Terminologiya Komissiyasının 2012-ci ildəki fəaliyyəti haqqında

Müstəqillik illərində respublikada aparılan uğurlu islahatlar, quruculuq işləri, yüksək iqtisadi artım, milli inkişaf konsepsiyasının davamlı həyata keçirilməsi Azərbaycan elminin inkişaf səviyyəsinin yüksəlməsini şərtləndirmişdir. Elm sahələrinin inteqrasiyası, elmi biliklərin müxtəlif istiqamətlərdə inkişafı, xarici dövlətlərlə ictimai-siyasi əlaqələrin güclənməsi, elm sahələrində terminoloji bazanın da inkişafına təsir göstərmişdir. Bu nəzərə alınaraq, Azərbaycan dilində işlənən, o cümlədən yeni yaranan terminlərin toplanması, aprobasiyası və tətbiqinin sürətləndirilməsi dildəki elmi-texniki anlayışların vahid sistem əsasında təkmilləşdirilməsini həyata keçirmək dövrün tələbidir.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İ.Əliyevin "Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı" haqqında Sərəncamı dilin inkişafı və tərəqqisi yolunda mühüm mərhələ kimi qiymətləndirilməlidir. Elmi-texniki tərəqqi, ictimai-siyasi həyatın inkişafı terminologiyanın fasiləsiz olaraq dəyişməsini və inkişafını şərtləndirir. Bu nəzərə alınaraq, "Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı haqqında" Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 23 may 2012-ci il tarixli 2236 №-li Sərəncamına uyğun olaraq Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinin 26 noyabr 2012-ci il tarixli 277 №-li qərarı ilə "Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti yanında Terminologiya Komissiyası haqqında Əsasnamə" və həmin tarixli 312 №-li Sərəncamla "Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti yanında Terminologiya Komissiyasının tərkibi" təsdiq edilmişdir.

Azərbaycan dilinin qorunması, saflığının təmin olunması və inkişaf etdirilməsi istiqamətində qarşıda duran problemlərin həllində Terminologiya Komissiyası mühüm missiya daşıyır. 2012-ci ildə Terminologiya Komissiyasında "İzahlı inşaat terminləri lüğəti" (tərtibçi Təranə Xəlilova): "İngiliscə-rusca-azərbaycanca inşaat terminləri lüğəti" (tərtibçilər: Ş.Həsənov, İ.Bəhərçinov, N.Qaraisayev, Ş.Xəlilli), "Kütləvi informasiya vasitələrində işlənən terminlər lüğəti" (tərtibçi Afaq İsmayılova), "İngiliscə-azərbaycanca texniki terminlər lüğəti" (tərtibçilər: A.Abbasov, N.Həsənov, Ş.Atayeva), "İngiliscə-azərbaycanca ədəbiyyatşünaslıq terminləri lüğəti" (tərtibçilər: A.Abbasov, M.Ağayeva), "Logistika terminləri lüğəti" (tərtibçi A.Qurbanov ); "Korroziya terminlərinin izahlı lüğəti"( tərtibçilər: t.e. ü.f.d.T.Əhmədov, Q.Abbasov) , "Avtomobil nəqliyyatı terminləri lüğəti (rusca-azərbaycanca, tərtibçilər: dosentlər S.Gözəlov, R.Məmmədov, B.Namazov), "İngiliscə-rusca kimya və neft istehsalı terminləri lüğəti" (tərtibçilər: A.Abbasov, N.Əliyeva) müzakirə olunmuşdur. Təkmilləşdirildikdən sonra bu lüğətlərin komissiyanın qərarı ilə nəşrinə icazə verilmişdir.

Azərbaycan dilində işlənən, o cümlədən yeni yaranan terminlərin toplanması, aprobasiyası və tətbiqinin sürətləndirilməsi, o cümlədən dildəki elmi anlayışların vahid sistem əsasında təkmilləşdirilməsi dövrün tələbidir. Xüsusilə, ölkə iqtisadiyyatında aparılan iqtisadi islahatlar inşaat fəaliyyətinin inkişaf xüsusiyyətlərinə və terminoloji bazasına təsirini göstərir, onun fasiləsiz dəyişməsini tələb edir. Bu baxımdan "İnşaat terminləri lüğəti (ingiliscə-rusca-azərbaycanca)" (tərtibçilər: İ.Bəhərçinov, Ş.Həsənov, N.Qaraisayev, Ş.Xəlilli. Bakı, "Elm", 2012, 442 səh.) diqqəti cəlb edir.

