravitasiya potensialının ikinci tərtib törəmə variasiyalarını analiz edərkən, Şəki və Ərməki dayaq məntəqələri üzrə stansiya ətrafı müşahidələrdə zəlzələlərin hazırlıq dövrü prosesləri ilə bağlı QPİT variasiyalarının qeydə alınmasını görmək olar.

Seymogeokimyəvi tədqiqatların məqsədi Azərbaycanın seysmoaktiv zonalardakı zəlzələ ocaqlarının seysmik sahəsinin flüidlərin (yeraltı sular, Xəzər dənizinin suyu, həllolunmuş qazlar, radioaktiv elementlərin şüalanması) seysmogeokimyəvi sahələrinə təsirinin öyrənilməsidir. Stasionar işlər respublikanın Abşeron, Şamaxı, Şəki, Siyəzən, Lənkəran rayonlarında yerləşən 5 seysmogeokimyəvi stansiyada aparılır.

Məlumdur ki, 2012-ci ildə Zaqatala zəlzələsi (07.05.2012-ci il; ml=5.6; h=18 km) və onun afterşokları əsas seysmik hadisə olmuşdur.

2012-ci ildə "Azərbaycan flüidlərinin seysmogeokimyəvi monitorinqinin və Xəzər dəniz suyunun Məlumat bazası"nın təhlili zamanı müxtəlif parametrlərin məkan-zaman variasiyalarında anomal dəyişikliklər müəyyən edilmişdir.

2012-ci ildə müxtəlif vaxtda seysmogeokimyəvi parametrlərinin anomal amplitudaları olan Zaqatala zəlzələlərinin baş verməsi zamanı ayrılan enerji amplitudasının korrelyasiya faktı çox vacibdir. Əvvəlki tədqiqatların nəticələrinə əsasən qanunauyğunluq müəyyən edilmişdir: seysmogeokimyəvi sahənin anomaliyasının qeydə alınması vaxtına görə və element-indikatorların kombinasiyalarında müxtəlif seysmik ocaqları üçün fərdi seysmogeokimyəvi "potret"i var. Buna əsaslanaraq Zaqatala zəlzələ ocağının (07.05.2012-ci il) seysmogeokimyəvi "potret"i, onun çoxsaylı afterşokları üzrə isə etalon "potret"i tərtib edilmişdir.

Bundan başqa, Seysmogeokimya bölməsində Azərbaycanın Şamaxı və İsmayıllı seysmogen zonaları üçün 15 il ərzində əldə olunmuş "Seysmoloji və seysmoflüidgeodinamik Məlumat bankı"nın kompleks təhlili və interpretasiyası üzrə iş başa çatmışdır;

monitorinqin bütün müşahidə obyektləri üçün sulfat-ion (SO4) Şamaxı və İsmayıllı seysmogen zonalarında baş verən zəlzələlərin indikator-xəbərvericisidir;

seysmogeokimyəvi parametrlərin konkret birləşmələri 5 konkret seysmomikroblokun (İsmayıllı, Mıxtökən, Mərkəzi Şamaxı, Şərqi Şamaxı-Marazı, Cənubi Şamaxı (Quşçu)) birində baş vermiş zəlzələlərin indikator-xəbərvericiləridir;

mıxtökən, Mərkəzi Şamaxı, Cənubi Şamaxı (Quşçu) seysmomikrobloklarında zəlzələ ocaqlarının məkanda yerləşməsi 3 dərinlik qırılmasının (Pirsaat, İsmayıllı-Sığırlı, Girdımançay) kəsişməsi və Girdımançay seysmomikroblokunun Quşçu k.-Şabran-Xəzər dənizi xətti üzrə şimal-şərqə dönməklə, davamı ilə yoxlanılır və 2012-2014-cü illərdə bu zolağın seysmikliyinin artırılmasını bildirir, bu da GPS məlumatları ilə təsdiqlənir.

* * *

AMEA Rəyasət Heyəti Respublika Seysmoloji Xidmət Mərkəzinin 2012-ci ildəki fəaliyyəti haqqında hesabatını dinlədikdən və müzakirə etdikdən sonra əldə olunmuş mühüm nəticələrin AMEA-nın illik hesabatına daxil edilməsi və hesabatın təsdiq olunması haqqında qərar qəbul etmişdir.

Elm.- 2013.- 15 aprel.- S.13.