Qarabağda kəşf edilmiş arxeoloji mədəniyyətlər

Azərbaycanın bütün əraziləri qədim tarixin hər bir mərhələsinə aid abidələrlə zəngindir. Əlverişli təbii-coğrafi şərait ən qədim zamanlardan bu ərazilərdə insan məskunlaşmasını şərtləndirib. Cənubi Qafqazın ayrı-ayrı bölgələrində lokal məkan çərçivəsində qədim tarixin müxtəlif mərhələlərinin abidələri aşkar edilib. Lakin Qarabağ, Naxçıvan və Gəncə-Qazax bölgələrinin maddi mədəniyyətində tarixi dövrlərin ardıcıllığı daha aydın şəkildə izlənilir.

Bu fikirlər AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun direktor müavini, tarix elmləri doktoru, professor Nəcəf Müseyiblinin "Qarabağda kəşf edilmiş arxeoloji mədəniyyətlər" sərlövhəli məqaləsində yer alıb. AZƏRTAC məqaləni təqdim edir.

Qarabağ ərazisində yalnız Mezolit (orta daş) dövrü istisna olmaqla bütün tarixi-arxeoloji dövrlər çoxsaylı abidələrlə təmsil olunub. İşğaldan azad edilmiş Qarabağ və ətraf rayonlarda hələ sovet dövründə bir sıra səbəblərdən ətraflı arxeoloji tədqiqat işləri aparılmayıb. Ermənistanın bu əraziləri işğal etməsi səbəbindən son 30 ilə yaxın müddətdə həmin ərazilər Azərbaycan alimləri üçün əlçatmaz olub. Yaxın illərdə bu bölgədə aparılacaq arxeoloji axtarış işləri nəticəsində bu günə qədər elmə məlum olmayan çoxsaylı abidələrin aşkar ediləcəyinə şübhə yoxdur. Eyni zamanda, bu ərazilərdə Mezolit dövrünə aid abidələrin də qeydə alınacağı istisna deyildir. Ərazinin zəngin təbii-coğrafi şəraiti belə düşünməyə əsas verir.

Müəyyən ərazilərdə əsasən ilk klassik dövlətlərin meydana çıxmasına qədərki dövrlərə aid tədqiq edilən arxeoloji abidələr, aşkar edilmiş maddi mədəniyyət nümunələri səciyyəvi xüsusiyyətlərinə görə (abidələrin, tapıntıların digər bölgələrdəki abidələrdən və tapıntılardan seçilən tipoloji, xronoloji fərqləri əsasında) elmdə "arxeoloji mədəniyyət" anlayışında birləşdirilir. Elmdə ilk dövlətlər dövrünə aid maddi mədəniyyət ənənələrinin də arxeoloji mədəniyyətlər tipində qruplaşdırılması halları da mövcuddur. Arxeoloji mədəniyyətlərin adları şərtidir və ilk tədqiq edilən abidənin/abidələrin, onların yerləşdiyi bölgənin və ya spesifik arxeoloji materialların adları ilə ifadə edilir. Arxeoloji mədəniyyətlər, onlarda qruplaşdırılmış abidələr konkret coğrafiyada yaşamış qədim əhalinin həyat tərzinin, dəfn adətlərinin, istehsal mədəniyyətinin məcmusunu özündə birləşdirir. Bu baxımdan arxeoloji mədəniyyətlər həm sadalanan elmi problemlərin, həm də etnogenez tarixinin ilk mərhələlərinin öyrənilməsi üçün böyük əhəmiyyətə malikdir.

Elmi tədqiqatlarla bütövlükdə Cənubi Qafqaz üzrə 10-dan artıq arxeoloji mədəniyyət müəyyən edilib. Onlardan dördü Qarabağda, daha dəqiq Xocalı, Xocavənd və Ağdam rayonlarındakı abidələrin arxeoloji tədqiqatları əsasında kəşf edilib. Bu, bir daha Qarabağın tarixin müxtəlif mərhələlərinə aid arxeoloji abidələrlə çox zəngin bir bölgə olduğunun əyani göstəricisidir.

