MƏNALI ÖMRÜN ŞÖHRƏTİ

İnsan ömrü cəmiyyətə, elmə, təhsilə, xeyirxah əməllərə həsr ediləndə mənalı olur, xatırlanır, qürur doğurur. Əməkdar Elm Xadimi, millət vəkili, akademik Cəlal Əlirza oğlu Əliyev də belə mənalı bir ömür yaşadığı, həyatını Azərbaycan elminin inkişafına, müstəqilliyimizin və dövlətçiliyimizin möhkəmlənməsinə sərf etdiyi üçün fəxr edə bilər.

Akademik Cəlal Əliyevin fəal elmi yaradıcılığı yarım əsrdən artıqdır ki, kənd təsərrüfatı bitkilərinin, başlıca olaraq, buğdanın məhsuldarlığının nəzəri və təcrübi əsaslarının tədqiqinə həsr olunmuşdur. İlk elmi yaradıcılığı 1955-ci ildə müdafiə etdiyi "Mikroelementlərin buğdanın inkişafına və məhsuldarlığına təsiri" mövzusunda namizədlik dissertasiyasında öz əksini tapmışdı. Nəzəri və təcrübi biliklərini genişləndirərək Cəlal Əliyev1971-ci ildə "Bitkilərin fotosintetik fəaliyyəti, mineral elementlərlə qidalanması və məhsuldarlığı" mövzusunda müdafiə etdiyi doktorluq dissertasiyası ilə Azərbaycan elminə, xüsusilə də seleksiya işinin inkişafına mühim töhfələr vermişdir.

İlk dəfə olaraq o, yeni sortların alınmasında kompleks yanaşma tətbiq etmişdir: bu işə seleksiyaçılarla və aqrotexniklərlə bərabər fiziologiya, biokimya, biofizika, gen mühəndisliyi və s. sahələrin mütəxəssisləri də cəlb olunmuşdur.

Cəlal Əliyevə qədər də Azərbaycanda müxtəlif kənd təsərrüfatı bikilərinin seleksiyası ilə bir çox görkəmli alimlər məşğul olmuş, taxılçılıq sahəsində yeni sortlar alınmış və rayonlaşdırılmışdır. Lakin bu sortlar əkinçiliyin ekstensiv inkişafını təmin edir və 8-10 sentnerdən artıq məhsul alınmırdı. Yüksək qulluq və aqrofon hesabına məhsuldarlıq artırıldıqda isə taxılın yatması nəticəsində yetişdirilmiş məhsulu yığmaq mümkün olmurdu.

Cəlal müəllimin seleksiya işinə kompleks yanaşması yüksək məhsuldar və çörəkbişirmə keyfiyyətlərinə uyğun, xəstəliklərə davamlı, texnoloji şərtlərə cavab verən intensiv sortların yaranmasını təmin edirdi. Qısa müddət ərzində rəhbərlik etdiyi kollektiv tərəfindən 100-dən çox sort yaradıldı. Onların 63-nə respublikanın müxtəlif bölgələri üçün rayonlaşdırılaraq ixtira hüququna malik olduğuna görə müəlliflik şəhadətnaməsi verilmişdir.

Onlardan "Mirbəşir-50", "Qaraqılçıq-2", "Vüqar", "Şiraslan-23", "Tərtər", "Bərəkətli-95", "Qarabağ", "Əlincə-84" bərk, "Mirbəşir-128", "Əkinçi-84", "Qiymətli-2/17", "Əzəmətli-95", "Nurlu-99", "Qobustan", "Ruzi-84", "Tale-38", "Qırmızı gül" və sair yumşaq buğda sortları respublikada geniş əkin sahələrini tutmağa başladı.

Cəlal müəllimin yaratdığısortlar Azərbaycanda buğda istehsalını artırmaq imkanına malikdir. Yeri gəlmişkən deməliyəm ki, onun rəhbərlik etdiyi kollektiv tərəfindən alınan bərk buğda sortları tərkibində zülalın miqdarına görə bir çox hallarda dünya standartlarını da ötüb keçir.

