MİLLİ FOLKLORUMUZUN FUNDAMENTAL NƏŞRİ: "NAXÇIVAN FOLKLORU" ÜÇCİLDLİYİ

Elmi ictimaiyyətin, xüsusilə folklorşünasların, o cümlədən geniş oxucu kütləsinin maraqla gözlədiyi və izlədiyi "Azərbaycan folkloru antologiyası" seriyasından "Naxçıvan folkloru" üçcildliyinin sonuncu cildi də çapdan çıxdı (Azərbaycan folkloru antologiyası. Naxçıvan folkloru. Naxçıvan, "Əcəmi" nəşriyyatı, I cild-2010; II cild-2011; III cild-2012). Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisi sədrinin sərəncamı ilə AMEA Naxçıvan Bölməsi İncəsənət, Dil və Ədəbiyyat İnstitutu Folklorşünaslıq şöbəsinin hazırladığı üçcildliyə dünyanın ən qədim sivilizasiya mərkəzlərindən olan Naxçıvanın zəngin folklor mühitindən toplanılmış qiymətli və əvəzsiz folklor örnəkləri daxil edilmişdir.

Cildlərin baş məsləhətçisi Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin sədri Vasif Talıbov, rəyçilər AMEA-nın həqiqi üzvləri İsa Həbibbəyli və İsmayıl Hacıyev, tərtibçiləri Məhərrəm Cəfərli və Rafiq Babayevdir.

Üst-üstə 1500 səhifədən ibarət olan üçcildlik, sözün həqiqi mənasında, Azərbaycan mənəviyyat tarixinə qoyulmuş abidədir. Uydurduqları on-on beş səhifəlik "Sasunlu Davud" mətni ilə dünya epos xəzinəsində özlərinə yer tutmağa çalışan, özlərini qədim epos, arxaik dastançılıq ənənəsinə malik xalq kimi təqdim edib, türklərə qarşı saxta iddialarla çıxış edən ermənilər qarşısında nəhəng "Naxçıvan folkloru" antologiyası onu yaradan xalqın yaradıcı dühasını, sinəsində minillər boyu qoruyan, yaşadan və gələcək nəsillərə müqəddəs əmanət kimi ötürən insanların milli yaddaşının əzəmət və qüdrətini bütün dünyaya nümayiş etdirən misilsiz və inkarolunmaz söz xəzinəsidir. Bu xəzinənin bütün gücü, bütün qüdrəti onun hər bir incisi ilə Azərbaycanın qədim diyarı Naxçıvan torpağına bağlılığındadır. Üçcildlikdəki saysız-hesabsız folklor incilərinin hər biri milli varlığımızın bu torpaqdakı ilahi yaradılışını təsdiq edən inkarolunmaz sənəddir. Təbiətin hər gülü, hər çiçəyi onu yetirən torpağa bağlı olduğu, o torpaqdan güc aldığı kimi, cildlərdəki folklor nümunələri də Naxçıvan torpağına, bu ulu yurdun daşlarına, qayalarına, meşələrinə, bulaqlarına bağlıdır.

Üçcildlik dünyaya gözlərini ana sevgisi ilə açan, mayası laylalarla yoğrulan, torpağın şəhdi-şərəsini ana südü ilə canına çəkən, yurd yaddaşını laylalarla, bayatılarla canına hopduran, nağıl, dastanla, tapmaca, əfsanəylə böyüyən bir Azərbaycan oxucusu üçün, sadəcə, bədii zövq, estetik qida mənbəyi olsa da, bu cildi araya-ərsəyə gətirən tədqiqatçılar, alimlər və özünün bütün siyasi-inzibati iradəsiylə onun arxasında duran dövlət üçün həm də ideoloji mübarizə silahı, torpaqlarımızın bütövlüyü uğrunda aparılan mücadilənin üzvi tərkib hissəsi, beynəlxalq məclislərdə, siyasi diplomatiya meydanlarında Azərbaycanın haqq mövqeyini sübut edən inkarolunmaz sənəddir. Çünki folklor ilk növbədə torpağa bağlı yaddaşdır: varlığın hər bir ünsürü torpaqdan cücərib boy atdığı kimi, mənəviyyat da torpaqdan baş qaldırır. Naxçıvan folklorunun bütün bədii gözəlliyi – yurdun gözəlliyinə, bütün mənəvi-əxlaqi dəyərləri – torpağın saflığına, bütün coşub-daşan, qəlblərdə yaşamaq, yaratmaq, insanı və dünyanı sevmək duyğuları oyadan poetik ruhu – torpağın ruhuna bağlıdır:

Torpaq varsa – ondan yoğrulan insan var;

İnsan varsa – onun ruhundan yoğrulan mənəviyyat var;

Mənəviyyat varsa – ondan yoğrulan folklor var.

"Naxçıvan folkloru" antologiyası məhz bu böyük həqiqəti – torpağın, insanın, mənəviyyatın və folklorun varlığını təsdiq edən əzəmətli abidə olduğu qədər bu torpağa iddia edən ermənilərin saxtakar və yalançı olduğunu ifşa edən "siyasi" sənəddir. Hər sözü, hər cümləsi ilə Naxçıvan tarixinə bağlı 1500 səhifəlik mənəviyyat xəzinəsi ilə müqayisədə 15 səhifəlik həqiqi folkloru olmayan ermənilər bu böyük abidə qarşısında tam rəzil duruma düşmüşlər. Ermənilər bütün tarixləri boyunca nökərçilik etdikləri (indi də etməyə məhkum olduqları) havadarlarının dəftərxana sənədlərində, vergi siyahılarında müxtəlif saxtalaşdırmalar aparıb, tariximizi öz xeyirlərinə təhrif edərək, Azərbaycanın Qarabağ və Naxçıvan kimi torpaqlarının onlara məxsus olduğunu "sübut edən" saxta dəlillər hazırlasalar da, üçcildlik "Naxçıvan folkloru" antologiyası onların əsrlər boyunca həyata keçirdiyi siyasəti darmadağın etmişdir. Üçcildliklə sübut olunmuşdur ki, ermənilər nəinki Naxçıvanda, ümumiyyətlə Qafqazda tamamilə yad və antibəşəri ünsürdür. Naxçıvanın torpaq yaddaşını bir güzgü kimi inikas edən folklor nümunələrində erməni adlı element yoxdur. Bu torpağın yaddaşı türklə nəfəs almış, türkün torpaq, yurd, insan sevgisi ilə yoğrulmuşdur. Bu, son dərəcə böyük amil olub, "Naxçıvan folkloru" üçcildliyi kimi monumental söz abidəsinin yaranmasını şərtləndirən siyasi-inzibati iradənin – Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Azərbaycanın müasir siyasi kursunun yaradıcısı və lideri Heydər Əliyevin "Hər bir xalqın özünə, öz tarixi köklərinə, əcdadları tərəfindən yaradılmış milli-mənəvi dəyərlərinə bağlılığı böyük amildir" fikrinin milli-mənəvi dəyərlərə münasibətdə həqiqi prinsipə və əməli reallığa çevirməsinin parlaq ifadəsidir.