Xronoloji ardıcıllığa görə, Qarabağda kəşf edilmiş ən qədim arxeoloji mədəniyyət Paleolit dövrünə aid "Quruçay mədəniyyəti"dir. 1960-cı ildə Məmmədəli Hüseynov tərəfindən Hadrut rayonunda (indi Xocavənd rayonunun ərazisinə daxildir), Quruçay çayının dərəsinə yaxın yerdə yerləşən Azıx mağarasında qədim daş dövrünə aid ibtidai insan düşərgəsini aşkar edib. Onun rəhbərliyi ilə bu arxeoloji abidədə 20 ildən artıq qazıntı işləri aparılıb, ümumi qalınlığı 14 m-dən çox olan 10 mədəni təbəqə tədqiq edilib. Düşərgənin alt təbəqələri yuxarıdakılardan həm geoloji strukturuna, həm də daş alətlərin xüsusiyyətinə görə seçilir. Bu təbəqələrdə, xüsusilə də 10-cu təbəqədə daha primitiv, kobud daş alətlər – "iki əllə istifadə edilmiş iri daş alətlər (qiqantolitlər)" aşkarlanıb. Bu alətlərin özünəməxsus, lokal xüsusiyyətlərinə görə professor M.Hüseynov 7-10-cu təbəqələr əsasında "Quruçay arxeoloji mədəniyyəti"ni kəşf edib.

Keçən əsrin 80-ci illərinin əvvəllərində İdeal Nərimanov Ağdam rayonunun Quzanlı kəndi yaxınlığında Leylatəpə adlandırılan Xalkolit dövrünə (e.ə. V minilliyin sonu – IV minilliyin birinci yarısına) aid yaşayış yerində arxeoloji qazıntılar zamanı Cənubi Qafqazın həmdövr abidələrinin tapıntılarından kəskin seçilən maddi mədəniyyət qalıqları aşkar edib. Görkəmli alim bu tapıntıların məcmusunu abidənin adı ilə "Leylatəpə mədəniyyəti" adlandırıb, onun mənşəyinin isə qədim Mesopotamiya ilə bağlı olduğunu qeyd edib. Son 15-16 ildə Azərbaycanda aparılmış arxeoloji araşdırmalarla Leylatəpə mədəniyyətinin daha geniş arealda yayıldığı, Şərqi Anadolu və Şimali Mesopotamiya ilə bağlı olduğu, bu mədəniyyətin bazasında Şimali Qafqazda Maykop mədəniyyətinin yarandığı müəyyən edilib, bu mədəniyyət beynəlxalq elmdə öz təsdiqini tapıbdır. Yaşayış yerlərinin özünəməxsus tikililəri, vəfat etmiş körpə uşaqların saxsı qablarda dəfn edilməsi, dulus çarxında formalaşdırılmış yuvarlaq altlıqlı, bəzən üstündə dulusçu işarələri olan saxsı qabların istehsalı və s. Leylatəpə arxeoloji mədəniyyətinin başlıca göstəriciləridir.

Orta Tunc dövründə (e.ə. II minilliyin birinci yarısı) Cənubi Qafqazda bir neçə arxeoloji mədəniyyətlər yayılmışdır. Keçən əsrin 50-ci illərində Ağdam şəhəri yaxınlığındakı Üzərliktəpə qədim yaşayış yerində aparılmış arxeoloji qazıntılar aşkar edilmiş maddi mədəniyyət qalıqlarının, xüsusilə də kütləvi istehsalın məhsulu olan keramika nümunələrinin fərqli xüsusiyyətlərini müəyyən etdi. Sonrakı illərdə qazıntının müəllifi (K.Kuşnaryova) və digər erməni əsilli arxeoloqlar Üzərliktəpənin tapıntılarını indiki Ermənistan ərazisindəki abidələrin materialları ilə eyniləşdirərək bütün bu abidələri "Sevan-Üzərlik qrupu" kimi müəyyənləşdiriblər. Mil-Qarabağın bir sıra digər abidələrində də Üzərliktəpə tipli tapıntılar aşkarlanıb.

