İQLİM DƏYİŞMƏLƏRİ: MİF VƏ REALLIQLAR

(əvvəli ötən sayımızda)

İqlimin uzunmüddətli proqnozu mümkündürmü və AOÜDQM nədir?

İqlim çox mürəkkəb fiziki sistemdir. O, atmosferlə okean səthinin, dəniz buzlarının, kontinentlərin səthləri və buzlaqların, həm də biosferin qarşılıqlı təsiri ilə təyin olunur. Bu qarşılıqlı təsir nəticəsində iqlim sisteminin özündə zaman miqyası bir neçə həftədən on və yüz illərə qədər dəyişən mürəkkəb təbii rəqslər yaranır. Sistem günəş radiasiyası axınının dəyişməsi, vulkan püskürməsi zamanı atmosferə qaz və aerozolların atılması kimi təbii təsirlərə məruz qala bilər. Nəhayət, son məlumatlara görə, insanın fəaliyyəti iqlimə xeyli təsir göstərir.

Belə mürəkkəb sistemi anlamaq və onun dəyişməsini proqnozlaşdırmaq üçün atmosfer və okeanın ümumi dövranının qlobal modelindən (AOÜDQM) istifadə edirlər. Belə modellərlə hesablamalar nəhəng hesablama resursları tələb etsə də, onlara alternativ yoxdur. Müasir AOÜDQM iqlimin dəyişməsinin əsas xüsusiyyətlərini özündə əks etdirsə də, ayrı-ayrı rayonların iqlimini və onların dəyişmələrini kifayət qədər keyfiyyətli hesablaya bilmədiyindən onların sonrakı təkmilləşməyə ehtiyacı vardır. Bundan əlavə, model orta qiymətləri dəqiq verməklə yanaşı, ekstremal hallar bizim həyatımıza və təsərrüfat fəaliyyətinə güclü təsir göstərdiyindən, havanın ekstremal rejimlərinin təkrarlanma dəyişkənliyini də dəqiq verməlidir.

İqlimin gələcək dəyişmələri üçün AOÜDQM ilə alınmış proqnostik qiymətləri nə dərəcədə etibarlı saymaq olar? Belə hesablamalarda əsas iqlimyaradıcı prosesləri təsvir edən tənliklər bir neçə on ilə və yaxud yüz ilə inteqrasiya olunurlar. Bu səbəbdən sistematik səhvlər yaranır və onlar da proqnozun dəqiqliyinə təsir göstərir. Onların içərisində ən əhəmiyyətliləri aşağıdakı səbəblərdən ola bilər.

Birincisi, dünya cəmiyyətinin texnoloji inkişaf tendensiyasını və ətraf mühitin dəyişməsini böyük dəqiqliklə uzun müddətə qiymətləndirmək olmur. Bunun nəticəsi kimi də atmosferdəki istixana qazlarının və aerozolun konsentrasiyasının dəyişməsini qiymətləndirmək çətinləşir.

İkincisi, müasir AOÜDQM-lər nisbətən kiçik zaman ayırdediciliyinə malik olduğundan və qlobal və regional iqlimin antropogen təsirə həssaslığını müəyyən edən vacib iqlim proseslərini yaxşı təsvir etmədiyindən kifayət qədər kamil deyillər.

Şərh-xülasə

Beləliklə, yuxarıda təqdim olunmuş məlumatlara görə, qlobal istiləşmə probleminə elmi nöqteyi-nəzərdən yanaşdıqda belə bir sual ortaya çıxır: doğrudanmı, istiləşmə baş verir? Nə qədər təəccüblü olsa da bu adi suala birmənalı şəkildə cavab vermək olmur. Şübhəsiz, qlobal istiləşmənin xeyrinə olan çoxlu sayda sanballı faktlar mövcuddur, ancaq onların heç biri yüz faiz inandırıcı deyil, hər birinin bir "əmması" var. Ən vacib fakt son 150 ildə temperaturun 0,70C artmasıdır, hansı ki bu, iqlim normalarına görə az kəmiyyət deyildir. Buradaca həmin artımın daimi (davamlı) olmadığını qeyd etmək lazımdır: yəni göstərilən müddətdə iki istiləşmə və sonra soyuma sikli müşahidə olunmuş, üçüncü istiləşmə 1970-ci ildə başlamış və hələ də davam edir. Belə temperatur dalğalarının mövcudluğu bizi bir qədər ehtiyatlı olmağa çağırır. Ona görə ki, sənaye tullantılarının həcmi fasiləsiz (daimi) artmışdır və bunu məşhur "xokkey klyuşkası" (yuxarıdakı qrafikə bax), İngiltərədə "sənaye inqilabı" dövründə atmosferdə karbon qazının konsentrasiyasının sıçrayışla artması təsdiq edir.