"Naxçıvan folkloru" üçcildliyi mühit folklorunu sistemləşdirən antologiya kimi mükəmməl elmi əsaslara malikdir. Üçcildliyin elmi məziyyətinin ən bariz göstəricisi onun Naxçıvan folklor mühitinin janrlar sistemini bütöv şəkildə əks etdirməsində ifadə olunur. İstər hər bir cild, istərsə də bütövlükdə antologiya Naxçıvan folklor regionu üçün xarakterik və tipik nümunələr əsasında tərtib olunmuşdur. Toplama prosesində folklor mətnlərinin saflığını qorumaq kimi çətin bir işin öhdəsindən uğurla gəlmiş folklorşünas-toplayıcılar və toplanmış nəhəng mətn bazası üzərində seçmə və sistemləşdirmə kimi ağır bir iş aparmış folklorşünas-tərtibçilər son dərəcə məsuliyyətli bir vəzifəni həyata keçirməyi bacarmışlar: onlar mühit insanının sinəsində minillərdən bəri nəsillərdən-nəsillərə müqəddəs əmanət kimi ötürülərək yaşayan folklor mətnlərini zədəsiz, təhrifsiz, onun poetik strukturunun heç bir elementini korlamadan, kənar müdaxiləyə yol vermədən, bədii ruhuna, müqəddəsliyinə, poetik bakirliyinə ziyan vurmadan toplamışlar. Bütün dünyada, o cümlədən Azərbaycanda da ən müxtəlif səbəblərdən saxta folklor mətnlərinin yaradılmasının təəssüfdoğuran praktikaya döndüyü hazırkı şəraitdə AMEA Naxçıvan Bölməsi İncəsənət, Dil və Ədəbiyyat İnstitutu Folklorşünaslıq şöbəsindəki həmkarlarımızın gördüyü bu iş elm qarşısında alim məsuliyyətinin parlaq örnəyi, xalq qarşısında milli fədakarlığın bariz nümunəsidir.

Bütöv Azərbaycanın folklor mühitləri içərisində Naxçıvan bölgəsi qədimliyi və müasirliyi, arxaizmi və çağdaşlığı unikal şəkildə qovuşduran mühitdir. Bölgənin mənəvi dünyasının, yaşam tərzinin bütün təzahür nümunələrində tarixi potensiya müasir formaların ruhunu və canını təşkil edir. Bölgə insanı çağdaş dünya mədəniyyətinin heç bir nailiyyətini milli tarixi dəyərlərlə qovuşdurmadan, onları milliləşdirmədən qəbul etmir. Bölgədə bədii söz örnəklərindən başlamış memarlıq abidələrinə, müasir şəhərsalma arxitekturasına qədər hər yerdə keçmişlə bu gün, milliliklə bəşərilik başbaşa, çiyin-çiyinədir. Bu cəhət bölgədə hələ də canlı olan folklor düşüncəsi üçün də aktualdır. Bölgə insanının şüuru müasir dünya dəyərlərinə açıq olduğu kimi, minilliklərin mənəviyyat yükünü özündə daşıyan folklor əxlaqını, mental-folklor davranışını da eyni canlılıqla yaşadır. Antologiya tərtibçilərinin elmi hünəri həm də onda ifadə olunur ki, onlar təkcə mətnlər seçmək və sistemləşdirməklə məşğul olmamış, eyni zamanda növlərin və janrların kombinasiyasında bölgə folklorunun canlı ruhunu, həyat döyüntülərini təcəssüm etdirməyə çalışmışlar. Bu cəhətdən antologiyanın hər bir cildində və ümumən üçcildlikdə növlərin və janrların təqdimi, folklor mətnlərinin düzümü ciddi elmi prinsiplərə söykənir. Tərtibçilər sistemləşdirmə zamanı miflərdən lətifələrədək elə bir düzüm prinsipi tətbiq etməyə çalışmışlar ki, bu zaman Naxçıvan torpağının bütün tarixi əzəməti (inkişaf diaxroniyası) və müasir düşüncə tərzi (mənəviyyat sinxroniyası) orada öz əksini tapa bilsin.

Bütün cildləri miflər, əfsanələr və rəvayətlərlə başlayan tərtibçilər burada, sadəcə, ənənəvi prinsiplərə əməl etməklə kifayətlənməmişlər. Onların modelləşdirməsində Naxçıvan torpağının yaranma tarixi bəşər tarixinin ən ilkin və müqəddəs dəyərləri olan Nuh peyğəmbər, əfsanəvi əcdad Oğuz xan, ulu yaddaşın başlancığı Türk, bəşər tarixinin ortaq ilahi dəyəri Süleyman peyğəmbər, Xızır peyğəmbər və s. kimi dəyərləri də öz içərisinə alır. Başqa sözlə, burada "Nuhdan və mifdən başlanan" Naxçıvan tarixi dünyanın yaranma tarixi kimi təqdim olunmaqla "Naxçıvan folkloru" antologiyasının özünü də "bəşəriyyətin yaranışının folklor tarixi" kimi təsdiq edir.

