Şərq və Qərb sivilizasiyalarının dialoqu ibn Ərəbi İrsinin işığında

Misirdə keçirilən beynəlxalq konfransında görkəmli şərqşünas alim Aida İmanquliyevanın elmi yaradıcılığının Şərq-Qərb elmi-mədəni əlaqələrinin tədqiqində yeni mərhələ açdığı bir daha vurğulandı

Bu gün insan idrakının qarşısında duran əsas məsələ sivilizasiyanın inkişafı ilə onun ruhu hesab edilən mədəniyyətin inkişafı arasında bir uyğunluq yarada bilmək, onların inkişaf istiqamətini ümumi bir trayektoriyaya gətirə bilməkdən ibarətdir. Ümumdünya mədəniyyətinin inkişaf dinamikası onu göstərir ki, sivilizasiyanın yeni həyati formalar, yeni dəyərlər yarada bilmək imkanı bu günkü texnogen səciyyəli sivilizasiyanı yaradan Qərb mədəniyyəti ilə Şərqin ənənəvi mədəniyyətinin sintezindədir.

Mədəniyyətlərin qarşılıqlı əlaqələri dərin ziddiyyətli prosesdir. Çağdaş dünyamızın üzləşdiyi bir çox siyasi, iqtisadi, sosial, ekoloji problemlər, xüsusilə Qərb və Şərq mədəniyyətlərinin qarşılıqlı təsirinin yeni həyati mənalar doğurmasını, sivilizasiyaların yeni inkişaf mərhələsinin mədəni təməlinin formalaşmasını şərtləndirir. Bu səbəbdəndir ki, artıq həm Qərb, həm də bir sıra Şərq ölkələrinin aparıcı elm mərkəzlərində, cəmiyyətlərində bu mövzular ciddi müzakirə predmeti olur və XXI əsr insanını düşündürən bir sıra problemlərin həlli beynəlxalq simpozium və konfranslarda araşdırılır. Misirdə keçirilən beynəlxalq konfrans da bu amala xidmət edirdi.

İlk növbədə qeyd edək ki, Muhyiddin İbn Ərəbi bəşəriyyətin düşüncə tarixində intellektual zirvəni fəth etmiş dahilərdən biri kimi qəbul edilir. Onun əsərlərində ortaya qoyduğu dərin təfəkkür tərzi həm Şərq, həm də Qərb mütəfəkkirlərinə öz dərin təsirini göstərərək, yeni istiqamətlərin yaranmasına səbəb olmuşdur. Təsadüfı deyildir ki, son illərdə bu səpkidə müqayisəli tədqiqatlar aparılmaqda və konfranslar keçirilməkdədir. Məhz bu istiqamətdə yeni elmi beynəlxalq konfrans Misir Ərəb Respublikasının paytaxtı Qahirədə 13-16 dekabr tarixləri arasında Misir Mədəniyyət Nazirliyi, əl-Əzhər Universiteti, Oksford Universitetinin İbn Ərəbi Cəmiyyəti və Misirdəki İspaniya, səfırliyi tərəfindən təşkil olunmuşdu. Dünyanın dörd bir tərəfindən məşhur mütəxəssislərin dəvət edildiyi konfransda İbn Ərəbinin təfəkkür sistemi bütün yönləri ilə təhlil olunmuş və müxtəlif mövzularla bağlı "beyin fırtınası" adlandıracağımız bir şəraitdə ciddi müzakirələr aparılmışdır. Konfransda Misır Mədəniyyət Nazirliyinin dəvəti ilə Azərbaycan tərəfındən görkəmli şərqşünas-alim Aida İmanquliyeva irsinin və təsəvvüf fəlsəfəsinin tədqiqatçısı f.e.n. Afaq Əsədova iştivak etmişdir.

F.e.n. Afaq Əsədovanın "Müasir rasional elmin böhranı və İbn Ərəbi təlimi" adlı məruzəsi konfrans iştirakçıları tərəfindən çox böyük maraqla qarşılanmışdır. F.e.n. A.Əsədova məruzəsində rasional elmin Qərb fəlsəfəsindəki yeri və əhəmiyyətinə dair ciddi təhlillər aparmışdır. Tədqiqatçı rasional elmin səbəb olduğu krizə dair ciddi tənqidlər yönəldən M.Haydigger, V.Hayzenberq və digər məşhur filosofların mövzu ilə bağlı görüşlərinə məruzəsində geniş yer verərək müqayisəli şəkildə bunların İbn Ərəbi düşüncəsi ilə bənzər və fərqli cəhətlərini ortaya qoymuşdur. F.e.n. Afaq Əsədovaya görə, İbn Ərəbinin təfəkkür sistemində obyektivliyin meyarı həqiqətin meyarı deyildir. Həqiqət daha geniş, daha əhatəli bir anlayışdır. Olmuş və olacaqların, görünən və görünməyənlərin ölçüsüdür.

