Azərbaycan
ordusunun tarixinə baxış
Azərbaycan Ordusunun qəhrəmanlıq, mübarizlik və
döyüş təcrübəsi ənənələrinin
çox qədim və zəngin bir tarixi vardır. Azərbaycan hərb
işinin ilkin təşəkkül tapdığı bölgələrdən
biri hesab olunur. Azərbaycan ordusunun tarixinə
nəzər yetirdikdə Ağqoyunlu, Qaraqoyunlu, Səfəvilər,
Əfşarlar və Qacarlar dövlətlətinin ordu
quruculuğu və apardıqları döyüş tarixlərinə
baxdıqda hərb tarixmizin şanlı səhifələrini
görürük.
1828-ci ildə Azərbaycan xanlıqlarının öz
müstəqilliyini itirməsini rəsmiləşdirən
Türkmənçay müqaviləsinin imzalanması Azərbaycan
xalqının tarixində olduğu kimi, Azərbaycanın hərb
tarixində də yeni bir mərhələnin
başlanğıcını qoydu. Çar Rusiyası əsarətdə
saxladığı xalqlar arasında yalnız türk-müsəlman
xalqlarını hərbi işdən uzaqda tutmaqla, əslində,
onların mübarizə əzmini, döyüş ruhunu zəiflətməyə
çalışsa da, hərbi təhsil alaraq imperiya odrusunda
xidmət etmək fürsəti qazanan müsəlman, o
cümlədən azərbaycanlı zabitlərin sərkərdəlik
istedadına göz yuma bilməmiş, hünər və qəhrəmanlıqlarından
böyük fayda götürmüşdür.
AXC
dövründə
1918-ci mayın 28-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin
elan edilməsi və Azərbaycan xalqının yenidən
öz istiqlaliyyətinə qovuşması milli nizami ordu
quruculuğu tarixinin başlanğıcını qoymuş
oldu. 26 iyun
1918-ci ildə Azərbaycan Milli Ordusunun yaradılmasında Səməd
bəy Mehmandarov, Əlağa Şıxlinski, Hüseynxan
Naxçıvanski, İbrahim ağa Usubov, Kazım Qacar, Cavad
bəy Şıxlinski, Həbibbəy Səlimov və digər
peşəkar hərbçilər müstəqil dövlətimizin
müdafiəsinin təşkilində, hərbi
strukturlarının formalaşmasında xüsusi fədakarlıq
və xidmətlər göstərmişlər. Məhz
onların rəhbərliyi və fəal iştirakı ilə
Azərbaycanda hərb sənətinin dirçəldilməsi,
döyüş ənənələrinin və vətənpərvərlik
ruhunun bərpası mümkün olmuş, Bakı və Azərbaycanın
digər bölgələri həmin dövrdə də öz
məkrli niyyətlərini gerçəkləşdirmək
istəyən erməni-daşnak quldurlarının və
regional güclərin təcavüzündən xilas
edilmişdir.
II
Dünya müharibəsi dövründə
II Dünya müharibəsində faşizmə
qarşı döyüşlərdə azərbaycanlıların
göstərdiyi qəhrəmanlıqlar milli hərb tariximizdə
xüsusi yer tutur. Bu müharibədəki azərbaycanləların fəaliyyətində
haqqında Heydər Əliyev deyirdi: “1941-1945-ci illər
müharibəsi dövründə, o döyüşlərdə
göstərilmiş qəhrəmanlıq nümunələri,
o cümlədən Azərbaycan oğullarının,
qızlarının, övladlarının göstərdiyi
igidliklər qəlbimizdə daim yaşayacaqdır”.
II Dünya müharibəsində Azərbaycandan 700 min nəfərdən
çox insan səfərbər edilərək ordu
sıralarına yola düşmüş, onların 300 mindən
çoxu döyüşlərdə həlak olmuşdur.
Müharibədə 416-cı, 402-ci, 396-cı, 223-cü,
77-ci və digər azərbaycanlılardan ibarət milli diviziyalar Simferopolda,
Odessada və digər şəhərlərdə
vuruşmuşlar. 77-ci diviziya Polşa və
Çexoslovakiyanın, 223-cü diviziya Yuqoslaviyanın azad edilməsində
igidlik göstərmişdi. 416-cı diviziya Qafqazdan Berlinədək qəhrəmanlıq
yolu keçmişdi. II Dünya müharibəsi zamanı
göstərdikləri igidliyə görə Azərbaycandan
123 nəfər Sovet İttifaqı Qəhrəmanı
adına layiq görülüb, 170 mindən çox əsgər
və zabit müxtəlif orden və medallarla təltif edilib.
