Nəsimi kəlamının işığında

(Azərbaycan elm və mədəniyyət xadimlərinin Suriya səfərindən notlar)

(əvvəli ötən sayımızda)

• MÜFTİNİN ÜZRXAHLIĞI

Ölkənin çox nüfuzlu ziyalılarından və Hələbdə ali təhsilin əsasını qoyanlardan biri kimi təqdim olunan dini icmanın rəhbəri, şəhər müftisi doktor Mahmud Əkkam öz elmi-dini biliklərinin genişliyi, sufizmin tarixinə və mahiyyətinə dair dolğun məlumata malik olması, nəhayət, Nəsimi faciəsinə münasibətindəki qətiyyəti və ardıcıllığı ilə yadımda qaldı. '"Nəsimi və sufilik" mövzusunda etdiyi maraqlı məruzəsində doktor M.Əkkam Nəsiminin poetik irsini və sufi qənaətlərini yüksək qiymətləndirib dedi ki, onun əsərləri Azərbaycan poeziyasının Yaxın Şərq xalqları ədəbiyyatında fəth etdiyi ən uca zirvələrdən biri olmaqla yanaşı, həm də Suriya-Azərbaycan ədəbi əlaqələri tarixində ən önəmli mərhələdir. O, məruzəsinin sonuna doğru salonun birinci cərgəsində əyləşdirilmiş Azərbaycan nümayəndələrinə üzünü tutub dərin səmimiyyət duyğusu ilə dedi:

- Möhtərəm qardaşlar! 591 il bundan öncə bəşər tarixində ən faciəli hadisələrdən biri baş vermiş, böyük Azərbaycan şairi və filosofu parlaq istedad sahibi olan sufi, vəliyullah (Allahın dostu) Seyid Əli İmadəddin Nəsimi vəhşicəsinə edam olunmuşdur. Bu gün biz xəcalət çəkirik ki, bu müdhiş faciə bizim Hələb şəhərinin adı ilə tarixə düşmüşdür. Bəli, Nəsiminin günahsız qanı məhz burada axıdıldığı üçün mən müasir Hələbin dini icmasının rəhbəri kimi sizdən dönə-dönə üzr istəyirəm! Mən çox vaxt dindaşlarım önündə xütbə oxuyanda Nəsiminin acınacaqlı taleyini də yada salır, ona Allahdan rəhmətlər diləyir, ruhuna dualar səsləndirirəm.

Tarixi, elmi mənbələrdə öz əksini tapmış məlumata görə, bu edamdan on il sonra Hələb məhkəməsi işə yenidən baxıb əvvəlki ədalətsiz hökmü ləğv etmiş, artıq tarixə qovuşan şairə, gec də olsa, bəraət vermişdir. Bununla belə, bu gün mən sizdən üzr istəməyə daxili, mənəvi ehtiyac duydum və acizanə təvəqqe edirəm ki, mənim üzrxahlığımı qəbul edib bütün Azərbaycan xalqına çatdırasınız. Bu, tək mənim yox, bütün Hələb müsəlmanlarının xahişidir.

Etiraf edirəm ki, müftinin bu sözləri digər yoldaşlarım kimi məni də riqqətə gətirdi.

F.e.n. Səadət Şıxıyeva "Nəsiminin irfani görüşləri" mövzusunda məruzəsində şairin fəlsəfi düşüncələrinin əsasını təşkil edən hürufiliklə təsəvvüfün nisbətindən bəhs etdi, onun fəlsəfi dünya görüşündə irfanın yeri ilə bağlı mülahizələrə münasibətini bildirdi. Nəsiminin irfani görüşlərinin İbn Ərəbinin sistemləşdirdiyi və Mövlana fəlsəfəsinin süzgəcindən keçərək canlılıq kəsb edən "vəhdəti-vücud" konsepsiyası üzərində formalaşdığını göstərdi.

Tədqiqatçı bu məruzədə, ilk dəfə olaraq, Nəsiminin özünü sufı deyil, "əhli-irfan" adlandırmasından və irfanı həqiqət aləminə doğru aparan elm saymasından şairin beytlərinə istinadən bəhs etdi. O qeyd etdi ki, Nəsiminin əsərlərində Yaradanla yaradılmışın əlaqəsi, ilahi həqiqətə aparan yol, bu həqiqəti dərk etməyin vasitələri, Allah və yaradılmışın kainatdakı mövqeləri kimi mətləblər daha çox təsəvvüf baxımından şərh olunur. Təsəvvüf fəlsəfəsi yaradılışın sirrini, səbəbini, Yaradanın yaratdıqlarına münasibətini, yalnız ali varlıq olan insanın deyil, bütün yaradılmışların öz əslinə, Yaradana qayıdış istəyini eşqlə izah edir. Nəsimi şeiri də bu cəhəti ilə təsəvvüf ədəbiyyatının ənənələrinə bağlıdır. Şairin divanlarında təsəvvüfi eşq anlayışının bütün çalarları ilə bədii ifadəsi öz yerini almışdır.