Müzakirələrdə, həmçinin, hər il dünyanın aparıcı elm mərkəzlərində keçirilən İbn Ərəbi Simpoziumunun 2009-cu ilin oktyabr ayında Bakıda keçirilməsi və Azərbaycan ictimai fikir tarixində Qərb-Şərq elmi-mədəni əlaqələrini bir nəzəri problem kimi qoymuş, əsaslı və sistemli şəkildə tədqiq və təhlil etmiş, XX əsrin görkəmli şərqşünaslarından biri, tədqiqatçı alim Aida İmanquliyevanın 70 illik yubileyinə həsr olunması bu ilin sentyabr ayında Londonda Oksford Universitetinin İbn Ərəbi Cəmiyyətinin dəvəti ilə keçirilmiş görüşdə aparılan danışıqlara müvafıq olaraq bir daha vurğulanmışdır.

Şərq-Qərb elmi-mədəni əlaqələrinin tədqiqində yeni mərhələ açmış görkəmli Azərbaycan alimi Aida İmanquliyevanın anadan olmasının 70 illiyinə həsr ediləcək simpoziumun əsas istiqamətləri haqqında yeni təkliflərlə çıxış edən f.e.n. Afaq Əsədova bir daha bildirmişdir ki, böyük istedadın, yüksək fəhmin, gərgin tədqiqatçı əməyinin bəhrəsi olan, elmi dəyəri heç zaman solmayacaq elmi-tədqiqat əsərlərində ingilis romantikləri və amerikan transsendentalistlərinin, həmçinin rus ədəbiyyatı tənqidi realizm ənənələrinin yeni dövr ərəb ədəbiyyatında qarşılıqlı təsir və resepsiyasını, ərəb məhcər ədəbiyyatının spesifikasını tədqiq edən Aida İmanquliyeva öz elmi yaradıcılığı ilə Qərb-Şərq mədəniyyətlərini, ümumiyyətlə, dünyada mövcud olan fəlsəfı, ədəbi, ictimai-siyasi fıkir sistemlərini, ideya axınlarını, onların mənşə və mahiyyətini, tətbiq səviyyələrini çox dərindən bildiyini göstərmişdir. Xüsusilə çağdaş dünyamızın üzləşdiyi bir çox siyasi, iqtisadi, sosial, ekoloji problemlər Aida İmanquliyeva kimi idrak sahiblərinin yaradıcılıq və fəaliyyətlərinin nə qədər aktual və böyük əhəmiyyətə malik olduğunu bir daha diqtə edir. Məhz bu səbəbdən simpoziumun Bakıda keçirilməsi ərəb ədəbiyyatının müasir mərhələdə mövcud ənənələrə əsaslanaraq tədqiqi baxımından böyük əhəmiyyət daşıyacaqdır. F.e.n. A.Əsədova qeyd etmişdir ki, görkəmli şərqşünasın "Ərəb ədəbiyyatı korifeyləri" əsərinin ingilis dilinə tərcüməsi isə müasir ingilis cəmiyyətində bu ədəbiyyata daha böyük maraq oyadacaqdır. Danışıqlarda iştirak edən İbn Ərəbi Cəmiyyətinin nümayəndələri görkəmli şərqşünas alimin adı çəkilən kitabının ingilis dilinə tərcüməsi ilə bağlı qarşılıqlı olaraq işlər görüldüyünü və Bakıda keçiriləcək simpoziuma qədər əsərin ABŞ-da da çap olunmasını məqsədəuyğun hesab etdilər.

F.e.n. A.Əsədova onu da qeyd etmişdir ki, uzun müddət Sovetlər Birliyinin tərkibində olan Azərbaycanda məlum ideoloji səbəblərə görə İslam fəlsəfəsi və təsəvvüf öz kökündən uzaqlaşdırılaraq birtərəfli qaydada öyrənilmişdir. Hətta bəzi hallarda bu tədqiqatlar ateist təbliğatı xarakterində olmuşdur. Bu baxımdan İbn Ərəbi irsinin Azərbaycan dilinə tərcüməsi, bu irsin Azərbaycan ədəbi-fəlsəfı fikir tarixinin nümayəndələrinin əsərləri ilə əlaqəli şəkildə öyrənilməsi ümumilikdə Azərbaycan elmi-fəlsəfi fikrində İslama və təsəvvüfə olan baxışların öz həqiqi mahiyyətinə qayıdışında mühüm bir addım olardı. İbn Ərəbi öz dərinliyi və məfkurəsi ilə seçilən o mütəfəkkirlərdəndir ki, onun əsərlərində dilə gətirdiyi fəlsəfi-meta-fizik düşüncələr bu gün də intellektual mənada öz aktuallığını qorumaqda və yüksək səviyyəli fəlsəfı-mistik baxış tərzlərinin yaranmasına səbəb olmaqdadır. İbn Ərəbi və Azərbaycan klassik fəlsəfəsi, ədəbi məktəbinin nümayəndələri eyni mənbələrdən qidalandıqlarına görə ədəbi-fəlsəfi əlaqələr baxımından onların yaradıcılıqları haqqında bir çox istiqamətdə elmi əsərlər işlənə bilər.