İqlimin istiləşmənin xeyrinə olan əlamətlərdən biri buzların əriməsidir. Hazırda ən çox əriyəni dağlardakı buzlaqlardır, ancaq planetar miqyasda dağ buzlaqlarında buzlar elə də çox deyildir. Ən samballı fakt Yer örtüyü buzlarının səkkiz faizini təşkil edən Qrenlandiya buzlağının əriməsidir, son yarım əsrdə onun qalınlığı on dörd metr azalmışdır! Arktika dəniz buzları da son əsrin axırıncı iyirmi ilində öz sahəsinin iyirmi faizini itirmişdir. Antarktidanın şelf buzlaqları da hiss olunacaq dərəcədə əriyir. Amma vacib odur ki, Antarktida şelf buzları təkcə ərimir, belə görünür ki, hətta artır (akademik Dobretsov). Hələlik biz bilmirik, o nə qədər intensiv artır, ancaq mümkündür ki, bu artım bütün Yer kürəsindəki istiləşməni kompensasiya edə bilər. Beləliklə, yuxarıda sadalanan faktlardan heç biri birmənalı şəkildə Yerin bu və ya digər regionunda müşahidə olunan istinin həqiqətən qlobal və həqiqətən davamlı olmasını, lokal və müvəqqəti olmadığını təsdiq etmir.

Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, müasir iqlimşünaslıqda qlobal istiləşmə probleminə bir neçə yanaşma vardır və onlardan əksəriyyəti həlledici rolu karbon qazına, onun texnogen mənşəyinə verirlər. Karbon qazının rolunun olmadığını deyib, üstünlüyü günəş və aerozol nəzəriyyələrinə çevirənlərdə vardır. Bəzi nüfuzlu alimlər iqlimin dəyişməsinin əsas səbəbini okean-atmosfer sistemindəki avtorəqslərdə görürlər. Nəhayət, qlobal istiləşmənin olmadığını inandırmaq istəyən orijinallar da vardır və maraqlıdır ki, onların da ciddi arqumentləri mövcuddur.

Ən çox diskussiya obyekti olduğundan, sonda atmosfer qazlarının yaratdığı istilik effektinə bir də baxaq. Özlüyündə istilik qazları Yer üçün çox böyük müsbət əhəmiyyət kəsb edir: onsuz Yerin orta temperaturu müsbət on beş dərəcə yox, mənfi on səkkiz dərəcə olardı. İstixana effektindən danışanda əsas istixana qazının karbon qazı deyil, su buxarı olduğu az yada salınır və ya heç qeyd olunmur. Su buxarının istixana effekti o biri qazların hamısının payından xeyli çoxdur, o bütün istixana effektinin altmış faizini verir. Bəzi tədqiqatçılar bu faizi səksənə qaldırır. Karbon qazı bu prosesdə xeyli geridə qalır və ikinci yerdə durur. Bu qaz həmişə dövrandadır: fotosintez prosesində su və yerüstü bitki örtüyü tərəfindən udulur, bitki qalıqları çürüdükdə isə atmosferə qayıdır. Və yanacaq yandırılan zaman yaranan antropogen karbon qazının payı burada azdır, üç faizdən çox deyil.

Beləliklə, biz qlobal istiləşmənin səbəbinin birmənalı olmadığını sübut etməyə çalışdıq. Amma geniş ictimaiyyət daha bir çaşqınlığa da aludə olmuşdur: nəyə görəsə belə hesab edirlər ki, Yerin iqlimi Allah tərəfindən bizə bir dəfə, bu şəkildə və həmişəlik verilmişdir. Yəni hesab edirlər ki, iqlimin tamamilə müəyyən bir "normal" halı vardır, hansını ki, insan öz eqoist məqsədlərinə çatmaq üçün tam dağıda bilər və yaxud əksinə istəsə eqoist olmaz və vəziyyəti düzəldə bilər. Beləliklə, problem elm sahəsindən sosial və hətta mənəvi müstəviyə keçir.

