Adımız, soyadımız və milliyyətimiz

(əvvəli ötən sayımızda)

Soyadımız. Bütün dünya xalqlarında qədim zamanlarda soyadları olmamışdır. Avropada orta əsrlərdə soyadları yalnız zadəganlarda olurdu. Sonrakı zamanlarda tacirlərin, bir qədər sonralar orta təbəqədən olan şəhər əhalisinin də adlarına soyadları əlavə olunmağa başlamışdı. Həmin dövrlərdə aşağı təbəqədən olan şəhərlilərin və kəndlilərin soyadı olmurdu. Maraqlıdır ki, İslandiyada müasir zamanda da antroponimiya sistemində soyadı yoxdur. Rusiyada XV yüzillikdən başlayaraq knyaz təbəqəsindən olanlarda soyadları dəbə düşmüşdü. XVI-XVIII yüzilliklərdə zadəganların, XVIII-XIX yüzilliklərdən başlayaraq tacirlərin adlarında soyadları meydana gəldi. Kəndlilərə isə soyadı yalnız 1861-ci ildə təhkimçilik hüququ ləğv olunduqdan sonra verilməyə başlandı. Sibir xalqlarının isə keçən yüzilliyin 30-cu illərinədək soyadı olmamışdır.

Türklərdə, o cümlədən, azərbaycanlılarda tarixən şəxs adı ilə yanaşı ayama/ləğəb (Dədə Qorqud, Dəli Domrtul, Uzun Həsən, Keçəl Həsən, Topal Teymur və b.), titul (Küntegin, Xan Asparux, Çingiz xan, Şah İsmayıl, Nadir şah və b.), etnonim-ayama (Qıpçaq Məlik, Ağa Məhəmməd şah Qacar, Nadir Şah Əfşar və b.) işlətmək ənənəsi olmuşdur. Orta yüzilliklərdə İslamı qəbul etmiş türklərdə zadəganlar, alimlər, şairlər 7 tərkibli (ad, ata, baba adları, doğulduğu yer adı) ərəb antroponimik sistemindən istifadə etməyə başladılar. Misal üçün, Əbu Bədil Əfzələddin İbrahim ibn Nəccar ibn Osman ibn İbrahim Həqaiqi Həssanül-əcəm Xaqani Şirvani. XIX yüzillikdə Rusiya imperiyasına qatılmış Quzey Azərbaycan zadəganları, ziyalıları tədricən rus antroponimik sisteminə keçirdilər (Bakıxanov, Axundov, Tağıyev, Nağıyev, Şıxlinski, Naxçıvanski, Xoyski, və b.). Sovet dövrünün əvvəllərində başlanmış pasportlaşdırma prosesində, mənfur qonşularımız, gürcülər, sonralar Baltikyanı ölkələr də istisna olunmaqla, əhalisinin əksəriyyəti müsəlman (Şimali Qafqaz, Tacikistan), türk olan respublikalarda, məcburi qaydada, rus antroponimiya sistemi tətbiq edilməyə başlandı. Bu sistemə əsasən, soyadının əsası ata, yaxud baba adından götürülür və sonuna -ov / -yev sonluğu əlavə edilir. Avropa standartlarından fərqli olaraq, geniş xalq kütləsinin sənədlərində birinci soyadı, ikinci şəxs adı, üçüncü ata adı qeyd olunurdu. Lakin sovet rəhbər vəzifəlilərinin antroponimiyasında isə birinci - ad, ikinci - ata adı, sonda isə soyadı yazılırdı/deyilirdi (misal üçün, Leonid İlğiç Brecnev və b.). Təəssüflər olsun ki, bu ənənə bu gün də ölkəmizdə davam etməkdədir. Dünyada əksər ölkələrdə isə sənədlərdə əvvəlcə şəxsin adı - "first name - birinci ad" (çünki insan, əsasən, adı ilə tanınır), ikinci - ata adı "patronymic - ata adı", yaxud "middle name - orta ad", üçüncü isə - "surname - soyadı" qeyd olunur. Xalqımız müstəqillik əldə etdikdən sonra soyadı sahəsində də milliləşmə prosesləri başlamışdır. Lakin bu məsələdə də problemlər var. Xalqa təklif olunan -lı, -soy, -zadə soyadı formantları, -ov / -yev sonluqlarının atılması problemi həll etmir. Bəzi gözəl səslənən soyadları istisna olmaqla (Şahpələngov Şahpələng, Qacarov Qacar, Yüzbaşov Yüzbaşı), çox yayılmış ad əsaslı soyadlarında təkrarçılığa yol verilir (Məmmədov Məmməd Məmməd Məmməd, Həsənov Həsən Həsən Həsən və s.). Statistikaya görə, məlum səbəblərdən, bizdə Məmmədov, Həsənov, Hüseynov, Abbasov və bu qəbildən olan soyadları çoxluq təşkil etdiyi üçün, ölkə əhalisinin çox hissəsi Məmmədli, qalan hissəsi isə, əsasən, Həsənli, Hüseynli, Abbaslı ... olacaq. -zadə sonluğu da -ov / -yev kimi bizə yaddır. Bəzi soyadlarında -lı, -soy sonluqları qəribə səslənər (Atalı, Balalı, İbişli, Məmişli, Qulusoy, Abbassoy və s.). Məhz bu səbəblərdən əksər vətəndaşlar köhnə soyadlarında qalmağa üstünlük verirlər.