Səadət xanım bu qənaətini də əsaslandırdı ki, Nəsiminin türkcə divanında hürufilik və dünyəviliklə müqayisədə daha əsaslı mövqeyə malik olan irfan onun yaradıcılığının əsrarəngizliyini və məna dərinliyini təmin edən başlıca ideya qaynaqlarındandır. Şairin əsərlərinin əsas məcazlar sistemi və kod xarakterli rəmzləri, əsasən, ənənəvi irfani görüşlər üzərində formalaşmışdır. Bu "kod"lar sistemində müasir ədəbiyyatşünaslıqda çoxsaylı mübahisələrə səbəb olan "iki cahan", "ənəlhəq", "hicab" və s. kimi məcaz-terminlər xüsusi yer tutur. Nəsiminin farsca divanı və türkcə dördlükləri daha çox onun hürufılik görüşlərinin, qəzəlləri isə təsəvvüfi mülahizələrinin ifadəsi ilə zəngindir. Şairin əsərlərindəki bir sıra irfani anlayışları ənənəvi təsəvvüflə hürufiliyin sintezi kimi dəyərləndirmək maraqlı nəticələrə gətirib çıxarır.

Suriya tərəfın məruzələrində adət etdiyimiz mənada problemlər qoyulub şərh edilmirdi. Həmkarlarımız bizim bu sahədə ehtiyaclarımızı nəzərə alaraq, Nəsiminin həyatının Hələb mərhələsinə, onun şəxsiyyətinin, mütərəqqi qənaətlərinin, mətanət və iradəsinin Suriyada bu gün də çox yüksək qiymətləndirilməsinə, vaxtilə şairin ətrafında qurulmuş ədalətsiz məhkəmənin gedişinə, onun fəci sonluğunun bəzi təfərrüatlarının açıqlanmasına üstünlük verirdilər.

Məsələn, professor Məhəmməd Kamalın "Nəsiminin qətli səbəbləri: bəzi təfərrüatlar" mövzusunda etdiyi məruzədə, eləcə də digər natiqlərin çıxışlarında mənim üçün yeni olan bir sıra maraqlı məlumatlar səsləndi. Onlar oxuduqları qədim mənbələr əsasında dedilər ki, Nəsiminin istintaq və mühakimə vaxtı verdiyi cavablar, ittihamnamədəki böhtanları qətiyyətlə təkzib etməsi və bu zaman nümayiş etdirdiyi nadir hafizə, dəmir məntiq hakimlərin mürtəce qanadını çox pis vəziyyətə qoymuş imiş. İstədiklərinə nail olmaq üçün ədalətsiz hakimlər fitnəkarlığa əl atmışlar. Onların muzdla tutduğu zindan keşikçilərindən biri Qurandan cırdığı vərəqi, Nəsimi namaz qıldıği vaxt, fürsət tapıb onun ayaqqabısının burnuna dürtmüşdür. Beləliklə də, namərdlər şairi "Allah kəlamını ayağının altında gəzdirməklə onu təhqir etdiyi üçün" daha ağır və "təkzibedilməz" ittihamlara məruz qoymuş, şairi zındıq (dinsiz) adlandırmışlar. Nəsimi hamı eşidə-eşidə kəlmeyi-şəhadət gətirmişdir. Əsl zındıq isə onun Hələb möminləri arasında getdikcə artan nüfuzundan, bununla da öz mövqelərinin sarsılmasından qorxan həmin ikiüzlü hakimlərin özləri idi. Amma öz müridlərinə, yaradılmışların əşrəfi olan insanlara məhz insan kimi təmiz əxlaq və mənəviyyatla yaşamağı təlqin edən Nəsimi nəsillərin xatirəsində Allahın əsl mömin bəndələrindən biri kimi qalır. Natiqin dilindən bu rəvayəti eşidəndə isə tüklərim biz-biz durdu: edamdan sonra Nəsiminin əl-ayağı kəsilib göz dağı olsun deyə hədələyici məktubla bəzi ölkələrə, o cümlədən də Azərbaycana göndərilibmiş.

Sorbonna Universitetinin yetirməsi olan professor Hüseyn əs-Sadıq dedi ki, Hələbə Nəsiminin özündən əvvəl onun şöhrəti gəlmişdi. Böyük ehtiramla qarşılanan şair həm də mübarək islamın əla bilicisi idi. Yüksək bəlağətlə möminlər qarşısında oxuduğu moizələr qısa bir müddətdə onun müridlərinin sayını sürətlə artırmışdı. Nəsiminin şərəfinə yeni məscid tikilmişdi. Bu, öz növbəsində şəhərin bəzi ruhani liderlərinin həsədinə səbəb olmuşdu. Nüfuzuna xələl gəlməsindən qorxuya düşən bu din xadimləri öz yaxın adamlarının vasitəsilə Nəsiminin əleyhinə qurğu qurdular, ona böhtan atdılar, fitnəkarlıq edərək şairi küfrdə suçladılar. Bu isə sözü gedən zamanda ən dəhşətli ittiham olub ölümlə təhdid edilirdi. Nəsiminin rəqibləri Hələb hakimi, "pula sitayiş edən" Yaşbəki ələ alıb öz mənhus niyyətlərini həyata keçirdilər. Bu işdə ən çox canfəşanlıq edən o zamankı şəhər müftisi İbn Çanaxçı olmuşdur. "Tarix təkrar olunur, amma daha iri miqyasda. Fitnəkarlar 820-ci ildə bir nəfərin, Nəsiminin dərisini soymuşdular. İndi isə dünya miqyaslı fitnəkarlar bəzən bütöv xalqların dərisini soyurlar. 820-ci ildə edam olunan isə təkcə Nəsimi deyildi. Əslində, o müdhiş gündə Nəsiminin timsalında azad fikir edam olunmuşdu... "