Sovet
dövründə
Sovet hakimiyyəti illərində Azərbaycanda hərbi
təhsilə xüsusi əhəmiyyət verilməsi,
soydaşlarımızın yeniyetmə yaşlarından hərb
sənətini öyrənməyə başlaması,
xüsusən də Heydər Əliyevin respublikanın rəhbəri
seçildikdən sonra Azərbaycanda hərbi ənənələrin
dirçəldilməsi istiqamətində tədbirlər
gördü.
H.Əliyevin 1971-ci il iyunun 20-də Cəmşid
Naxçıvanski adına ixtisaslaşdırılmış
hərbi məktəbin təşkil olunmasına, həmçinin
daha çox azərbaycanlı gəncin Bakı Ali Birləşmiş
Komandanlıq və Bakı Ali Hərbi Dənizçilik məktəblərinə,
keçmiş SSRİ-nin digər hərbi məktəblərində
təhsil almaları bugünkü müstəqil dövlətimiz
üçün peşəkar zabit kadrlarının
hazırlanması işinin əsasını qoymuşdur.
Qarabağ
müharibəsi (1988–1994)
Qarabağ müharibəsi zamanı Azərbaycan hökuməti
hərbi qulluğa çağırışı həyata
keçirirdi və Sovet İttifaqı dağılandan sonra,
çox azərbaycanlılar həvəslə ilk aylarıda
döyüş üçün hərbi qulluğa daxil
olurdu. 1991-1994-cü illərdə Qarabağda və
dövlət sərhədində baş vermiş
döyüş əməliyyatlarında 11.557 Azərbaycan hərbçisi
şəhid olub. 1992-1994-cü illərdə
hərbi əməliyyatlar zamanı erməni qüvvələrinin
əsas itkiləri Azərbaycan ordusunun 1992-ci ilin yayında həyata
keçirdiyi uğurlu hücum əməliyyatları
zamanı qeydə alınıb. Azərbaycan ordusunun itkiləri
Ağdam döyüşlərində,1994-cü
ilin qış-yaz aylarında isə Kəlbəcəri geri
almaq üçün təşkil edilmiş hücum əməliyyatlarında
olub.
Müstəqiliklik
dövründə
Azərbaycanda müstəqil dövlət quruculuğunun
ən mühüm nailiyyətlərindən biri
respublikamızın suverenliyinin, ərazi bütövlüyünün,
onun toxunulmazlığının və mənafeyinin müdafiəsinə
xidmət edən Silahlı Qüvvələrin
yaradılmasıdır. Əsas Qanunumuzun –Konstitusiyamızın
9-cu maddəsində göstərildiyi kimi, Azərbaycan
Respublikası öz təhlükəsizliyini və müdafiəsini
təmin etmək məqsədi ilə Silahlı Qüvvələr
və başqa silahlı birləşmələr yaradır.
Azərbaycan
ordusunun strukturu
Azərbaycan
Quru Qoşunları - Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin
tərkib hissəsidir. Quru Qoşunları
müxtəlif hərbi birləşmələrdən və
bilavasitə Azərbaycan Respublikası Müdafiə Nazirliyinə
tabe olan briqadalardan ibarətdir.
Azərbaycan Hərbi Hava Qüvvələri Azərbaycan
Respublikası Silahlı Qüvvələrinin xüsusi
qoşun növüdür. Azərbaycanın ilk hərbi
pilotu Fərrux ağa Qayıbov olub. Azərbaycan
Hərbi Hava Qüvvələri 14 fevral 1992-ci ildə Milli
Ordunun ayrıca bölməsi kimi təsis olunub. 1997-ci ildə Azərbaycanın Ali Hərbi Təyyarəçilik
Məktəbi ilk milli hərbi təyyarəçilərimizin
buraxılışına başlayıb.
Azərbaycan
Hərbi Dəniz Qüvvələri - 1992-ci ilin aprelin 7-də
Azərbaycan Respublikası Hərbi-Dəniz Qüvvələri
Qərargahı, mühafizə və təminat rotası
yaradıldı. HDQ tərkibinə su rayonunun
mühafizəsi divizionu, desant gəmiləri divizionu, tral
divizionu, axtarış-xilasetmə gəmiləri divizionu, təlim
gəmiləri divizonu daxil olan əsasən suüstü gəmilər
briqadasından ibarətdir. HDQ tərkibinə
həmçinin Bakı ətrafında yerləşən Azərbaycan
Dəniz Piyadaları və Dövlət Sərhəd Xidmətinin
Sahil Mühafizəsi daxildir.
