Adımız, soyadımız və milliyyətimiz

Milli mədəniyyətin əsas göstəricilərindən olan dil onu yaradan və o dildə danışan xalqın tarixi, ictimai şüuru, təfəkkürü və səviyyəsi ilə sıx əlaqədədir. Dil öz lüğət tərkibi ilə ictimai şüuru, milli özünüdərki ifadə edir. Məhz bu səbəbdən dil cəmiyyətdə və dövlətdə tarixən ictimai-siyasi mahiyyət daşımışdır. Tarixdə millətlərin assimilyasiya prosesləri dil vasitəsi ilə baş vermişdir.

Misal üçün, etnogenetik cəhətdən slavyan olmayan türk tayfası bulqarlar (müasir bolqarlar) provaslav-xristian dinini qəbul etməklə slavyan dilinə keçmiş və slavyanlaşmış (bu hadisə ruslara və ukrainlərə də aiddir), ərəb olmayan Şimali Afrika xalqları (Misir, Əlcəzair, Liviya, Tunis, Mərakeş) İslam dininə və din vasitəsilə ərəb dilinə keçməklə ərəbləşmişlər. Bu sıraya, başda məmlüklər olmaqla, İslam ordusunun əsasını təşkil etmiş muzdlu oğuz-qıpçaq tayfalarını da əlavə etmək olar. Hun imperiyasının konfederativ tayfalarından olan və Atillanın göstərişi ilə İranla sərhədlərdə yerləşdirilmiş qədim türk tayfaları talaslar (Orxon-Yenisey yazılı abidələrdə taliş), kurtlar (kürd), tatlar (müq. et: tatar) farslarla etno-linqvistik təmaslar nəticəsində irandilli olmuş, Şimali Qafqazda yerləşdirilmiş bir çox qədim türk tayfaları (avarlar, qırızlar, saxurlar və s.) yerli dillərə keçməklə "dağıstanlılaşmışlar". Bu qəbildən olan hadisələr dünya tarixində öz əksini tapmışdır.

Qədim zamanlardan dil məsələsi Avropa cəmiyyətlərində aktuallıq kəsb etmişdir. Dilə nəzarət baxımından XVII-XVIII əsrlərdə Aleksandriya qrammatikasında qrammatik norma koyne, Gənc qrammatiklər dövründə uzus adlandırılırdı. Bu gün bir çox Avropa ölkələrində dilə nəzarət edən qurum linqvistik polis adlanır. KİV-də, bədii ədəbiyyatda dil baxımından yol verilmiş bircə səhvə görə belə, vətəndaş məhkəmədə iddia qaldırarsa və onun iddiası mütəxəssislər tərəfindən təsdiq edilərsə, məhkəmənin qərarına əsasən günahkar tərəfindən iddiaçının nəfinə cərimə köçürülür. Fransada hansısa yeni bir termin, yaxud neologizm parlamentdə xüsusi komissiyada müzakirə olunur və rəy verilir. Deyilənlərdən belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, yaxud demək olar ki, dil uşaq kimidir - onu nəzarətsiz qoymaq olmaz! Prezidentimiz cənab İlham Əliyevin 2012-ci ilin may ayında dilimizlə bağlı imzaladığı sərəncam dil tariximizdə böyük hadisədir. Ümid edirəm ki, bu sərəncama əsaslanaraq, əlaqədar təşkilatlar ölkədə dil situasiyasına nəzarət edəcək və hüquqi baxımdan səlahiyyətli olacaq mərkəz yaradacaqlar.

Bu gün ölkədə dil situasiyasına nəzarət edən orqanın olmaması üzündən bu sahədə böyük problemlərimiz var. Radio-telekanalların, reklamların, hətta dərsliklərin (!) dilində, küçə (Sverdlovski-!), meydan, ictimai-iaşə ("Monte-Karlo"), ticarət obyektlərinin (Oboy evi), yaşayış məntəqələrinin (Badamdar), müəssisə, təşkilat, idarə (Milli Raketdən Müdafıə Qoşunları-!) adlarında ciddi problemlər var. Təsəvvür edin ki, cənub rayonlarından birində, Azərbaycan toponimiyasında, xəritələrdə həmişə Bolqarçay (qədim türk bulqar tayfası) kimi qeydiyyatda olan hidronim kimlər tərəfindənsə, hansısa məqsədlə dəyişdirilərək, çay kənarındakı lövhələrdə Balharu yazılmışdır! Oxşar misallar çoxdur. İmkan olanda bunlardan bəziləri haqqında fikirlərimi KİV-də dəfələrlə bildirmişəm. Bu məqalədə isə həm dilimizlə, həm mədəniyyətimizlə, həm də nüfuzumuzla bağlı olan, eyni zamanda dilçiliyin obyekti olan antroponim və etnonim məsələlərinə toxunmaq istəyirəm.