Professor Mahmud Ülkama görə, Nəsimi bir də ona görə təqib olunurdu ki, öz mürşidi Fəzlullah Nəimi və digər görkəmli hürufilər kimi zülmə, zalıma, fanatizmə qarşı mübarizəni həyatının başlıca amalına çevirmişdi. İnsanı onun layiq olduğu səviyyəyə qaldırıb tərənnüm edən hürufilər hərflər və simvollar vasitəsi ilə bəzi hökmdarların, o cümlədən də Teymurləngin ölüm gününü təyin etməyi öyrənmişdilər və yeri gəldikcə xalqa bu barədə məlumat verirdilər.

Professor sözünü yekunlaşdırıb dedi: "Nəsiminin şərəfınə keçirilən və indiyədək Suriyada analoqu olmayan bu tədbirlərin ilk təşəbbüskarı və səbəbkarı olan ölkənizin rəhbərliyinə öz intəhasız razılığımı və təşəkkürlərimi bildirirəm. Biz sizi dinləyəndə, məruzələrinizdə müraciət etdiyiniz araşdırmaların, nəşrlərin vüsətinə fikir verəndə gördük ki, Nəsiminin həyatı və təkrarsız poeziya icadları Azərbaycanda belə geniş miqyasda tədqiq olunur, əsərləri dönə-dönə nəşr edilir, onun geniş miqyaslı yubileyləri keçirilir, xatirəsini əbədiləşdirmək sahəsində sanballı tədbirlər görülür".

Alim Azərbaycan tərəfinin məruzələrini müxtəsərcə təhlil edib yüksək qiymətləndirdi. Onlarda Nəsiminin bir mütəfəkkir şair və humanist həqiqət carçısı kimi elmi təqdimindən, şairin ana dilindəki əsərlərinin sənətkarlıq xüsusiyyətlərinin şərhindən, özəlliklə Nəsimi yaradıcılığındakı humanizmin və ürfani icadların açıqlanmasından, İraqda tapılmış Divanının taleyinə və mahiyyətinə dair onun üçün yeni olan məlumatlardan razı qaldığını bildirdi. Sözünün sonunda alim dedi: "Doğma Suriyanın, bu qədim ərəb torpağının Nəsimini yüz illər boyu öz qoynunda əziz-əziz qoruyub saxlaması bizim üçün böyük mənəvi təsəlli, həm də baş ucalığıdır".

Doktor Məhəmməd Kaccah bütün həmkarlarının, həmyerlilərinin adından dedi ki, bu iki ölkənin hansında yaşamağımızdan asılı olmayaraq biz hamımız Nəsiminin övladlarıyıq və inanıram ki, onun nəcib aurası müstəvisində Suriya-Azərbaycan münasibətləri bundan sonra daha da inkişaf etdiriləcəkdir.

Konfransın sonunda dinləyicilərin sualları üçün geniş vaxt nəzərdə tutulmuşdu. Hələblilər Azərbaycanda Nəsiminin xatirəsinin əbədiləşdirilməsi sahəsində görülən tədbirlərə, şairin əsərlərinin tədqiqi və nəşri məsələlərinə dair suallar verdilər, alimlərimizdən Nəsimi yaradıcılığında sufizm, hürufilik, irfan, azad insan konsepsiyası problemlərinə dair əlavə məlumat vermələrini xahiş etdilər. T.Kərimli, Q.Paşayev, S.Şıxıyeva onları təmin edən yerli-yataqlı cavablar verdilər, bu zaman diqqəti Nəsimi yaradıcılığının Suriyada az tanınan bəzi problemlərinə cəlb etdilər.

Özümə ünvanlanmış bir sualın cavabında mən görkəmli əlyazmaçı alim S.Mümtazın Azərbaycanda Nəsimi irsinin ilk naşiri kimi hələ 1926-cı ildə buraxdığı kitabdan danışdım, akad. H.Araslının və müxbir üzv Ə.Səfərlinin bu sahədə çox səmərəli fəaliyyətlərini yada saldım, prof. M.Quluzadənin "Mübariz şair" monoqrafıyasını açıqladım, prof. Z.Quluzadənin hürufilik ətrafında tədqiqatlarında Nəsiminin dünya görüşündən geniş bəhs etdiyini göstərdim, şairin əsərlərinin dili barədə prof. C.Qəhramanovun səmərəli araşdırmalarını qiymətləndirdim. Vaxtilə Nəsiminin 600 illiyi münasibətilə rus dilində hazırladığım bir toplu üçün akad. M.A.Dadaşzadə, xalq yazıçısı M.İbrahimov və müxbir üzv Ə.Dəmirçizadənin təqdim etdikləri çox qiymətli məqalaləri şərh etdim...

