Buraxılmış bir siyasi səhvin bağışlanılmaz acı nəticələri və ya Azərbaycan torpaqlarının ermənilərə güzəştə gedilməsi prosesi necə baş vermişdir

(əvvəli ötən saylarımızda)

Onlardan 104 nəfəri qadın, 448 nəfəri kişidir. Bu şəxslərin yalnız 137 nəfərinin adı məlum olduğu halda, onlardan 74 nəfərinin adı məlum deyildir. 1991-1992-ci illər ərzində Azərbaycan Respublikasının keçmiş DQMV-nin ərazisi Ermənistan Respublikası silahlı qüvvələri tərəfindən işğal olunduqdan sonra, 1993-cü ilin aprelində Kəlbəcər rayonunun işğalı ilə Azərbaycan Respublikasına qarşı hərbi təcavüzün yeni mərhələsi başlandı. 1993-cü ilin iyulun 24-dən oktyabrın 28-nədək Rusiya Federasiyasının hərbi-siyasi yardımı ilə Ermənistan Respublikası silahlı qüvvələri Azərbaycan Respublikasının Ağdam, Füzuli, Cəbrayıl, Qubadlı və Zəngilan rayonlarını işğal etdi. Ermənistan Respublikası tərəfindən həyata keçirilmiş hərbi təcavüz nəticəsində Laçın rayonundan 71000, Kəlbəcər rayonundan 74000, Ağdam rayonundan 165600, Füzuli rayonundan 146000, Cəbrayıl rayonundan 60000, Qubadlı rayonundan 87900, Zəngilan rayonundan isə 395000 nəfər Azərbaycan Respublikası vətəndaşı məcburi köçkün vəziyyətinə düşdü. Bununla da Ermənistanla Azərbaycan arasında Dağlıq Qarabağ münaqişəsi başlamış oldu.

Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Azərbaycan Respublikasının ərazilərinin işğalı ilə bağlı qəbul etdiyi 30 aprel 1993-cü il tarixli 822, 29 iyul tarixli 853, 14 oktyabr tarixli 874 və 12 noyabr tarixli 884 saylı qətnamələrə baxmayaraq münaqişə hələ də həll olunmamış qalır.

Qeyd etmək lazımdır ki, Dağlıq Qarabağ problemi 1992-ci ildən beynəlxalq münaqişəyə çevrildiyi üçün həmin ilin mart ayının 24-də münaqişənin tənzimlənməsi üzrə 9 dövlətin daxil olduğu Minsk qrupu yaradıldı.

1993-cü il iyunun 4-də Azərbaycan Respublikasında baş verən hərbi-siyasi böhran ölkədə və ilk növbədə cəbhə bölgəsində vəziyyəti daha da gərginləşdirdi. Uçuruma yuvarlanan AXC - Müsavat hakimiyyəti ölkəni və yenicə bərpa olunmuş milli dövlətçiliyi xilas etmək üçün Naxçıvan Ali Məclisinin sədri Heydər Əliyevə müraciət etdi. 1993-cü il iyunun 15-də Heydər Əliyev Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin sədri seçildi və Azərbaycan xalqının ictimai-siyasi və sosial-iqtisadi həyatında yeni mərhələ başlandı. 1993-cü ilin iyulundan noyabrınadək Ermənistanın hərbi təcavüzünün genişlənməsi və nəticədə yeddi rayonun işğal olunması, əslində daxili və xarici antiazərbaycan qüvvələrinin birgə fəaliyyətlərinin nəticəsi olaraq Heydər Əliyevə qarşı yönəldilmişdi və milli dövlətçiliyin xilas edilməsinə yol verməmək məqsədi güdürdü. Buna görə də Heydər Əliyev ilk növbədə ölkədə ictimai-siyasi sabitliyi bərpa etmək və Ermənistanın hərbi təcavüzünün qarşısını almaq üçün qəti addımlar atdı. Yeni ordu quruculuğu sahəsində atılan addımlar düşmənə ağır və sarsıdıcı zərbələr vurdu və onu 1994-cü il mayın 12-ində atəşkəs imzalamağa məcbur etdi.