Hər bir dilin onomastik leksikasında antroponim, toponim və etnoqrafizmlər dil daşıyıcılarının tarixinin araşdırılmasında zəngin faktik material mahiyyəti daşıyır. Bu baxımdan, antroponimləri xüsusi qeyd etmək lazımdır. Antroponimlər dil daşıyıcılarının etnik mənşəyi, etnopsixologiyası, dünyagörüşü, inancları və mədəni səviyyəsi ilə sıx bağlıdır. Hər bir xalqın antroponimləri onun mənəvi və maddi dünyası ilə, ayrıca götürülmüş bir şəxsin mənsub olduğu nəslin, ailənin səviyyəsi, cəmiyyətdə tutduğu mövqeyi ilə sıx bağlıdır.

Bəzi xalqların şəxs adları əsasında yuxarıda deyilənləri nəzərdən keçirək. Müasir alman antroponimiyasında qədim germanlarda müqəddəs heyvanlar anlayışı ilə bağlı Wolfraban (wolf- "qurd/canavar" + -raban "qarğa" (qədim german mifologiyasına əsasən, tanrı Odinin hər çiynində bir qarğa oturur; onlar gördükləri, eşitdikləri hər şey barədə onun qulağına pıçıldayırlar; tanrının qarşısında iki canavar/qurd olur), Eberhard (eber- "qaban"), Berhard (ber- "ayı"), Arnbrecht (arn- "qartal") kimi şəxs adları mövcuddur. Müasir ərəblərdə Tinqiz (türkizm "dəniz", müq. et: Tengiz, Çingiz), Əsəd, Abbas, Arslan (türkizm - slavyan dillərində, o cümlədən, rus dilində söz önündə a səsi işlənmədiyindən türk dilindən alınma Arslan antroponimi - Ruslan şəklinə düşmüşdür (müq. et: türk altun rus latunğ)) "aslan, şir", Arslan-Tuqmas (türkizm - "aslan doğmuş") kimi adlarla yanaşı, tərkibində kərtənkələ, ilan, əqrəb, it, tülkü, meymun, eşşək, donuz (!) və s. anlayışlı tərkibləri olan zooantroponimlər də var.

Rus antroponimiyasında quş, qarğa, toyuq, durna və s. ornitonim, ağcaqanad, milçək, çəyirtkə və s. həşərat adları, şir, canavar/qurd, qoyun, keçi, donuz və s. zoonim, çəkic, bel, biz, malakeş və s. alət adları, corab, papaq, kürk, beret və s. geyim adları, açar, qutu, balış, tava və s. ev əşyaları, çörək, kolbasa (türkizm), kisel, pivə, sala, bublik və s. yemək adları, baraban, skripka, duda (türkizm tütək) və s. musiqi alətlərinin adlarından yaranmış soyadları mövcuddur. Oxşar soyadları yunanlar üçün də səciyyəvidir. Qeyd etmək lazımdır ki, rus antroponimiyasında ağcaqayın, göbələk, turp, gicitkan və s. fitonim tərkibli çoxlu sayda antroponimlər olduğu halda, qadın adlarında gül adı tərkibli bircə ad belə, yoxdur. Roza "qızıl gül", Jasmin "yasəmən" adları, müvafiq olaraq, Avropa və türk mənşəlidir. A.V.Superanskaya qeyd edir ki, rus və ərəb antroponimiyasında fiziki çatışmazlıqları əks etdirən şəxs adları çoxluq, gözəlliklə bağlı adlar isə azlıq təşkil edir. Aşağıda isə Azərbaycan antroponimiyasını nəzərdən keçirək.