Ancaq paleoiqlim məlumatları yerin iqliminin bir yox, bir neçə davamlı halının və hazırkı vəziyyətin onlardan birinin olduğunu göstərir. Əgər temperaturun daha böyük dövrdə gedişinə baxsaq (məsələn, son altmış beş milyon il ərzində) görərik ki, bu dövrdə biz ən soyuq vaxtda yaşayırıq. Eotsen optimumu adlanan maksimum temperatur əlli beş milyon il əvvəl qeyd olunmuşdur. Və nəhayət, Yerin temperaturuna, onda həyatın mövcud olduğu üç milyard il üçün baxsaq, onda temperaturun kəskin rəqs etdiyini və onun müasir qiymətinin bütün period üçün hesablanmış orta qiymətə kifayət qədər yaxın olduğunu görərik.

Nəticə

Yuxarıda deyilənlərdən aşağıdakı nəticələri çıxarmaq olar. Yer iqliminin indiki vəziyyəti unikal deyildir, Yer üzərində həyat mövcud olandan bəri dövrün orta temperaturuna yaxındır. Buz kernlərinin məlumatları bizim dördüncü dövrdə iqlimi stabilləşdirən mexanizmlərin olduğunu göstərir. Müasir istiləşmə dövrü qeyri-adi şəkildə uzanmış, yəni bizim buzlaqlararası dövr (holosen) artıq 11 min ildir davam edir, bütün əvvəlki holosenlər isə 4-5 min il davam etmişdir. Biz istiləşmənin zirvəsində çox qalmışıq, gələcəkdə insan istiləşmədən yox, soyuqlaşmadan qorunmalıdır: gec-tez yeni buz dövrü gəlməlidir. Elə Robert Emmeriksin filmində də son nəticə yeni buzlaşma dövrünün başlanmasıdır.

Bəzi tədqiqatçıların istiləşmə faktını inkar etdiyini biz yuxarıda qeyd etmişdik. Onların arqumentlərindən bəziləri də aşağıdakından ibarətdir: yerüstü meteostansiyaların məlumatları temperaturun davamlı surətdə artdığını göstərsə də, son 20 ildəki peyk ölçmələri belə artımı göstərmir. Onlar bu paradoksu onunla izah edirlər ki, yerüstü stansiyalar əvvəllər şəhərlərdən kənarda idi, indi isə onlar asfalt və betonun içərisindədir, yəni temperaturun "artması", onun ölçmə şəraitinin dəyişməsi ilə əlaqədardır.

Karbon qazının konsentrasiyasının artdığına heç kim etiraz etmir, ancaq bu artmanın səbəb yox, nəticə oduğunu sübut edən sanballı əsas vardır: daha yüksək temperaturda okeandan karbon qazı ayrılır (yuxarıda qeyd olunub). Bu nəticə Antarktida buz kernlərinin məlumatları ilə də təsdiq olunur: əvvəlki epoxalarda əvvəlcə istiləşmə baş vermiş, ancaq ondan sonra karbon qazının konsentrasiyası çoxalmışdır.

Buzlaqların əriməsi də şübhə altına alınmır, amma bunun nəticəsində okeanın səviyyəsinin xeyli qalxacağı sual doğurur. Məsələ ondadır ki, üzən buzların əriməsi ümumiyyətlə okeanın səviyyəsini dəyişməz (Arximed qanunu), Qrenlandiya buzlaqlarının əriməsi isə, yuxarıda qeyd olunduğu kimi, Antarktida buzlaqlarının artması ilə kompensasiya olunur.

Model hesablamalarının adekvatlığı da böyük şübhə yaradır. Mövcud modelləri keçmiş və müasir verilənlərə tətbiq etmək doğru nəticə vermir. Modellər vasitəsi ilə əvvəllər proqnozlaşdırılmış istilik baş vermədi, karbon qazının havadakı konsentrasiyası proqnozlaşdırılandan iki dəfə az oldu. Tənliyə daxil olan istilik və kütlə mübadiləsi kimi vacib parametrlər yaxşı məlum deyil, adətən, "havadan" götürülür. Orta müddətli (illər və onillər) iqlim proqnozunu vermək mümkün deyil. Çünki ona təsir edən amillərin özünü necə aparacağı məlum deyildir. Vulkanların püskürməsi və günəş aktivliyi ümumiyyətlə proqnozlaşdırılmır. Və ən əsası, atmosfer və okeanda gedən proseslər qeyri-xəttidir, ona görə də çətin modelləşdirilir (daha doğrusu, heç modelləşdirilmir).