Azərbaycan
Respublikası Daxili Qoşunları-1991-ci ilin dekabrında sabiq
SSRİ Daxili İşlər Nazirliyi Daxili
Qoşunlarının Bakı şəhərində yerləşən
5-ci diviziyası buraxılmış və heyəti 2 min 500 nəfərdən
ibarət olan üç hərbi hissə Azərbaycan
Respublikası Daxili İşlər Nazirliyinin tabeliyinə
verilmişdir. 1995-ci il martın 9-da prezident Heydər Əliyevin
imzaladığı müvafiq Fərmanla 12 mart Daxili
Qoşunlar Günü elan olunmuşdur.
Azərbaycan
Respublikası Dövlət Sərhəd Xidməti — Azərbaycan
Respublikası Prezidentinin 2002-ci il 31 iyul tarixli, 740 nömrəli
Fərmanı ilə yaradılmış, Azərbaycan
Respublikasının dövlət sərhədinin mühafizəsi
sahəsində Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi
ilə müəyyən edilmiş səlahiyyətləri həyata
keçirən mərkəzi icra hakimiyyəti
orqanıdır.
Azərbaycan
Respublikası Xüsusi Dövlət Mühafizə Xidməti-
Azərbaycan Milli Qvardiyası Azərbaycan Respublikasının
Prezidentinin 25 dekabr 1991-ci il tarixli 524
saylı fərmanı ilə yaradılmışdır. Milli Qvardiya Azərbaycan
Respublikası Xüsusi Dövlət Mühafizə Xidmətinin
(XDMX) tərkibinə daxildir.
XDMX- dövlət mühafizəsi obyektlərinin təhlükəsizliyinin
təmin edilməsi və mühafizə olunan obyektlərin
qorunması, Prezident rabitəsinin, xüsusi dövlət rabitəsinin,
dövlət orqanlarının xüsusi təyinatlı
informasiya-telekommunikasiya sistemlərinin və şəbəkələrinin
təşkilinin, istismarının, təhlükəsizliyinin
və inkişafının təmin edilməsi sahəsində
səlahiyyətləri həyata keçirən mərkəzi
icra hakimiyyəti orqanıdır.
Səfərbərlik
və hərbi xidmətə çağırış
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına və
"Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyi
haqqında" Konstitusiya Aktına uyğun olaraq Azərbaycan
Respublikasının müdafiəsi və əsgəri xidmət
Azərbaycan Respublikası vətəndaşının
müqəddəs borcudur. Bu Qanunla müəyyən
edilmiş hədlərdə və növlərdə hərbi
xidmət məcburidir. Alternativ xidmət (əmək
mükəlləfiyyəti) keçmək üçün
göndərilən şəxslərdən başqa Azərbaycan
Respublikasının 18 yaşına çatan və səhhətinə
görə hərbi xidmətə yarayan hər bir kişi vətəndaşı
Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinin
sıralarında 18 ay müddətində həqiqi hərbi
xidmət və ya bir aydan üç ayadək müddətə
toplanış hazırlığı keçməlidir.
Hərbi təhsil
Bu gün ölkəmizdə hərbi təhsil litseyləri, həm dəm də akademiyalar vardır. Hərbi liseylər - Cəmşid Naxçıvanski adına hərbi lisey və Heydər Əliyev adına hərbi lisey, Hərbi akademiyalar - Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinin Hərbi Akademiyası, Silahlı qüvvələrin təlim və tədris mərkəzi, Heydər Əliyev adına Azərbaycan Ali Hərbi Məktəbi, Azərbaycan Respublikası Dövlət Təhlükəsizliyi Xidmətinin Heydər Əliyev adına Akademiyası, Azərbaycan Ali Hərbi Dənizçilik Məktəbi, Azərbaycan Ali Hərbi Təyyarəçilik Məktəbi fəaliyyət göstərir.
Ordumuzun beynəlxalq əlaqələri
Azərbaycan Respublikasının sülh və müharibə dövründə hərbi təhlükəsizliyinin təmin olunmasında, həmçinin xarici dövlətlərin hərbi qurumları və beynəlxalq təşkilatlarla qarşılıqlı maraqlar çərçivəsində tərəfdaşlıq münasibətlərinin qurulmasında Müdafiə Nazirliyinin beynəlxalq hərbi əməkdaşlıq fəaliyyətinin rolu xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Beynəlxalq hərbi əməkdaşlıq fəaliyyəti Xarici İşlər Nazirliyi və digər aidiyyəti dövlət hakimiyyəti orqanları, idarə, təşkilat və müəssisələri ilə əlaqəli şəkildə, Azərbaycan Respublikasının müdafiə və xarici siyasət kursuna müvafiq olaraq həyata keçirilir. Beynəlxalq hərbi əməkdaşlıq Müdafiə Nazirliyinin hərbi, hərbi təhsil, hərbi-siyasi və hərbi-texniki sahələrdə xarici dövlətlərin hərbi qurumları və beynəlxalq təşkilatlarla ikitərəfli və çoxtərəfli formatda həyata keçirdiyi kompleks fəaliyyətlərdir. Beynəlxalq hərbi əməkdaşlığın həyata keçirilməsinin əsas istiqamətləri: Region ölkələri və regiondan kənar ölkələrlə ikitərəfli və çoxtərəfli əməkdaşlıq; Avro-Atlantik strukturlarla əməkdaşlıq; Beynəlxalq təşkilatlarla və xarici dövlətlərin müdafiə sənayesi kompleksləri ilə əməkdaşlıq.