Akademik Cəlal Əliyevin çoxşaxəli və hərtərəfli seleksiya proqramı, xüsusilə də bərk buğdanın seleksiyası istiqamətində apardığı tədqiqatlar dünyanın görkəmli alim-seleksiyaçılarının böyük marağına səbəb olmuş və yüksək qiymətləndirilmişdir. Bir çox dünya alimləri Cəlal müəllimlə əməkdaşlığa böyük əhəmiyyət vermiş və birgə səylər yeni buğda sortlarının meydana gəlməsinə, ölkənin kənd təsərrüfatının inkişafına imkan yaratmışdır.

Görkəmli alimin yaratdığı buğda sortları intensiv əkinçiliyin bütün tələblərinə cavab verməklə, yeksək keyfiyyətliliyi, məhsuldarlığı, xəstəlik və ziyanvericilərə davamlılığı ilə fərqlənir. Əfsuslar olsun ki, təsərrüfat orqanlarının məsuliyyətsizliyi ucbatından bu sortların toxumçuluğu lazımi səviyyədə təşkil olunmamış və onların əkin sahələri indiyədək məhduddur.

Yeni sortların alınmasına kompleks yanaşma ilə bərabər Cəlal Əliyevin ən böyük nailiyyəti Azərbaycanda bu sahə üzrə məktəb yaratması və kadr hazırlığıdır. Zəngin təcrübəyə, böyük elmi zəkaya malik olan alim kənd təsərrüfatı istehsalının səmərəliliyinin artırılmasını istedadlı gəncləri eimi işə yaxından cəlb etməkdə və elmi əsaslara yiyələnməkdə görür.

1972-ci ildən 1988-ci ilə qədər onun rəhbərliyi altında məqsədli aspiranturada 48 nəfər mütəxəssis hazırlanmış, 80 nəfərdən artıq elmi işçi keçmiş SSRİ-nin mərkəzi şəhərlərində biofizika, biokimya, biotexnologiya, torpaq fizikası, aqrokimya, molekulyar biologiya və genetika, bitkilərin fiziologiyası, aqroekosistemin və fotosintetik proseslərin riyazi modelləşdirilməsi, radiologiya, texniki kibernetika və informasiya nəzəriyyəsi, fitopotologiya, bitki immuniteti, quraqlığa davamlılıq üzrə seleksiya, elektron hesablama maşınlarının tətbiqi ilə təcrübi göstəricilərin riyazi işlənməsi və s. ixtisaslar üzrə uzunmüddətli ixtisasartırma keçmişlər.100 nəfərdən artıq elmi əməkdaş keçmiş Sovet İttifaqının aparıcı mərkəzi institutlarında, Fransa, Almaniya və Macarıstanın müvafiq institutlarında və beynəlxalq elmi mərkəzlərdə ixtisaslarını artırmışlar.

Hazırda həmin kadrlar ölkənin müxtəlif elmi-tədqiqat və ali tədris müəssisələrində, hökumət və dövlət orqanlarında məsul işlərdə çalışırlar. 23 nəfər isə ABŞ, Yaponiya, Almaniya, Fransa, Kanada, Avstraliya, İngiltərə, Çin, İsveç və başqa ölkələrdə elmi işə dəvət olunmuş və orada uğurla çalışırlar.

Aparılan nəzəri və praktiki tədqiqatlat nəticəsundə akademik Cəlal Əliyev "İdeal buğda" bitkisinin modelini hazırlamış və onun testləri əsasında seleksiya materiallarının seçilməsi ilə qiymətli formalar yaratmışdır. Onun yaratdığı 16 buğda sortu, seleksiya məktəbi, yazdığı qiymətli əsərlər, zəngin buğda genefondu Azərbaycan xalqının milli sərvətidir.