Hər iki tərəfın fikir mübadiləsinin nəticəsinə görə gələn ilin sonlarında Azərbaycanda Nəsiminin 640 illik yubileyi geniş qeyd olunacaqdır. Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi, Elmlər Akademiyası bu tədbirlərə şairin ikinci vətəni olan Suriyadan da qonaqlar dəvət edəcəklər. Noyabrda keçirdiyimiz Dəməşq forumu Azərbaycan-Suriya I Beynəlxalq Nəsimi konfransı kimi qəbul edildiyi təqdirdə II konfrans gələn ilin sonlarında Bakıda, növbəti - üçüncü Nəsimi konfransı isə 2010-cu ildə Dəməşqdə keçiriləcəkdir.

• SURİYA ENSİKLOPEDİYASI ÖLKƏMİZ HAQQINDA

Səfirimiz bundan əvvəlki görüşündə Suriya Milli Ensiklopediyasının rəhbərinə deyibmiş ki, mən Azərbaycan Milli Ensiklopediyası Sədrinin (bu şərəfli vəzifəni prezidentimiz cənab İlham Əliyev özü yerinə yetirir) müaviniyəm. Odurki, prof. Məhəmməd Şükri Əziz bizdə bu sahədə işin gedişi ilə xüsusi maraqlandı. Mən onun suallarına cavab olaraq Azərbaycanda ensiklopediya işinin tarixi, ilk oncildlik ensiklopediyamızın uğurları ve sovet ideologiyasının təsirilə yol verilmiş bir sıra qüsurları, təzə ensiklopediyamızın strukturu, əhatə dairəsi, onda humanitar sahənin geniş inikası, 25 kitabda hazırlanması nəzərdə tutulan bu nəşrin təzəcə buraxılmış "Azərbaycan" adlı sanballı xüsusi cildi haqqında məlumat verdim. Çox razı qaldım ki, xüsusi cildin bir nüsxəsi professorun iş otağındakı kitab dolabında artıq öz yerini tutmuşdu. Cildi dəməşqli həmkarıma səfirimiz onunla ilk görüşü zamanı bağışlayıbmış. Məlumat aldıq ki, suriyalı dostlarımızın 28 cildlik Milli Ensiklopediyası yenicə nəşr olunub oxucuların ixtiyarına verilmişdir. Yüksək poliqrafık tələblərə cavab verən bu nəhəng nəşrlə Azərbaycan səfırliyində Mahir müəllimin köməyilə tanış olmuşdum. Onun bəzi cildlərini birlikdə vərəqləmişdik. Cildlər bu növ əsərlərdə tələb olunan müxtəsər ölçülər daxilində dünya, region, özəlliklə də Suriya Ərəb Respublikası, onun tarixi, coğrafıyası, təbiəti, ərəb dili, mədəniyyəti və s. haqqında çox zəngin məlumatı əhatə edir.

Təbiidir ki, mən "'Azərbaycan Respublikası" məqaləsi ilə maraqlandım. Səmimi mövqelərdən yazılmış obyektiv, xeyirxah bir yazıdır. Xoşumuza gələn bir də bu oldu ki, ermənilərin bizim torpaqlara Rusiya imperiyasının canfəşanlığı ilə XIX əsrin əvvəllərində köçürüldükləri məqalədə özünün obyektiv inikasını tapmışdır. Lakin bu məqalədəki məlumat köhnə mənbələr əsasında hazırlandığı üçün bir qədər məhduddur. Azərbaycanın taleyində mühüm rol oynamış bəzi hadisələr və tarixi simaların fəaliyyəti, demokratiya və iqtisadi inkişaf sahəsindəki böyük uğurları burada öz dolğun inikasını tapmamışdır.

Mən bu qənaətlərimi baş rcdaktorla bölüşərkən o, çox diqqətlə dinlədi və qeyd etdi ki, rəhbərlik etdiyi qurum öz gələcək fəaliyyətində müstəqil Azərbaycan Respublikasının tarixi və bugünkü böyük uğurları haqqında daha dolğun məlumatlar toplayıb nəşr edəcəkdir. Prof. Şükri Əzizin dediyindən məlum oldu ki, o və əməkdaşları 28 cildlik universal sorğu nəşri üzərində işlərini bitirib indi fəaliyyətlərinin yeni mərhələsinə qədəm qoymuşlar: həmkarlarımız artıq sahə ensiklopediyaları (məsələn "Dünya ölkələri", "Dünya xalqları") nəşr etmək üçün hazırlıq işləri görməyə başlamışlar. Baş redaktor xahiş etdi ki, ölkəmizə dair müxtəsər yazılar, şəkillər, xəritə və sxemlər əldə etmək üçün onlara kömək edək. Mən onun bu xahişini "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzinin direktoru akad. Tofıq Nağıyevə çatdıracağıma söz verdim. Bakıya qayıdan günün sabahı sözümə əməl etdim. Akademikin razılığını və birgə əməkdaşlıq barədə təkliflərini isə ünvanına çatdırdım.