4 may 1994-cü il tarixdə Azərbaycan Respublikası NATO-nun "Sülh Naminə Tərəfdaşlıq" (SNT) Proqramına qoşulub. Müdafiə Nazirliyi NATO ilə əməkdaşlıq çərçivəsində Sülh Naminə Tərəfdaşlıq Proqramı, Fərdi Tərəfdaşlıq üzrə Əməliyyat Planı, Planlaşdırma və Analiz Prosesi, Əməliyyat İmkanları Konsepsiyası, Tərəfdaşlığın Qərargah Vəzifəsi, Müdafiə Təhsilinin Genişləndirilməsi Proqramı, Sülh Naminə Elm Proqramı və NATO-nun digər əhəmiyyətli tərəfdaşlıq mexanizmlərindən səmərəli şəkildə istifadə edir. Müdafiə Nazirliyi bu mexanizmlərdən istifadə edərək strateji sənədlərin işlənib hazırlanması, hərbi təlim və tədrisdə NATO standartlarının tətbiqi, Sülhməramlı qüvvələrin hazırlığı, şəxsi heyətin idarə olunması, dəniz təhlükəsizliyi, maddi-texniki təminat, təcrübələrin öyrənilməsi, kibertəhlükəsizlik, enerji təhlükəsizliyi, sahib ölkə dəstəyi və hava məkanına nəzarət sahələrində müvafiq islahat fəaliyyətlərini həyata keçirir.
Ordumuzun beynəlxalq sülhməramlı əməliyyatlarda iştirakı
Azərbaycan Ordusunun sülhməramlı kontingenti 1999-cu ildən etibarən sülhməramlı əməliyyatlarda iştirak edir.1999-cu ilin sentyabr ayından 2008-ci ilin mart ayınadək Azərbaycan Ordusunun sülhməramlı taqımı 34 nəfər şəxsi heyətlə (32 əsgər, 1 gizir və 1 zabit) NATO-nun rəhbərliyi altında Kosovoda sülhyaratma və sülhü dəstəkləmə əməliyyatlarda iştirak edib. 20 noyabr 2002-ci il tarixdən Azərbaycan Ordusunun 22 nəfərlik sülhməramlı taqımı Əfqanıstanda Beynəlxalq Təhlükəsizliyə Yardım Qüvvələri (İSAF) tərkibində fəaliyyətə başlayıb.
Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinin sülhməramlı bölüyü 2003-cü il avqustun 15-dən 2008-ci dekabrın 7-dək 151 nəfərlik şəxsi heyətlə (120 əsgər, 16 gizir, 15 zabit) İraqda Beynəlxalq Koalisiya Qüvvələri tərkibində fəaliyyət göstərib. 2015-ci ilin yanvar ayından NATO-nun Əfqanıstanda keçirdiyi "Qətiyyətli Dəstək" qeyri-döyüş missiyasında Silahlı Qüvvələrin 94 nəfərlik kontingenti 6 aylıq rotasiya planına uyğun olaraq xidmətə başlayıb.
Əsası ümumilli lider Heydər Əliyev tərəfindən müəyyənləşdirilmiş ordu quruculuğu siyasəti bu gün Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, Silahlı Qüvvələrin Ali Baş Komandanı cənab İlham Əliyevin rəhbərliyi altında inişaf etdrilir. Prezident İlham Əliyevin müstəqil dövlət quruculuğunun bütün sahələrində olduğu kimi, ordu quruculuğu sahəsində də uğurla həyata keçirilən siyasəti nəticəsində Azərbaycan Ordusu bu gün həm bölgədə, həm də dünyada inkişaf etmiş orduları sırasında özünə layiqli yer tutur.
AMEA Şərqşünaslıq
İnstitunun aparıcı elmi işçisi, tarix üzrə
fəlsəfə doktoru, dosent Talıblı Sübhan
Elm 2020.- 25 iyun.-
S.7.