Adımız. Qədim türk antroponimiyasının bariz nümunəsi Oğuz xaqanın oğullarının adlarıdır: Gün xan, Ay xan, Ulduz xan, Göy xan, Dağ xan və Dəniz xan. Oğuz (~ öküz) zooetnonimi qədim türklərin öküz totemindən yaranmışdır. İçərişəhərin Qoşa qala qapısının üstündəki lövhədə oyulmuş, sağında və solunda aslan olan öküz tarixi faktdır. "Oğuz kağan" dastanında çəkilmiş göy öküz şəkli Tanrının yaratdığı yerin rəmzidir. Öküz həm də mifoloji ananın atributu kimi çıxış edir. Bunu mifoloji ananın digər atributu olan Umayın (qədim türklərdə öküz zooniminin sinonimi olan Buğa antroponimi də olmuşdur) üçbuynuzlu olması da təsdiqləyir. Qədim türklərə görə, öküz yerin, suyun hamisidir və türklərin mifoloji inanclarında yer göy öküzün üstündə qərar tutmuşdur. Öküz türk mifoloji sistemində göylə bağlı şəkildə təqdim olunur. Əski çağlarda türklər Ayı göy saqqallı öküz şəklində təsəvvür edirdilər. Bunu Türkmənistanda Altıntəpə (e.ə. III-II miillik) qazıntıları zamanı tapılmış, alnında firuzədən düzəldilmiş Ay təsviri olan qızıl öküz başı da təsdiq edir [Füzuli Bayat]. Məhz bu səbəbdən qədim zamanlardan müasir dövrədək türk xalqlarında, o cümlədən azərbaycanlılarda sözügedən səma cismləri və dənizlə bağlı adlar (Aygün, Ayxan, Günəş, Günay, Gündüz (Günel, Elgün antroponimlərində isə gün formantı qəd. türk kün "el, oba, yurd, dövlət" sözünün fonetik variantıdır. S.Vurğun bu sözü sinonimik cərgəyə salmışdır: "Elim, günüm, obam sənsən". Qədim türk küntegin (kün "el, oba, dövlət" + tegin "şahzadə") sözü fonosemantik diferensiallaşmaya məruz qalaraq müasir dil daşıyıcıları tərəfindən Güntəkin "günə oxşar" mənasında qavranılır), Ulduz, Çingiz tengiz ~ dəniz və s.) geniş yayılmışdır.

Tarixən qədim türk antroponimiyasının böyük əksəriyyətini zoonim (buğa, bars "pələng", arslan, tonqa "bəbir", durna, laçın və s.), metal (altun, dəmir, polad, bağır "mis" və s.), qiymətli daş (almaz, yaqut, inci və s.), rütbə (xaqan, xan, erkin "general", xatun və s.), müsbət keyfiyyət, mənşə bildirən (bilgə "müdrik", alpan, bahadur "igid", inancu "etimadlı, etibarlı", tat "yad", qıpçaq, səlcuq və s.) anlayışlı sözlərdən yaranmış kişi və qadın adları təşkil etmişdir. Lakin tarixin müəyyən mərhələlərində yəhudi dinini qəbul etmiş türklərin (xəzərlər, karaimlər) antroponimiyasında yəhudi mənşəli, xristianlığı qəbul etmiş türklərin (çuvaşlar, qaqauzlar, Sibir türkləri) antroponimiyasında xristian, xüsusən də, rus mənşəli ad və soyadları vüsət aldı. İslamı qəbul etmiş türk xalqlarının antroponimiyasına külli miqdarda ərəb mənşəli adlar daxil olmağa başladı. Qeyd etmək lazımdır ki, tarixən ərəb antroponimiyasına daxil olmuş yəhudi mənşəli (Qabriel - Cəbrayıl, Avraam - İbrahim, İonis - Yunis, İosif - Yusif (Yusuf, Usub) Asif, Solomon - Salman Süleyman, Samuel - İsmayıl və s.) adlar da, mexaniki olaraq, türklər tərəfindən "müsəlman adları" kimi alınmışdır. Ərəb mənşəli adlar sırasında, bütün müsəlmanlarda olduğu kimi, statistik baxımdan, Peyğəmbərin (məncə, müsəlman aləmində Peyğəmbərin adının qoyulması qadağan olunmalı idi, çünki bilmək olmaz ki, bu uşaq böyüyəndə hansı tərbiyənin, davranışın, peşənin, məşğuliyyətin sahibi olacaq...) (Muhammad Məhəmməd / Məmməd / Maqomet / Mehmet / ... ), ilkin xəlifələrin - Əbubəkr, Ömər, Osman, Əli adları üstünlük təşkil edir. Qəribəsi budur ki, şiə təriqətindən olanlar İslam ordusuna rəhbərlik etmiş, Peyğəmbəri iki dəfə xilas etmiş və Peyğəmbərin vəsiyyətinə görə, qəbirləri yan-yana olan II xəlifə Ömərin, İslam mədəniyyətinin inkişafında (Qurani-Kərimin ilk nəşri, rəsədxanaların tikilməsi, mədrəsələrin yaradılması) xüsusi rolu olmuş III xəlifə Osmanın adını uşaqlarına qoymurlar, şiə imamlarının (Əli, Həsən, Hüseyn, Cəfər, Rza və s.) adlarına üstünlük verirlər.