1993-cü ilin oktyabrın 3-də Azərbaycan Respublikasının Prezidenti seçilən Heydər Əliyev ölkənin beynəlxalq mövqelərinin möhkəmləndirilməsi üçün hərtərəfli düşünülmüş xarici siyasət kursunu həyata keçirməyə başladı.

1994-cü ildə ATƏM-in Budapeşt zirvə görüşündə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin diplomatik səyi ilə münaqişənin tənzimlənməsi üzrə çox uğurlu bir qərar qəbul edildi. Qəbul edilmiş qərara əsasən münaqişə həll olunduqdan sonra münaqişə zonasına Minsk qrupuna daxil olan dövlətlərin deyil, məsələdə neytral olan dövlətlərin qoşunları yeridilməli idi. Bu, Ermənistanın və onu hərbi-siyasi cəhətdən müdafiə edən Rusiya Federasiyasının diplomatik məğlubiyyəti idi. 1996-cı il ATƏT-in Lissabon zirvə toplantısında Prezident Heydər Əliyevin səyi ilə daha uğurlu bir nəticə əldə olundu. Azərbaycan Respublikasının ərazi bütövlüyü bir daha ATƏT-in sədri adından qəbul edilən bəyanatda Ermənistandan başqa ona üzv olan dövlətlər tərəfindən tanındı. 1997-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin ABŞ-a və Rusiyaya rəsmi dövlət səfərləri öz müsbət nəticələrini verməyə başladı. Məlumdur ki, ABŞ Konqresi hələ 1992-ci ilin oktyabrında "Azadlıq aktı"na 907-ci əlavəni qəbul etmişdi. Azərbaycan Respublikasının milli mənafelərinə qarşı yönəldilmiş bu mənfur qərarın qəbul edilməsinin bir səbəbi AXC - Müsavat hakimiyyətinin uğursuz xarici siyasəti idisə, digər səbəbi ABŞ-da erməni lobbisinin fəaliyyətinin ümumi nəticəsi idi. Həmin 907-ci əlavədə Azərbaycan Respublikası Ermənistanı və Dağlıq Qarabağı blokadada saxlamaqda ittiham olunur və buna görə də müstəqilliyini elan etmiş keçmiş sovet respublikaları içərisində, Konqresin qərarına görə, Azərbaycan Respublikasından başqa onların hamısına hər il ABŞ dövləti tərəfindən maliyyə yardımı göstərilirdi. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin səyləri ilə 2001-ci ildə ABŞ Prezidenti C.Buş 907-ci əlavənin Azərbaycan Respublikasına qarşı tətbiq edilməsinin hər il müvəqqəti olaraq 1 il müddətinə dayandırılması haqqında qərar qəbul etdi. Bundan əlavə, Prezident Heydər Əliyevin apardığı uğurlu xarici siyasət sayəsində İslam Konfransı Təşkilatı və AŞPA qəbul etdikləri qərarlarında Ermənistan Respublikasını təcavüzkar dövlət kimi tanıdılar. Bütün bunlar Prezident Heydər Əliyevin Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin ədalətli həlli istiqamətində apardığı xarici siyasətin ümumi nəticəsi idi.