Digər tərəfdən nümunələrdəki sellərə qərq olan Sara, əjdaha ilə vuruşan Fərhad, müqəddəslər pənahgahı Əshabi-Kəhf, Nuh peyğəmbərin ilk dəfə qədəm qoyduğu Nuhdaban, Koroğlunun nal daşı və s. kimi obrazlar Azərbaycan folklor düşüncəsinin Naxçıvan kodunun mükəmməlliyini, əsil-kökünü, bu torpağın tarixinə bağlılığını nümayiş etdirməklə yanaşı, eyni zamanda onun kamil düşüncə kodu kimi dünya mədəniyyətinin sağlam, humanist, bəşəri düşüncəsi olduğunu təsdiq edir.

Antologiyada verilmiş lirik janr nümunələri ana laylalarından tutmuş mərasim nəğmələrinə qədər Azərbaycan insanının daxili mənəviyyat aləminin nə qədər saf və təmiz olduğunu, nə qədər ali və ülvi hisslərdən yoğrulduğunu nümayiş etdirir. Bu nümunələrdə canlı şəkildə öz təcəssümünü tapmış ana sevgisi, oğul həsrəti, yar intizarı, yurd yanğısı, arzu qubarı, murad sevinci və s. kimi hisslər Naxçıvan torpağı üzərində gəzən hər bir azərbaycanlının münis, incə, humanist duyğulara malik olan insan kimi təkcə bu ölkənin yurddaşı olduğunu yox, həm də bütün dünyanın namuslu vətəndaşı olduğunu, ona verilmiş ömrü və dünyanı halallıqla yaşadığını, qəlbinin sülh və barış, sevgi və məhəbbətlə aşıb-daşdığını təsdiqləyir. Lakin antologiyadakı qəhrəmanlıqla, yurd, vətən sevgisi ilə süslənmiş lirik, o cümlədən digər növlərdə olan nümunələr bölgə insanı üçün vətənin bütün dəyərlərdən yüksəkdə durduğunu, torpağın ana qədər müqəddəs olduğunu və lazım gələndə hər bir insanın "Azərbaycan" adını bu torpaqda əbədi yaşatmaq naminə öz şirin canını verərək, hər an əbədiyyətə qovuşmağa hazır olduğunu da nümayiş etdirir.

Əlbəttə, "Naxçıvan folkloru" antologiyasının elmi və mənəvi məziyyətləri danışmaqla tükənən deyil. Tükənməzlik antologiyanı canlı, nəfəs alan, ürəyi döyünən varlığa – möhtəşəm söz abidəsinə çevirən folklordan gəlir. Folklor hər an canlıdır: onu yaradan və yaşadan xalqın ürək döyüntülərinə bağlıdır. Bundan dolayı üçcildlik haqqında bizim bu yazımız da daxil olmaqla yazılan və yazılacaq heç bir yazı bu məna tükənməzliyini tükətmək, bu sonsuz gözəllik aləminin sonuna çatmaq qüdrətində deyil. Bu səbəbdən əsas qənaətlərimizi qeyd etmək istərdik:

1. Üçcildlik "Naxçıvan folkloru" antologiyası nəşrinin başa çatması ilə Azərbaycan folklor dünyasının qədim və zəngin bölgələrindən olan Naxçıvanın folklor nümunələrinin elmi prinsiplərlə toplanması, tərtibi və nəşri sahəsində fundamental layihə həyata keçirilmişdir. Antologiyanın çapı folklor nümunələri ilə son dərəcə zəngin olan mühitdə hələ bundan sonra aparılacaq işlər üçün etibarlı nəzəri-praktiki baza yaradır.