Dialoqumuzu səfirliyin ikinci katibi E.Məmmədzadə böyük səriştə ilə tərcümə edirdi. Söhbətin sonunda professor üzünü Elnura tutub soruşdu ki, Siz bir-birinin qonşuluğunda yaşayan bizim ərəb ölkələrinin (xalqlarının) hansındansınız? (Sonra baş redaktorun izahatından aydın oldu ki, Elnur ərəb dilinin ləhcələrinin heç birinə uymadan sırf ədəbi dildə danışır və çox zəngin söz ehtiyatına malikdir). Elnur azərbaycanlı olduğunu, BDU-nun şərqşünaslıq fakültəsini bitirdiyini dedi. Bunun müqabilində professorun öz əməkdaşlarına müraciətini isə Elnur böyük təvazö ilə, bir qədər də sıxıla-sıxıla tərcümə etdi:

- Siz xarici dili mükəmməl mənimsəməyin yolunu bu cənabdan öyrənsəydiniz heç pis olmazdı.

Bu epizodu bir qədər təfərrüatı ilə verməkdə məqsədim fürsətdən istifadə edib BDU-nun şərqşünaslıq fakültəsinin məzunlarının hər yerdə ləyaqətlə çalışan yüksək ixtisaslı mütəxəssislər olduqlarına bir daha diqqəti cəlb etməkdir. İndi Yaxın Şərq ölkələrində Azərbaycan səfirliklərinin demək olar ki, bütün əməkdaşları bu fakültənin məzunlarıdır.

• DƏMƏŞQ UNİVERSİTETİNİN VÜSƏTİ

Rekfor, prof. Vael Müəlla "Nəsimi istedadının Azərbaycandan gəlmiş pərəstişkarlarını" salamlamaqdan qürur duyduğunu bildirdi. Bu il 85 illiyi geniş qeyd olunmuş universitetin demokratik ənənələrindən ölkənin ən müxtəlif istiqamətli idarə və müəssisələrini: elm və mədəniyyət ocaqlarını, sənaye və tikintiləri, kəndləri yüksək ixtisaslı kadrlarla təmin etmək sahəsindəki xidmətlərindən danışdı. Suriyanın ilk və ana ali təhsil müəssisəsi olan bu universitetin 150 min tələbəsi var. Təsis olunduğu ilk illərdə burada cəmi ikicə ixtisas üzrə oxuyurmuşlar: tibb və hüquq. İndi isə təkcə filologiya fakültəsində 14 ixtisas üzrə mütəxəssislər hazırlanır.

Dəməşq Universiteti bu gün ölkənin ən çoxsahəli tədris ocağıdır. Onun tarix, filologiya, iqtisadiyyat, tibb, kənd təsərrüfatı, incəsənət, İslam hüququ, lazer texnikası, seysmologiya, elektromexanika, politologiya, stomatoloji, memarlıq, informasiya texnologiyaları və digər fakültələrində çalışan 1.700 professor (digər müəllim və mütəxəssislər buraya daxil deyil) müasir tələblər səviyyəsində tələbələrə bilik və elmi vərdişlər aşılayırlar.

Filologiya fakültəsinin çox zəngin kitabxanası ilə tanış olduq. Burada bu gün də davam edən çox qiymətli bir ənənə var. Kitabxananın fondları fakültədə dərs deyən müəllimlərin hədiyyələri hesabına vaxtaşırı xeyli zənginləşir. Yaşa dolmuş hər bir professor dünyasını dəyişməyini "gözləmədən" öz şəxsi kitabxanasındakı əsərləri fakültənin kitabxanasına bağışlayır. Təkcə elə görkəmli dilşünas professor Əbdülvahab Sabuninin kitabxanaya təhvil verdiyi əsərlərin sayı 5000-dən çoxdur. Fakültədə dünyanın beynəlxalq məclislərdə istifadə edilən bütün əsas, aparıcı dilləri tədris olunur.

Maraqlıdır ki, universitetdə çalışan hər bir professor ayrıca iş otağı və xidmət heyəti ilə təmin olunmuşdur. Mühazirədən kənar vaxtlarda onlar öz tələbə və magistrantlarını bu otaqlarda qəbul edirlər.

Cənab Müəlla dedi ki, AMEA-nın uyarlı institutları və BDU ilə təcrübə mübadiləsi üçün qapımız da, ürəklərimiz də həmişə açıqdır.