Konfrans zamanı dünyaca məşhur mütəxəssislər tərəfindən İbn Ərəbinin düşüncəsi haqqında çox maraqlı məruzələr edilmiş və "Şərq və Qərbin kəsişməsi" mövzusuna dair ciddi təhlillər aparılmışdır. Abdu'l-Həmid Məzkur çox maraqlı bir faktla çıxış edərək bildirmişdir ki, İbn Ərəbi "əl-Futuhatu'l-Məkkiyyə" ("Məkkə fətihləri") əsərini həm Məkkədə, həm də Suriyada (Şam şəhərində) qələmə almışdır. Şam şəhərində yazılan nüsxə daha yığcam və bəzi şərh mahiyyətində əlavələrlə Məkkədə yazılan nüsxədən fərqlənir. Digər görkəmli ibn Ərəbi mütəxəssisi, əslən fransalı müsəlman olan Denis Grilin (Davud) çıxışı da çox böyük rəğbətlə qarşılanmışdır. Ona görə İbn Ərəbinin əsərlərində müasir dil fəlsəfəsi sahəsində aparılan tədqiqatlara dair əhəmiyyətli mövzulara rast gəlmək olar. Belə ki İbn Ərəbi də hər elm sahəsinin öz dili və terminologiyası olduğunu əsərlərində ifadə edərək "meta-fizik-ilahi dilin" yalnız onu qəbul edə biləcək və anlayacaq qəlblərə sahib olan insanlar tərəfındən başa düşüləcəyini vurğulamışdır. Məhz bu sahə müasir dil fəlsəfəsində "Din dili" (religious language) olaraq bilinməkdə və incələnməkdədir.

Oksfordlu alim Cecilia Tvinç də ibn Ərəbinin 8-ci əsrdə yaşamış Zun'n-Nun əl-Misriyə dair yazdığı "əl-Kəvkabu'1-Durri" ("Parlaq ulduz") əsəri haqqında maraqlı təhlillər apararaq İbn Ərəbinin onun insan-i kamil və insanın özünə dair biliyi (self-knowledge) təlimini yüksək qiymətləndirdiyini öz məruzəsində vurğulamışdır. Suriyalı məşhur İbn Ərəbi mütəxəssisi Ələddin əl-Bəkrinin də məruzəsi çox böyük marağa səbəb olmuşdur. O, vəhdətü'1-vücud (oneness of being) təliminin həm etimoloji, həm də ontoloji mənasını təsəvvüf tarixi çərçəvəsində tədqiq edərək İbn Ərəbinin görüşlərini də bu kontekstdə dəyərləndirmişdir.

Konfrans zamanı f.e.n. Afaq Əsədova hal-hazırda "İbn Ərəbi" sənədli filminin çəkilişləri üzərində işləyən əslən tunisli olan fransız vətəndaşı Məhəmməd Nasir Xamir ilə filmlə bağlı maraqlı müzakirələr aparmışdır. Nəticədə "İbn Ərəbi" sənədli fılminin rejissoru gələcəkdə bu fılmin davamı olaraq İbn Ərəbinin azərbaycanlı mütəfəkkirlərə təsirinə dair sənədli film çəkilişi üzərində işləyəcəyinə söz vermişdir. Bunlardan Azərbaycan ədəbi-fəlsəfı fıkrinin görkəmli nümayəndələrini - Fəzlullah Nəimini, Nəsimini və digər onlarla şair-mütəfəkkirləri qeyd etmək olar.

Qeyd olunması vacib olan məqamlardan biri də odur ki, İbn Ərəbi Qahirədə olarkən hörmət bəslədiyi bəzi sufilərin qəbirlərini ziyarət etmişdir. Konfrans iştirakçıları da İbn Ərəbini yad edərək Ömər ibn əl-Farıd, Zun'n-Nun əl-Misri, Atauliah əi-İsgəndəri və digər məşhur misirli sufilərin məqbərələrini ziyarət etmiş və ruhlarına dualar oxumuşlar.

Sonda konfrans Misir Mədəniyyət Nazirliyinin təşkil etdiyi Şərq və Qərb musiqisinin sintezindən ibarət konsertlə başa çatmışdır.

Elm.- 2008.- 29 dekabr.- S. 7.