Həyata keçirilən bütün tədbirlərə baxmayaraq Ermənistanın 1988-1994-cü illərdə həyata keçirdiyi işğal nəticəsində Azərbaycan Respublikası ərazisində 946 yaşayış məntəqəsi, 6 min sənaye, kənd təsərrüfatı və başqa müəssisə, ümumi sahəsi 9 mln. kv/m olan 150 min mənzil, 4366 sosial-mədəni təyinatlı müəssisə, 690 orta məktəb, o cümlədən 850 məktəbəqədər müəssisə, 665 tibb məntəqəsi, 927 kitabxana, 22 muzey, 4 rəsm qalereyası, 6 dövlət teatrı, 44 məbəd və 9 məscidin məhvinə səbəb olmuşdur. Azərbaycan xalqına qarşı edilən hərbi təcavüz nəticəsində vurulan maddi zərərin həcmi 60 milyard ABŞ dollarından (1994-cü ilin qiyməti ilə - C.B.) çoxdur. Hazırda 2011-ci ilin qiymətləri ilə hesabladıqda vurulan zərərin miqdarı 300 milyard təşkil edir.

Bundan əlavə, Ermənistan Respublikası "dövləti" ilə sərhədyanı rayonlarımızda xeyli miqdarda birbaşa maddi zərər vurulmuşdur. Bu rəqəmin miqdarı 1994-cü il üçün qiymətlərlə 1389233500 ABŞ dolları təşkil edir. Belə ki, bu bölgələrdə yerləşən rayonların icra hakimiyyətlərinin verdikləri məlumatlara görə, işğal nəticəsində vurulmuş birbaşa maddi zərər rayonlar üzrə ABŞ dolları ilə aşağıdakı kimi olmuşdur. Tərtər və keçmiş Ağdərə rayonları üzrə - 799295100$, Qazax rayonu üzrə - 327529464$, Tovuz rayonu üzrə 189873420$, Ağcabədi rayonu üzrə -22420050$, Ağstafa rayonu üzrə - 1998950$, Beyləqan rayonu üzrə - 3812500$, Gədəbəy rayonu üzrə - 44303800$.

Beləliklə, Ermənistan "dövləti"nin hərbi təcavüzü və işğalı nəticəsində Azərbaycan Respublikasına vurulmuş 60 milyarddan artıq maddi zərərin 28066 milyard məbləğində ABŞ dolları keçmiş DQMV ilə qonşu olan və hazırda işğal altında olan 7 rayona, 1389233284 ABŞ dolları isə cəbhəyanı və Ermənistan Respublikası ilə həmsərhəd olan rayonlara vurulmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, Naxçıvan MR-ə vurulan maddi zərər buraya daxil edilməmişdir.

Bütün mövcud təkzibolunmaz faktlar təsdiq edir ki, təkcə XX əsrdə Azərbaycan xalqına qarşı ermənilər tərəfindən tətbiq edilən deportasiya, etnik təmizləmə və soyqırımı siyasəti nəticəsində Şimali Azərbaycanın 1918-1929-cu illərdə 29,8 min km2 ərazisi itirilmiş, 1991-1993-cü illərdə 20% ərazisi işğal edilmiş, 2,5 mln. nəfər əhalisi məhv edilmişdir.

2003-cü ilin oktyabrında Azərbaycan Respublikasının Prezidenti seçilən İlham Əliyev Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli ilə bağlı aparılan danışıqlarda Azərbaycan Respublikasının ərazi bütövlüyünün danışıqlar predmeti olmadığını dəfələrlə söyləmiş və onun mütləq bərpa ediləcəyinin əsas vəzifə olduğunu qeyd etmişdir. Lakin Ermənistanın Rusiya Federasiyasının hərbi-siyasi yardımına və digər xarici himayədarlarına arxalanaraq tutduğu qeyri-konstruktiv mövqe məsələnin beynəlxalq hüquq normaları çərçivəsində həllinə yol vermir. Bütün bunlara baxmayaraq, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin apardığı uğurlu daxili və xarici siyasət ölkənin iqtisadi, hərbi qüdrətinin xeyli artmasına və onun beynəlxalq mövqelərinin möhkəmlənməsinə səbəb olmuşdur. Azərbaycan Respublikası 2011-ci ildə BMT Təhlükəsizlik Şurasının iki il müddətinə qeyri-daimi üzvü seçilmişdir. Göstərilən faktlar belə bir fikri söyləməyə əsas verir ki, aparılan uğurlu siyasət nəticəsində Azərbaycan Respublikasının ərazi bütövlüyü bərpa olunacaq, Ermənistanın hərbi təcavüzünə və işğalına son qoyulacaqdır.