XIX yüzilliyin sonlarından, XX yüzilliyin əvvəllərindən başlayaraq Azərbaycanda və Türkiyədə milli təfəkkür sahəsində özünütanıma prosesləri başlayır. Məhz bu dövrlərdə şair və yazıçılarımızın əsərlərində, xüsusən də, baş surətlərin adlarında türk mənşəli adlar vüsət alır. Təkcə C.Cabbarlının əsərlərində özünün yaratdığı çoxlu türk özəlli adlar var (Almaz, Yaşar, Aydın, Sevil və b.). H.Cavid oğlunu Ərtoğrul, qızını Turan adlandırmışdı. Tanınmış rəssamımız Toğrul Nərimanbəyovun da adı (anası fransız olmasına baxmayaraq) həmin illərdə qoyulmuşdu. Həmin illərdə Azər, Aslan, Şahin, Qorxmaz, Polad, Çingiz, Aygün, Sevinc, Sevil, Gözəl, Arzu və s. milli adlarımızın sayı artmağa başlayırdı. Lakin keçən əsrin 30-uncu illərində sovet rejimi tərəfindən ziyalı təbəqəsinin məhv edilməsi nəticəsində antroponimiya sahəsində də milliləşmə prosesi sönməyə başladı. Məhz bu vəziyyətin nəticəsi olaraq, antroponimiyamızda Sovet, Oktyabr, Yanvar, Traktor, Kombayn (Qambay), Vilen (Vladimir İliç Lenin), Vladlen (Vladimir Lenin), Mels (arks, Engels, Lenin, Stalin), Sveta ( Azərbaycan ziyalılarını kütləvi surətdə məhv etmiş Stalinin qızı Svetlananın şərəfinə!), sovet məmurunun vəzifə adı Narkom kimi siyasi mahiyyət daşıyan adlar peyda olmağa başladı. Bundan başqa, tarixi saxtalaşdırma, ruslaşdırma siyasətinin nəticəsi olaraq, sonrakı illərdə rus əyan rütbəsi Knyaz, Xəzərin Azərbaycan sahillərində talançılıqla, qarətçiliklə, dinc əhalini qırmaqla məşğul olmuş dəniz quldurunun adı - Razin, motivi aydın olmayan Prikaz "əmr" və s. kişi adları, Alla, Nataşa, Tanya, Maya, Novella, Natella və s. qadın adları, "müasirləşmə" yönündə Otello, Hamlet, Elton, Emil, Edison, Edelman (sonuncu iki "ad" Avropa mənşəli soyadlarıdır) kimi Avropa mənşəli adlar ayaq tutub yeriməyə başladı. Sovet sistemində formalaşmış, milli şüurdan uzaq düşmüş bəzi valideynlər uşaqlarının adlarının etnolinqvistik, etnopsixoloji tərəflərini düşünməmişlər. Sual olunur: ruslar, avropalılar öz uşaqlarına Azərbaycan mənşəli adlar qoyarlarmı? Yaxud, Sofiya, Afina, Tehran, İsfahan, Tiflis (hətta Yerevan!) şəhərlərinin sakinləri uşaqlarını Bakı, Naxçıvan, Şuşa, Təbriz, Ərdəbil, misirlilər, əgqanlar uşaqlarını Azərbaycan, Türkman adlandırardılarmı?