Mən verdiyi məlumat üçün rektora razılığımı bildirib bizim də ilk və ana ali məktəbimiz olan BDU-nun tarixi, ənənələri və perspektivlərinə dair müxtəsər məlumat verdim. Söhbətimizə qoşulan T.Kərimli dedi ki, çağdaş dünyamızda güclü qloballaşma prosesi gedir. Yaxın Şərq ölkələrində orta əsrlərdə maraqlı bir model olub - universal İslam mədəniyyəti modeli. Biz də indi elm və təhsil sahəsində bu birliyə nail olmaq üçün səylərimizi birləşdirə bilərik. Mən əlavə etdim ki, məsələn, yeni müştərək çoxcildlik Yaxın Şərq xalqları və Dünya xalqlarıədəbiyyatı tarixinin yazılması bu cür əməkdaşlıq üçün geniş meydan verə bilər. O qədər də uzaq olmayan keçmişlərdə biz rus, sovet oriyentasiyası ilə 10 cildlik "Dünya xalqlarının ədəbiyyat tarixi", 6 cildlik "Çox millətli sovet ədəbiyyatının tarixi" adlı əsərlər hazırlayıb nəşr etdirmişik.

Hədiyyə mübadiləsi oldu. Müstəqil Azərbaycan Respublikası, AMEA və BDU haqqında maraqlı məlumatların toplandığı kitab və bukletlərdən və bəzi suvenirlərdən ibarət hədiyyələrimizi səfirlikdə səliqə ilə hazırlanmış üstü gerbli qəşəng çantalarda rektora təqdim etdik. Bizə də maraqlı suvenirlər bağışlandı. Mənə verilmiş gözəl bir nimçədə qızıl suyu ilə bu sözlər yazılmışdı: "Allahım, mənim elmimi artır!" Bilik təşnəsi olan insan: şagird, tələbə, müəllim və alim üçün bundan da gözəl bir bəxşeyiş təsəvvür etmək çox çətindir.

• YAZIÇILAR BİRLİYİNDƏ

Birliyin sədri, nasir və tənqidçi, prof. Hüseyn Cümə öz qələm yoldaşlarının yaradıcılıq uğurları, rəhbərlik etdiyi qurumun vəziyyəti haqqında maraqlı məlumat verdi, qəbulda iştirak edən görkəmli şair və ədibləri bizə təqdim etdi. Məlum oldu ki, onun rəhbərlik etdiyi qurum Suriya Ərəb Yazıçıları Birliyi adlanır. Bundan məqsəd ədəbiyyat və mənəviyyat sahəsində ərəb birliyinə nail olmaqdır. Odur ki, 900 qələm sahibini əhatə edən Birliyin üzvləri arasında yerli istedadlarla yanaşı, onların əslən Misir, Tunis, Oman, Liviya, İordaniya və s. ölkələrdən olan həmkarları da var.

Sədr Birliyin heç bir idarəyə tabe olmayan sərbəst yaradıcılıq təşkilatı kimi fəaliyyət göstərməsindən razılıq duyğusu ilə danışdı və göstərdi ki, onların əsas qayələri ərəb qardaşlığını qüvvətləndirmək, ərəb mədəniyyətini zənginləşdirməkdir. Yazıçılar 5 ildə bir dəfə keçirilən qurultaylarında 25 nəfərdən ibarət bir qurum seçir, həmin qurum öz içindən 9 nəfərlik büro intixab edir. Büro isə öz növbəsində bir nəfərə sədrlik səlahiyyətlərini həvalə edir.

Yazıçılar Birliyi öz üzvlərinin yaradıcılıq səylərini "'planlaşdırmır", bu mənada onlara heç bir nəzarət də etmir. Lakin onların hasilə yetmiş əsərlərinin nəşrini, qələm haqqının ödənilməsini planlaşdırır. Ölkənin 14 regionunda filialı olan Birliyin bütün üzvlərinin kitabları müfəssəl müqəddimə ilə nəşr edilir, onlara yaxşı qonorar verilir. Xəstələnən yazıçıların müalicə xərci ödənilir, vacib yaradıcılıq məqsədi ilə ölkənin regionlarına və xarici ölkələrə gedən müəlliflərə ezamiyyət pulu verilir. Yubileylərdə yazıçılara başqa hədiyyələrlə bir yerdə son vaxtlarda nəşr olunmuş 100 əsərdən ibarət mini kitabxana bağışlanır və i.a. Dünyasinı dəyişənlərin dəfn xərcləri ödənilir, onların ailəsinə maddi yardım göstərilir.

Mən öz cavab sözümdə Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin ənənələrindən, çağdaş dövrdəki səmərəli fəaliyyətindən, müstəqil, tam sərbəst istedad sahibi olan yazıçılarımızın yaradıcılığında son illərdə tarixi mövzuların, özəlliklə də Qarabağ mövzusunun əhəmiyyətli yer tutduğundan danışdım. Cari ədəbi qəzet və jurnallarımızın dövlət hesabına nəşr olunduğundan, Birliyimizin İdarə Heyətinin binasının ölkə prezidentinin sərəncamı ilə əsaslı şəkildə gözəl təmir olunmasından, onun açılışında cənab İlham Əliyevin şəxsən iştirak etməsindən danışdım. Bədii yaradıcılıq sahəsində böyük xidmətləri olan yazıçılara və gənc istedadlara prezident təqaüdü verildiyini dedim. Göstərdim ki, vaxtilə ümummilli liderimiz H.Əliyevin təşəbbüsü və qayğısı ilə Mərdəkanda ucaldılmış Yazıçıların Yaradıcılıq Evi yaxın vaxtlarda əsaslı təmir olunub Birlik üzvlərinin sərəncamına veriləcəkdir.