Antropogen amil həqiqətən iqlimdə həlledicidirsə, onda istənilən halda onu Kioto protokolunda göstərilmiş 20% miqdarında azaltmaq fayda verməz. Nəzəriyyə göstərir ki, onu ancaq bir neçə dəfə azaltmaq nəticə verər. Aydındır ki, belə kəskin azaltma insanın təsərrüfat fəaliyyətini iflic edər. Ən maraqlısı odur ki, insanın bütün təsərrüfat fəaliyyəti dayandırılsa da, başlanmış istiləşmə (əgər həqiqətən o başlayıbsa) okeanın istilik inersiyası sayəsində hələ yüz və hətta iki yüz il davam edə bilər.

Bəzən deyirlər ki, antropogen istiləşmə ideyasını irəli sürənlərin özləri də karbon qazının atmosferə atılmasının azaldılmasının absurd olduğunu bilirlər. Ancaq bunu dillərinə gətirmirlər, ona görə ki, iqlimin istiləşməsi ilə mübarizənin faydasız və perspektivsiz olmasını etiraf etmək ümumiyyətlə iqlimşünaslıq tədqiqatlarının maliyyələşdirilməsini xeyli azaltmış olardı. Abstrakt akademiya elmi bir, insanın yaşaması isə başqa problemdir. Heç bir elmi mərkəzin rəhbəri tutduğu vəzifəyə görə bu etirafı etməz və heç öz əməkdaşlarına da rəva bilməz.

Bəs nə etməli? Sadəcə olaraq vəziyyətə uyğun işlər görülməli, Yerin iqliminə təsir göstərmək üçün istifadə olunan hədsiz və faydasız xərclər əvəzinə onun təbii dəyişmələrinə hazır olmaq lazımdır. Subasmaya məruz qala bilən ərazilərdən çəkilmək (məsələn, Xəzər dənizinin sahil zonasının mənimsənilməsində xüsusi strategiya işləmək), intensiv şəkildə Azərbaycanın arid zonalarında meşə salmaq və gözlənilən qlobal ekoloji problemlərə qarşı beynəlxalq əməkdaşlığı inkişaf etdirmək gərəkdir. Burada tələsməyə ehtiyac yoxdur, onları tədricən, ehtiyac və imkan olduqca həyata keçirmək lazımdır.

Və nəhayət, sonuncu. Belə bir qorxu var ki, gözlənilən istiləşmə Yerin iqlim balansını pozacaq, dəhşətli vəziyyət yaranacaqdır. Bu zaman elə hesab edirlər ki, Yerin hazırkı iqlimi onun mümkün olanlarından ən yaxşısıdır. Ancaq paleoiqlim tədqiqatları göstərir ki, Yerdə ən fəal həyat, yəni biokütlənin ən yüksək olduğu vaxt, 50-100 milyon il əvvəl (yuxarıda qeyd olunan eotsen optimumu) baş vermiş maksimum temperatur perioduna düşür. Onda temperatur indikindən xeyli yüksək idi və təbiət dinozavrlara böyük şans vermişdi, lakin onlar bundan tam istifadə edə bilmədilər. Bəlkə, təbiət yeni temperatur optimumu hazırlamaqla insana - homo sapiensə ikinci belə şans verir, Yerdə daha komfort şərait yaradır. Deməli, qlobal istiləşmə baş versə, biz ondan qorxmalı deyilik, onu məmnunluqla qəbul etməliyik. Belə yanaşmada baxılan problem başqa müstəviyə keçir.

Və ən nəhayəti, beynəlxalq ekoloji təşkilatların mövqeyi diqqəti çəkir. Bu təşkilatların mövqeyinə görə, "İstixana qazlarının azaldılması üçün aparılan mübarizə istənilən halda az xeyir gətirməyəcəkdir. O enerji effektiv texnologiyaları tətbiq, bərpa olunan energetikanı inkişaf etdirməklə, iqtisadiyyatın innovasiya yoluna keçməsinə zəmin yaradır. Hətta iqlimin dəyişməsi problemi olmasa da, bu tələblər aktualdır". Dünya iqtisadiyyatının əsaslandığı üzvi yanacaq əbədi deyil. Gec və ya tez o tükənəcək. Kimsə buna hazır olacaq, kimsə də ekoloqların ümumdünya qəsdində olduğunu müzakirə etməklə heç nəsiz qalacaqdır. Sual budur.

R.M.MƏMMƏDOV,

AMEA akademik

H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya

İnstitutunun direktor əvəzi,

AMEA-nın müxbir üzvü,

professor

Elm.- 2013.- 31 yanvar.- S.11.