Soyadı məsələsində keçən yüzilliyin Türkiyə təcrübəsindən yararlanmaq lazımdır. Nəsil, peşə, yer adlarından savayı dilçilərin yaratdıqları soyadları (Dəmirəl, Dəmirqol, Açıqgöz, Çətinqaya, Ərdoğan və b.) Dil qurumu tərəfindən xalqa təklif olunurdu və vətəndaş bəyəndiyini seçirdi. Tarixi, tanınmış şəxsiyyətlərimizin soyadlarını nəsilləri ücün (Şıxlinski, Bakıxanov, Hacıbəyov, Ləmbəranski, B. Vahabzadə, H. Əlivev və b.) qorumaq şərtilə, müvafiq qurumların nəzarəti altında, xalqa sərbəstlik, təkliflər və seçim hüququ vermək lazımdır. Niyə də vətəndaş nəsl adını (Adıgözəluşağı, Əlimərdangil, Xanəhmədevi, Sarıcalılar və b.), yer adını (Şuşalı, Qubalı, Novxanlı, Şəkili və b.), peşə adını (Balıqç?, Dərzi, Dəmirçi, Baltaçı və b.) soyadı kimi götürməsin?

Milliyyətimiz. Tarixən biz özümüzü oğuz, türkman, XX yüzilliyin əvəllərinədək müsəlman da adlandırmışıq. Hal-hazırda farslar və mənfur qonşular bizi türk, ərəblər türkman, ruslar yaxın keçmişədək, gürcülər isə bu gün də tatar adlandırırlar. XX yüzilliyin əvvəllərində türk-tatar terminindən də istifadə olunurdu. Cümhuriyyət dövründə türk etnonimi qanunlaşdırılmışdı. Lakin sovet dövründə, 1937-ci il sovet konstitusiyasında, Stalinin şəxsi təşəbbüsü ilə, milliyyətimizin adı dəyişdirilərək azərbaycanlı, dilimiz isə Azərbaycan dili kimi təsdiq edilmişdi. Bu ənənə bu gün də davam edir. Əvvəla, azərbaycanlı etnonimi bakılı, lənkəranlı, ağdamlı, rossiənin "rusiyalı", american "amerikalı", [irani] "iranlı" sözləri kimi etnik yox, coğrafi anlayış mahiyyəti daşıyır. Milliyyətindən asılı olmayaraq, Azərbaycanda doğulub yaşayan vətəndaşlar hamı azərbaycanlı, Bakıda doğulub yaşayanlar bakılı, Tehranda doğulub yaşayanlar tehranlılardır və s. İkincisi və əsası (!) - beynəlxalq səviyyədə "Ermənistan azərbaycanlıları", "Gürcüstan azərbaycanlıları" ifadələri bizimkilərin bu torpaqlara Azərbaycandan köçdükləri - gəlmə olduqları haqda "faktlar" verir! Azərbaycan toponiminin əsası azər formantıdır (H.Cavid surətlərindən birini Azər adlandırmışdır). Etnik mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, xalqımızın hər bir nümayəndəsinin, vətəndaşı olduğu torpağın - Azərbaycanın adı ilə bağlı olaraq, azəri etnonimi ilə, Azərbaycan dilinin də azəri dili / azəricə adlandırılması bütün aspektlərdə məqsədəuyğundur.

Etibar İNANC,

AMEA Dilçilik İnstitutunun

böyük elmi işçisi,

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Elm.- 2013.- 31 yanvar.- S.12.