Hazırkı dövrdə Azərbaycan Respublikasında xarici investisiya hesabına icra olunan inşaat işlərinin miqyasının artması nəticəsində bu işlərdə əsasən ingilis dilindən alınan terminlərdən istifadəni nəzərə alaraq, ingiliscə-rusca-azərbaycanca inşaat terminləri lüğətinin tərtib və nəşr edilməsi zəruri hesab edilir.

Lüğətdə ingiliscə 7369 termin və onların rusca-azərbaycanca ekvivalentləri verilmişdir.

Təqdim olunan termin və anlayışlara aid məqalələr əlifba prinsipi ilə (hər terminin adı Azərbaycan, ingilis və rus dillərində) verilmişdir. Belə yanaşma ədəbiyyatda rus və ya ingilis dilində rast gəlinən terminlərin Azərbaycan dilində geniş izahının əldə edilməsinə kömək edir. Sistemləşdirmə, tərtibetmə, sözlük baxımından səciyyəvi olan bu lüğət gələcəkdə yaranan terminoloji ensiklopediyalar üçün örnək hesab edilə bilər.

Elmin bütün sahələrində çalışan tədqiqatçıların normativ sənədlərin tərtibi zamanı qarşılaşdıqları çətinlikləri aradan qaldırmaq, zəruri ehtiyaclarını təmin etmək məqsədilə elmi fəaliyyətdə istifadə olunan, elmi bazanı (termin, məfhum anlayışları əhatə edən) özündə əks etdirə bilən lüğətlərin ana dilində işlənib hazırlanması zərurəti yaranmışdır. Bu nəzərə alınaraq, təqdim olunan Korroziya terminlərinin izahlı lüğətində korroziya zamanı istifadə olunan terminlər toplanmış və onların ana dilində izahı verilmişdir. Son dövrlərdə korroziya prosesinə qarşı mühafizə tədbirlərinin səmərəliliyinin artırılması, bu sahədə elmi və eksperimental tədqiqatların, praktiki təcrübələrin, eləcə də daha rasional mühafizə üsullarının və metodlarının işlənməsi ilə bağlı çoxlu elmi əsərlər və ədəbiyyatlar çap olunmuşdur ki, bunların da əksəriyyəti rus və ingilis dillərindədir .

Oxuculara təqdim edilən, korroziyanın əsas aspektlərini əhatə edən "Korroziya terminlərinin izahlı lüğəti" məhz bu zərurətdən tərtib edilmişdir. Korroziya sahəsində çalışan mütəxəssislər, təhsil alanlar və korroziyanı öyrənənlər üçün nəzərdə tutulmuş bu lüğətə 2260 termin və termin- söz birləşmələri daxil edilmişdir.

Korroziya kimyəvi və elektrokimyəvi reaksiyalar nəticəsində metalın dağılma prosesi olduğundan lüğətdə korroziya ilə tam və qismən bağlılığı olan işlək kimya və metallurgiya terminləri, söz birləşmələri və anlayışları üstünlük təşkil edir. Lüğətdə neft və qazçıxarma sənayesi avadanlıqlarının korroziyası və onunla mübarizə tədbirləri haqqında izahatlara geniş yer verilməsi isə Azərbaycanda neft və qazçıxarma sənayesinin geniş inkişafı ilə bağlıdır.

Lüğətdə aşağıdakı qanunauyğunluqlar gözlənilmişdir:

terminlərin Azərbaycan dilində dəqiq, konkret izahı verilmişdir;

terminlər beynəlmiləl mahiyyətlidirsə, elə həmin terminin özü də saxlanılmış və izahı verilmişdir;

dublet terminlərdən yalnız anlayışın məzmununu daha dəqiq ifadə edənlər seçilmiş və izah edilmişdir.

Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan dilində elmi fəaliyyətdə istifadə olunan terminlər ilk dəfə toplanmış və sistemə salınmışdır.

Terminologiya Komissiyasında müzakirə olunan Qısa ədəbiyyat terminləri lüğəti son dövrlərdə nəşr olunan ədəbiyyatşünaslıq dərsliklərində işlənən mindən çox termini özündə cəmləşdirir. Lüğətdə hər bir terminin tərcüməsi , onun qısa izahı,onun ardınca isə müxtəlif ingilisdilli ədəbiyyatlardan seçilmiş xüsusi materiallarla tamamlanır. Lüğətin tərtibi və sistemləşdirilməsi zamanı latın qrafikasından istifadə edilir və terminlərin bir çoxu başqa dillərdən alındığından onların tələffüzü oxucu üçün çətinlik törədir. Bu çətinliyi aradan qaldırmaq üçün hər bir terminin düzgün tələffüzü transkripsiyada verilmişdir.

Son illər aviasiya sahəsində sürətlə gedən inkişaf, elmin yeni sahələrinin, istiqamətlərinin yaranması, müxtəlif sahələrinin bir-birinə qovuşması, yeni müasir terminlərin və anlayışların yaranmasına səbəb olur. Bu baxımdan logistika elmin son nailiyyətlərindəndir. Bununla bağlı yeni nəzəriyyə və texnologiyaların inkişafı, tətbiq sahələrinin, həmçinin cəmiyyətdə istifadə dairəsinin genişliyi onun terminologiyasının tənzimlənməsini zəruri edir. Cəmiyyətimizin bütün sahələrini getdikcə daha çox əhatə edən daşınma axınlarının inkişafı nəticəsində yeni texnologıyalara ciddi maraq yaranmışdır. Bununla da logistika elminin yüksək sürətlə inkişaf etməsi bu sahədə işlənən və yeni meydana çıxan terminlərin sayının artmasına səbəb olmuşdur. Logistikanın əsas aspektlərini əhatə edən lüğət məhz bu zərurətdən tərtib edilmişdir .Lüğətə 2260 termin və söz birləşmələri daxil edilmişdir. Elmin son nailiyyətlərinə əsaslanaraq bu sahə ilə bağlı yeni yaranan terminlərin toplanması, onların Azərbaycan dilində qarşılığının dəqiq və geniş izahının verilməsi, lüğətin hazırlanması olduqca çətin və məsuliyyətli işdir. Lüğətə bu sahədə müasir biliklər əsasında formalaşmış terminlər daxil edilmişdir. Əsas məqsəd logistika sahəsində həm ingilis, rus, həm də Azərbaycan dilində terminlərin geniş əks olunmasıdır. Lüğətdə logistika elminə dair anlayışların, terminlərin dilimizdə dəqiq ifadə edilməsinə və izahların əhatəliyinə ciddi fikir verilmişdir.

"Kütləvi informasiya vasitələrində işlənən terminlər lüğəti (ingiliscə-azərbaycanca, Bakı, 2012, səh.143.)" də ilk dəfə çap olunur və burada həmin sahəni əhatə edən söz-termin və söz birləşmələri əks olunmuşdur. Dövri mətbuatın hazırda kütləvi surətdə çoxalıb yayıldığı bir vaxtda bu lüğətə olan ehtiyac daha da artmışdır. Lüğətdə 6 minə qədər termin və ifadə verilmişdir.

Lüğətdə yalnız nominativ halda verilmiş baş söz və terminlərin transkripsiyası göstərilmişdir.

Respublikada nəqliyyat sisteminin, xüsusilə də avtomobil nəqliyyatının sürətli inkişafı Azərbaycan dilində avtomobil nəqliyyatına aid elmi-texniki cəhətdən əsaslandırılmış vahid terminologiyanın işlənib hazırlanmasına böyük ehtiyac yaratmışdır.