2. Üçcildliyin toplayıcı və tərtibçilərinin antologiyanı müasir folklorşünaslığın elmi-nəzəri prinsipləri əsasında hazırlaması onu ölkə elminin dünya miqyaslı uğuruna çevirmiş olur.

3. Antologiyada folklorşünaslığın elmi norma və prinsiplərinin yüksək şəkildə gözlənilməsi, mətnlərin milli poetik ruhunun zədəsiz və təhrifsiz halda milli düşüncə dövriyyəsinə daxil edilməsi "Naxçıvan folkloru" üçcildliyini folklorun toplanması və çapı sahəsində böyük uğurlara imza atmış milli folklorşünaslıq elmimizin də fundamental nailiyyəti kimi səciyyələndirməyə imkan verir.

3. Antologiyada bölgə folklorunun növ və janrlar sisteminin mükəmməl şəkildə əks olunması, mühitin folklor dünyasının bütün tarixi inkişaf dinamikası və müasir həyat ritminin onda təcəssüm olunması üçcildliyi "Naxçıvanın Folklor Tarixi" kimi də təsdiq etməyə imkan verir.

4. Üçcildlikdə təqdim olunan folklor nümunələrində Azərbaycanın milli-mənəvi dəyərlər sisteminin əks olunması, milli tarix və düşüncəmizin müqəddəs dəyərlərini səciyyələndirən milli və ümumbəşəri obrazların aparıcı fonu təşkil etməsi antologiyanı "Azərbaycanın Milli Kimlik Kitabı" kimi də təsdiq etməyə imkan verir.

5. Antologiyadakı nümunələrin mənəvi saflıq və paklığı, onlarda insana və torpağa olan sevginin sərhəd tanımaması, bu sevginin Azərbaycanın sərhədlərini aşaraq bütün dünyanı və bütün xalqları əhatə etməsi üçcildliyi həm də "Bəşəriyyətin İnsanlıq kitabı" kimi təsdiq etməyə imkan verir.

6. "Naxçıvan folkloru" antologiyası xalqın minillərdən bəri "yazdığı" və sinəsində yaşatdığı bədii tarix kitabıdır. Bu kitabın hər səhifəsi, hər sözü, hər cümləsi Azərbaycan insanının Naxçıvan adlı torpaqda "Nuhdan və mifdən başlanıb" günümüzədək davam edən və əbədiyyətə qədər yaşayacaq tarixindən bəhs etməklə antologiyanı torpaqlarımıza göz tikən, tamah salan düşmənlər qarşısında "Azərbaycanın Zəfər Qalası" kimi də təsdiq etməyə imkan verir.

7. "Naxçıvan folkloru" antologiyasının yüksək poliqrafik təqdimatı, üçcildliyin hər kitabında və hər vərəqində təcəssüm olanan milli-siyasi məsuliyyət onu dövlətin milli-mənəvi dəyərlərə hörmət və qayğısının parlaq nümunəsi kimi də təsdiq etməyə imkan verir.

8. "Naxçıvan folkloru" antologiyası ömrünü, gününü xalqının müqəddəs söz yaddaşını zərrə-zərrə, dənə-dənə, gilə-gilə toplamağa həsr edən bölgə folklorşünaslarının, konrket olaraq AMEA Naxçıvan Bölməsi İncəsənət, Dil və Ədəbiyyat İnstitutu Folklorşünaslıq şöbəsinin araya-ərsəyə gətirdikləri bu abidəni millətə və elmə xidmətin fədakarlıq nümunəsi kimi təsdiq etməyə imkan verdiyi kimi, eyni zamanda Azərbaycan elminin bu ləyaqətli alimləri və el-obanın bu fədakar övladlarının hər cür mənəvi hörmət və mükafata layiq olduqlarını da təsdiq edir.

Seyfəddin RZASOY,

AMEA Folklor İnstitutu

Mifologiya şöbəsinin müdiri,

filologiya üzrə elmlər doktoru

Elm.- 2013.- 31 yanvar.- S.14.