Bundan əlavə, Azərbaycan Respublikası Milli Məclisi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin varisi olmaq hüququndan istifadə edərək 1918-ci il may ayının 29-dan 1991-ci ilə qədər Azərbaycan xalqının iradəsinin əleyhinə olaraq onun əraziləri ilə bağlı qəbul edilmiş bütün qərarları ləğv etmək səlahiyyətinə malikdir. Şübhə etmirəm ki, bu istiqamətdə atılan hər hansı bir addım Azərbaycan xalqı tərəfindən müdafiə olunacaqdır.

İstifadə olunmuş ədəbiyyat:

1.Azərbaycan tarixi IV, V-VI, VII cildlər. Bakı, 2000-2003.

2.İstoriya Azerbaydjana. Baku, 1994.

3.Musayev İ. Azərbaycanın Naxçıvan və Zəngəzur bölgələrində siyasi vəziyyət və xarici dövlətlərin siyasəti. Bakı, 1997.

4.N.Narimanov. K istorii naşey revolyusii v okrainax. Azərbaycan Respublikası SPİHMDA, f. 609. Siyahı 1. İş 456.

5.Fətəli xan Xoyski. Həyat və fəaliyyəti. Bakı, 1998, səh. 33.

6.Zaqafqaziya Seyminin Müsəlman Fraksiyası və Azərbaycan Milli Şurası iclaslarının protokolları. Bakı, 2006, səh. 31, 130, 132.

7.İstoriya diplomatii. M., 2006, str. 423.

8.Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti. Bakı, 1998.

9. "Şimali Qafqaz" jurnalı. Münhen, 1938, № 55-56.

10.Qörun K. Armənskoe dosğe. Baku, 1993.

11."Zerkalo", 26 ənvarə 2005 q.

12."İstoriçeskie faktı o delax armən na azerbaydjanskoy zemle". Baku, 2003.

13.Baxturina A.Ö. Okrainı Rossiyskoy imperii: qosudarstvennoe upravlenie i nasionalnaya politika v qodı pervoy mirovoy voynı (1914-1917 qq.), Moskva, 2004.

14. Seyidzadə D.B. Azərbaycan XX əsrin əvvəllərində: müstəqilliyə aparan yollar. Bakı, 2004.

15.Qafarov Vasif. Türkiyə-Rusiya münasibətlərində Azərbaycan məsələsi (1917-1922). Bakı, 2011.

16.Süleymanov Elxan, Süleymanov Vurğun. Ermənistanın Azərbaycana qarşı silahlı təcavüzü və işğalın ağır nəticələri. Bakı, 2012.

17.Tağıyeva M.İ. XX əsrin birinci yarısında çar məmurları Azərbaycanın sosial-iqtisadi vəziyyəti haqqında. Tarix üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün təqdim edilmiş dissertasiyanın avtoreferatı. Bakı, 2012.

18.Bəhramov C.Ə. Azərbaycan nefti. Bakı, 2010.

19.Sultanov Ç.A. Azerbaydjan v kniqax, kartax i foto. Baku, 2012.

20. "Naşestvie", v II tomax. Baku, 2004.

21. Posledniy udar imperii. Baku, 2004.

22. C pometkoy dyavola. Baku, 2001.

23. Neft. Tom. I, Baku, 2003.

24. Politiçeskie i ekonomiçeskie metodı po Yujnomu Kavkazu (Xronika s 1850 po 2010 qq.). Baku, 2010.

Cəbi BƏHRAMOV,

AMEA A.A.Bakıxanov

adına Tarix İnstitutunun

elmi işlər üzrə direktor müavini,

professor

Elm.- 2013.- 23 yanvar.-S.15.