Təqdim olunan "Avtomobil nəqliyyatı terminləri lüğəti" respublikanın müstəqillik dövründə bu sahədə müəyyən qayda və sistemlilik yaradılması yolunda ilk təşəbbüsdür. Lüğətdə avtomobil nəqliyyatında işlənən 9 minə yaxın söz və söz birləşməsi təqdim olunmuşdur. Avtomobil nəqliyyatının müasir inkişaf dinamikası bu sahədə yeni terminlərin daha sürətlə meydana çıxmasına səbəb olur. Ona görə də lüğətlər daim yeniləşməli və təkmilləşməlidir.

İngiliscə-azərbaycanca texniki terminlər lüğətinə (redaktor Ş.Atayeva, tərtibçilər: A.Abbasov, H.Həsənov, M. Quliyev) elmin, texnikanın və ümumiyyətlə, istehsalatın müxtəlif sahələrinə, o cümlədən kimya, fizika, riyaziyyat, elektronika, aviasiya, avtomatika, kənd təsərrüfatı, dənizçilik, tikinti, nəqliyyat, rabitə və başqa sahələrə aid 20000-ə yaxın termin və onların törəmələri daxil edilmişdir. Digər tərəfdən lüğətə ilk dəfə olaraq (əksər rus dilində çap olunmuş texniki və politexniki lüğətlərdən fərqli olaraq) daxil edilmiş bütün terminlərin Beynəlxalq fonetik sistemə uyğun fonetik transkripsiyası təmin edilmişdir.

Terminologiya Komissiyasının qərarı ilə "Terminologiya məsələləri" toplusu da 2012-ci ildə yenidən nəşr olunmuşdur. "Terminologiya məsələləri" (Bakı, Elm, 2012, №1, 220 səh; №2, 153 səh.) toplusunda Terminologiya Komissiyasının qəbul etdiyi terminlər və terminologiyanın nəzəri məsələləri öz linqvistik təhlilini tapmışdır.

Terminologiya Komissiyasının fəaliyyətinin mühüm bir sahəsini terminlərin kütləvi informasiya vasitələrində, nəşriyyatlarda, idarə və müəssisələrdə, məktəblərdə düzgün tətbiqinə nəzarəti təşkil etməkdir. Komissiyada məktubla müraciət olunan bir sıra mübahisəli sayılan, müxtəlif variantlarda işlədilən terminlərin optimal variantı seçilib müzakirə yolu ilə dəqiqləşdirilmişdir.

Terminologiya Komissiyasının sədr müavini S.Sadıqova Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurasının katibliyindən daxil olmuş məlumata əsasən Türk dillərinin vahid terminologiyasının yaradılması sahəsində Ekspertlər Komitəsinin İstanbul şəhərində 16 noyabr 2012-ci il tarixində ilk iclasında iştirak etmiş, ortaq Terminoloji Kurulun üzvü seçilmişdir. Bu toplantıda türk dillərinin ortaq əlifbası qəbul edilmiş və ortaq terminologiyanın yaradılması prinsipləri müəyyənləşdirilmişdir.

Hazırda Komissiyada rusca-ingiliscə kimya və neft istehsalı terminləri lüğətinin təkmilləşdirilməsi üzərində işlənilir. Bununla belə, Terminologiya Komissiyasının işində bəzi nöqsanlar da vardır. Komissiya hələ bəzi zəruri sahələrə aid terminoloji lüğətlərin (kimya, riyaziyyat) , xüsusən də tədrislə bağlı terminoloji lüğətlərin yaradılmasına nail ola bilməmişdir. Mətbuatda, radio və televiziya verilişlərində, ali və orta məktəb dərsliklərində termin müxtəlifliyinə yol verilir, bəzən də müxtəlif dillərdən düşünülmədən alınmış anlaşılmaz terminlər işlənilir.

AMEA Rəyasət Heyəti Terminologiya Komissiyasının 2012-ci ildəki fəaliyyəti haqqında hesabatını dinlədikdən və müzakirə etdikdən sonra əldə olunmuş mühüm nəticələrin AMEA-nın illik hesabatına daxil edilməsi və hesabatın təsdiq olunması haqqında qərar qəbul etmişdir.

Elm.- 2013.- 15 aprel.- S.15.