Tərkibində bir çox müasir Azərbaycan yazıçılarının da əsərləri olan 500-ə yaxın kitabın 25.000 nüsxə tirajla nəşr edilib kütləvi kitabxanalara və mədəniyyət ocaqlarına pulsuz paylandığını söylədim. Axırda soruşdum ki, Suriya-Ərəb Yazıçıları Birliyinin maliyyə təminatı haradan ödənillir. Prof. Hüseyn Cümə dedi:

-İndiki Suriya prezidentinin atası mərhum ölkə başçısı Hafiz Əsəd Birliyə 8 mərtəbəli bu binanı bağışlamış və tövsiyə etmişdi ki, onun bir mərtəbəsində idarəmizi yerləşdirək, qalan 7 mərtəbəsini isə icarəyə verib aldığımız paranı yazıçıların ehtiyaclarına sərf edək...

Ev sahibləri də, bizim nümayəndələr də yekdil arzularımızı bildirdik ki, iki dost ölkənin Yazıçılar birlikləri arasında əlaqələr sahmana salınsın, qarşılıqlı səfərlər təşkil olunsun, vaxtaşırı Suriyada "Azərbaycan ədəbiyyatı antologiyası", Azərbaycanda isə "Suriya ədəbiyyatı antologiyası" hazırlanıb nəşr edilsin.

H.Cümə şəxsiyyətə pərəstiş illərinin Azərbaycan ədəbiyyatına necə təsir göstərdiyinə aydınlıq gətirməyi açıqlamağı xahiş etdikdə mən ona cavabımı sədrə ünvanladığım belə bir sualla başladım:

-Sizin ölkədə hər hansı bir ərəb şairi, nasiri, tənqidçisi öz siyasi baxışları üstündə təqib olunub, həbs edilib, güllələnibmi?

Bu qəfil sualdan bir növ şoka düşmüş ev sahibinə dedim:

-Təəssüf ki, sovet dövründə Azərbaycanda bir sıra istedadlı qələm sahibləri belə dəhşətli münasibətlə üz-üzə gəlmiş, Ə.Cavad, S.Hüseyn, M.Müşfiq və b. güllələnmiş, H.Caviddən Y.V.Çəmənzəminliyə, S.Şamilovdan Ənvər Yusifoğluna və S.Vəliyevə qədər qələm sahiblərimizin bütöv bir nəsli təqib olunub məhbəslərə atılmış, Sibir və Uzaq Şərq sürgünlərində çürüdülmüşlər.

Prof. H.Cümə Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin strukturu ilə maraqlandıqda mən ona cavab verməyi Birliyin üzvü və onun Təftiş Komissiyasının sədri prof. Q.Paşayevdən xahiş etdim o da bu barədə ətraflı məlumat verdi.

• SURİYA MİLLİ MUZEYİNİN SALONLARINDA

Mən keçən əsrin 70-80-ci illərində dünyanın ən yaraşıqlı və zəngin ədəbiyyat muzeylərindən birində-Akademiyamızın Nizami muzeyində işləmişəm. Səfərdə olduğum xarici ölkə muzeylərinin ekspozisiyasını saatlarla dolaşıb özüm üçün bəzi xırda qeydlər də, götürmüşəm. 16 illik muzeyçilik təcrübəmə əsasən deyə bilərəm ki, Dəməşqdəki kimi qədim və çox qiymətli eksponatlarla zəngin olan milli muzey dünyada barmaqla sayılan qədər ola bilər. Məncə, elə bunları demək yetər ki, 3.400 il bundan öncə istifadədə olmuş yazıların həkk edildiyi gil lövhələr, Pifaqorun işarələrindən də 1000 il əvvələ gedib çıxan musiqi notlarından nümunələr məhz bu muzeydə qorunur və nümayiş etdirilir. Suriyalılar təbii iftixar duyğusu ilə deyirlər ki, bir sıra qonşu xalqlar öz əlifbalarını yaradarkən məhz bu yazı nümunələrindən faydalanmışlar.

3000 il öncə iki qonşu dövlət arasında bağlanmış sülh sazişinin qaya parçası üzərində qazılmış mətni muzeyin ən çox diqqət mərkəzində olan eksponatlarından biridir. Öyrəndik ki, bu yerlərin qədim sakinləri suryanilər olub və İncil onların dilin də yaradılıb. Klassik yunan elminin bir çox nümunələri regionda ilk öncə məhz bu dilə tərcümə edilmişdir. Suryanilərin nəsillərinin təmsilçiləri indi Dəməşqdən 40 km aralıda yerləşən bir neçə kənddə yaşayırlar.