Yaradılan bir çox bərk buğda sortları beynəlxalq sərgilərdə nümayiş etdirilərək dəfələrlə yüksək mükafatlara və medallara layiq görülmüşdür. Rəhbərlik etdiyi kollektivin aldığı çoxsaylı təltiflər akademik Cəlal Əliyevin böyük elmi xidmətlərinin nəticəsi kimi qiymətləndirilməlidir.

Cəlal Əlirza oğlu Əliyev respublikanın Əməkdar Elm Xadimi, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının akademiki, Rusiya Kənd Təsərrüfatı Elmləri Akademiyasının, Ukrayna və Belarus Aqrar Elmlər akademiyalarının xarici üzvü, Amerika Bitki Bioloqları Cəmiyyətinin, Fotosintez Tədqiqatları üzrə Beynəlxalq Cəmiyyətin, Yaponiya Bitki Fizioloqları Cəmiyyətinin, UNESCO yanında Bioetika, Elmi Biliklərin və Texnologiyaların Etikası üzrə Azərbaycan Milli Komitəsinin və bir çox beynəlxalq, yerli cəmiyyətlərin və fondların sədri, prezidenti və üzvüdür.

Akademik Cəlal Əliyev Azərbaycan elminin inkişafına göstərdiyi xidmətlərinə görə 2 dəfə "Qırmızı Əmək Bayrağı", "İstiqlal" və Gürcüstan Respublikasının "Şərəf" ordenləri ilə təltif olunmuş, bir çox mükafatlara və fəxri adlara layiq görülmüşdür.

Cəlal Əliyev 1995-ci ildən ardıcıl olaraq hər üç çağırış müstəqil Azərbaycanın ali qanunverici orqanına deputat seçilmiş və 2010-cu ilin parlament seçkilərində də seçiciləri ona etimad göstərərək IV çağırış Milli Məclisə yenidən deputat seçmişlər. Cəlal müəllim ölkədə aparılan uğurlu islahatların hüquqi bazasının möhkəmləndirilməsində fəal iştirak etmişdir.

Ancaq qazanılan yüksək adlar, təltiflər və mükafatlar heç də asan əldə edilməmişdir. Görkəmli alimin çətin günləri, təqiblərə məruz qaldığı, sıxışdırıldığı anlar az olmamışdır. Onun otkəmliyi, həqiqəti üzə deməsi, nadan insanları qəbul etməməsi, elmə bəla olan bəzi üzdəniraq alimlərin nöqsanlarını qabartması, vəzifəyə, ada görə kimsəyə əyilməməsi Cəlal müəllimi bir çox hallarda çətinliklərə salsa da, o, məsləkini, əqidəsini dəyişməmiş, tutduğu haqq yolundan dönməmişdir.

1980-ci illərin sonlarında ümummilli liderimiz Heydər Əliyevə qarşı ittifaq və respublika rəhbərliyi tərəfindən böhtan və nüfuzdansalma kampaniyası Cəlal müəllimdən də yan keçməmişdir. Hətta onun rəhbərlik etdiyi institutun bağlanmaq təhlükəsi yaranmışdı. Buna baxmayaraq o, təmkinini pozmamış, şəxsi mənafeyindən çox, çalışdığı sahənin taleyi barədə düşünmüş, elmi yaradıcılığını davam etdirmək üçün hər bir çətinliyə hazır olduğunu nümayiş etdirmişdir.

Ömrünün 85-ci baharını yaşayan akademik Cəlal Əliyevin elmi fəaliyyəti və həyatı onu yaxından tanıyanlar tərəfindən yüksək qiymətləndirilir. O, indiyə kimi elmin çətin və şərəfli yollarında mətanətlə, qürurla irəliləmiş, Azərbaycan və dünya elminə töhfələr vermiş, doğma ölkəmizin, xalqımızın xoş güzəranı naminə yaşayıb-yaratmışdır. Cəlal müəllimə bundan sonra da elmi, ictimai-siyasi fəaliyyətində uğurlar, uzun ömür, cansağlığı arzulayıram.

Arif RƏHİMZADƏ,

Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin Regional məsələlər komitəsinin sədri

Elm.- 2013.- 30 may.- S.6.