Lakin Üzərliktəpəni Cənubi Qafqazın digər Orta Tunc dövrü abidələrindən fərqləndirən iki əsas cəhət var. Birincisi, Üzərliktəpənin səciyyəvi keramika məmulatı qara və ya tünd boz rəngli, üzəri basma-kəsmə üsulu ilə naxışlanmış tipoloji seçilən qablardan ibarətdir. Burada boya naxışlı keramika cəmi 2 % təşkil edir. Halbuki Cənubi Qafqazın digər Orta Tunc dövrü abidələrinin saxsı qablarının böyük əksəriyyəti məhz boyalı qablardır. İkincisi, Üzərliktəpənin mədəni təbəqəsinin alt qatları əvvəlki İlk Tunc dövrü ənənələri ilə bağlanır ki, bu da qədim mədəniyyətlərin varisliyi məsələsinin tədqiqi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Buna görə də bu yaşayış yerindəki maddi mədəniyyət qalıqlarını və bu tipli tapıntıların məlum olduğu abidələri "Üzərliktəpə mədəniyyəti" adı altında birləşdirmək daha düzgündür.

Son Tunc-İlk Dəmir dövrü (e.ə. II minilliyin ikinci yarısı-I minilliyin əvvəlləri) Cənubi Qafqazda, o cümlədən Azərbaycan ərazisində əhalinin sürətli artımı, sıx məskunlaşma, maddi istehsalın yüksək inkişafı, yerli zəmində ilk klassik dövlətlərin meydana çıxma ərəfəsi ilə səciyyələnir. Şimali Azərbaycanda bu dövrə aid abidələrin tədqiqatları ilə üç arxeoloji mədəniyyət – Xocalı-Gədəbəy, Naxçıvan və Talış-Muğan mədəniyyətləri kəşf edilib.

Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti Azərbaycanın daha geniş ərazilərini, eyni zamanda, indiki Ermənistanı və Gürcüstanın şərq hissəsini əhatə edir. Bu mədəniyyətə aid səciyyəvi kütləvi tapıntılar (qara və boz rəngli, səthi cilalı, kəsmə-basma üsulu ilə həndəsi və zoomorf ornamentlərlə naxışlanmış saxsı qablar, silahlardan və bəzəklərdən ibarət tunc məmulatı, kurqanaltı torpaq və daş qutu tipli qəbirlərin kütləviliyi və s.) ilk dəfə hələ XIX əsrin axırlarında Qarabağda Xocalı ətrafında və Gədəbəydə aşkar edilib. Sonrakı dövrlərdə bu mədəniyyətə aid abidələr daha geniş arealda tədqiq olunub. İlk tədqiqat yerlərinə uyğun olaraq XX əsrin 30-cu illərindən başlayaraq bu qəbildən olan bütün abidələr "Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti"adı altında birləşdirilib. Bu mədəniyyət Azərbaycanda erkən dövlətçilik ənənələrinin, maddi və mənəvi mədəniyyətin, dəfn adətlərinin, etnogenez tarixinin tədqiqatları üçün zəngin elmi baza təşkil edir.

Beləliklə, Qarabağ Azərbaycanda nisbətən kiçik bir ərazi olmasına baxmayaraq, bütövlükdə Cənubi Qafqaz arxeologiyasında abidələrin, qədim mədəniyyətlərin zənginliyi ilə seçilən bir bölgədir. İşğaldan azad edilmiş bölgədə aparılacaq tədqiqatlar nəticəsində bu günə qədər elmə məlum olmayan çoxsaylı tarixi-arxeoloji abidələrin aşkar ediləcəyi labüddür.

Nəcəf Müseyibli

Elm 2020.- 11 dekabr.- S.8.