Son dövrlərdə, xüsusən də müstəqillik illərində şəxs adları sahəsində nəzərəçarpacaq dərəcədə ziddiyyətlər yer almışdır. Bir tərəfdən mənası şəffaf, ürəkaçan, türk mənşəli Atilla, Alpər, Elsevər, Uğur, İlkin, Ümid, Erkin, Türkan, İnci, Tuncay, Banuçiçək, Burlaxatun, Taclıbəyim və s. adlar, digər tərəfdən, mənəvi-etik cəhətdən yolverilməz, Məşuqə, Cəllad, gələcəkdə gülüş obyekti olacaq Sərxoş, Limonad, Limonə kimi adlara rast gəlirik. Övladına, heç bir mənası olmayan, özü dediyi kimi, "qəşəng səsləndiyinə görə" Nani adı qoyan valideyn düşünməlidr ki, gələcəkdə bu qız uşağının adı bağçada, orta, ali məktəbdə dostları arasında gülüş obyekti olacaq. Kimisi onu nənə, kimisi nanə, kimisi nənni, kimisi də nyanya (rus. "dayə") çağıracaq. Bu qız böyük yaşlarında da öz adından utanacaq, kiməsə özünü təqdim edərkən sıxılacaq, onda əksiklik kompleksi yaranacaq! Bu silsiləyə heç bir mənası olmayan, yalnız səs yığımı olan Elmar, Elnar, Elnarə, Gülmirə, Aynel, Aelin, Elina, Elvin, Elvina, Elvir, Elvira və s. adları da əlavə etmək olar. Məlumdur ki, ərəb dilində cins kateqoriyası zəminində ərəb mənşəli Cəmil, Firuz, Adil, Kamil, Ramiz və s. kişi adlarına qadın cins göstəricisi -ə (tə-mərbutə) əlavə etməklə Cəmilə, Firuzə, Adilə, Kamilə, Ramizə və s. qadın adları yaranır. Bu qəbildən olan qadın adlarını türklər (təkcə türkiyəlilər yox, bütün türklər nəzərdə tutulur) ərəblərdən tarixən bu şəkildə almışlar. Lakin son dövrlərdə dilində cins kateqoriyası olmayan türklərdə, o cümlədən, azərbaycanlılarda türk mənşəli kişi adlarına sözügedən -ə sonluğu qoşmaqla qadın adı yapmaq dəbə düşmüşdür. Misal üçün, Anarə, Turanə (Turan toponimi ana vətən anlayışı ilə bağlı olduğu üçün H.Cavid qızına Turan adı qoymuşdu. Türkiyəlilərə gəlincə, Turan - oğlan, Nəriman isə qız adıdır!), Şahinə, Etibarə, İlqarə və s. İş burasındadır ki, etibar və ilqar ərəb mənşəli sözlər olsa da, ərəblərdə belə şəxs adları yoxdur. İstisna olunmur ki, belə getsə, Çingizə, Yaşarə, Aydınə, Teymurə və s. kimi "adlar" da meydana çıxacaq! Vacib bir məsələni də qeyd etmək lazımdır: bizdə son illərdə bəzi adlar həm qızlara, həm də oğlanlara qoyulur (Məhəbbət, Ədalət, Qüdrət, Şəfaqət, Şirin, Almaz, Günəş, Arzu, İzzət və b.). Belə ikitərəfliliyin həmişə ad daşıyıcısının adı ilə bağlı mübahisələrə, sıxıntılara, narahatlıqlara səbəb olduğunun şahidi olmuşuq. Başqa xalqların antroponimiyasında belə təzadlara rast gəlməmişəm. Təəssüflər olsun ki, tarixən fars dilindən alınma, mənfi mənalı sərbəst "başı bağlı" (sərbəst olmayan), gümrah "yolunu itirmiş", "azmış" kimi sözləri semantik cəhətdən təhrif edərək müsbət məna aşılamışıq! Bəzi adlarımız da həmin yolu keçmişdir, misal üçün, səs baxımından gözəl səslənən Afət adı.

(ardı var)

Etibar İNANC,

AMEA Dilçilik İnstitutunun

böyük elmi işçisi, filologiya üzrə

fəlsəfə doktoru

Elm.- 2013.- 23 yanvar.- S.14.