Nöqtələrdən istifadə olunmayan kufı xətlə yazılmış "Bismillahir-rəhmanir-rəhim. Ondan qeyri hər şey fanidir" kəlamı önündə ayaq saxlayıb düşünən xeyli tamaşaçı gördük. Egey dənizi sahillərindən tapılmış irili-xırdalı heykəllər (xırdası əl boyda, irisi insan ölçülərində) öz zərifliyi, mərmərinin gözəlliyi, insan çöhrəsinin ən incə cizgilərinə qədər daşa, mərmərə həkk olunması ilə çox cazibədardır. III əsrdə yonulduğu güman edilən bu orbazlar elə təravətli təsir bağışlayır ki, guya sifarişlə son illərdə yaradılmışdır. Onların bir qismi yunan mifologiyasının məlum süjetlərini əks etdirir (“Axillesin dabanı..” əhvalatı kimi)

Qiymətli metallardan hazırlanmış qadın bəzəklərindən, məişət əşyalarından qaş-daşa tutulmuş qılınclara qədər çox orijinal sənət əsərləri ölkənin ən qədim zamanlardan XXI əsrin astanasına qədər keçdiyi böyük yolun, tarixi və mədəniyyətləri bu torpaqlarda kəsişmiş xalqların istedadının dilsiz təmsilçiləri olub muzeyşünaslığın müasir dünya standartları səviyyəsində qorunur.

• PAYTAXTLA VİDALAŞIRIQ

5 milyondan artıq əhalisi olan Dəməşq şəhərinin Şimalındakı Qasyon dağının döşündən baxanda paytaxt ovucun içi kimi görünür. Dəməşq qədim söz olub "qan tökülən yer" mənasını verir. Rəvayətə görə, Adəm peyğəmbərin övladlarından Qabil öz qardaşı Habili burada öldürüb, torpağa günahsız qardaş qanı ilk dəfə burada tökülüb...

Bu ucalıqdan şəhərə baxanda A.Səhhətin A.S.Puşkindən tərcümə etdiyi şeirin ilk sözləri yadıma düşdü:

Qafqaz altımdadır... Ən müdhiş olan zirvədə mən...

Bu yüksəklikdən bələdçilərimizin köməyilə qaldığımız rayonu, 5 ulduzlu mehmanxanamızın yerini, bir qədər təqribi də olsa, müəyyən edirik.

Bakıya qayıtmağımız ərəfəsində səfirimiz Qasyon dağının başında bərqərar olmuş restoranda bizə vida ziyafəti verdi. Ölkədə olduğumuz digər günlərdə də dəvəti ilə görüşdüyümüz idarələrin başçıları, yaxud səfirlik səliqə-sahmanlı ziyafətlər vermişdilər.

Son ziyafətə İordaniyadakı səfırimiz Elman Araslı da dəvət olunmuşdu. O, Azərbaycanın nümayəndə heyəti ilə görüşmək, Nəsimi konfransının işində iştirak etmək üçün qonşu ölkədən gəlmişdi. E.Araslı az qala 50 ildir ki, istedadlı şərqşünas, tərcüməçi və diplomat kimi ərəb ölkələrində çalışır. 32 ildir ki, o, Misir, İraq, Yəmən, Səudiyyə Ərəbistanı, İordaniya, Beyrut kimi ölkələrdə fövqəladə və səlahiyyətli səfir kimi əvvəlcə keçmiş SSRİ-ni, müstəqilliyimizi əldə etdikdən sonra isə Azərbaycan Respublikasını ləyaqətlə təmsil edir. Region ölkələri ilə əlaqələrimizin tarixinə dair bu qocaman və vüqarlı diplomatın söhbətləri ayrıca bir yazının mövzusudur. Elman Araslı Azərbaycan ədəbiyyatşünaslarının və şərqşünaslarının böyük bir nəslinin istəkli müəllimi olmuş mərhum akademik Həmid Araslının oğludur. O, öz atası, mən də öz sevimli ustadım haqqında xatirələrimizi bölüşdük, uzaq ölkədə onu əziz-əziz yad etdik, mübarək ruhuna rəhmətlər oxuduq.

Elman müəllim Mahir Əliyevin təzə səfirliyi yaradıb fəaliyyətə başlamaq sahəsindəki işini yüksək qiymətləndirdi. Bu işlərdə "yədi-beyzası" olan bir mütəxəssis kimi möhtərəm prezidentimizin bu seçimini yüksək qiymətləndirdi. Yazımın sonunda mən də səfirimiz haqqında bir neçə söz deməyə ehtiyac duyuram.

Müxtəlif vaxtlarda mən SSRİ-nin Avropa sosialist ölkələrində, Yuqoslaviyada, Danimarkada, Yunanıstanda və Yaponiyadakı səfirliklərində, Müstəqil Azərbaycan Respublikasının İran, Türkiyə və Çindəki elçiliklərində olmuş, qəbullarda, tədbirlərdə iştirak etmiş, bu sahədə bəzi müşahidələr aparmışam. Məmnuniyyətlə qeyd edirəm ki, tanış olduğum bütün səfirlər öz peşəkarlığı mədəniyyəti, təmsil etdiyi ölkəmizin mənafeyi uğrunda fəal çalışması, Azərbaycandan gedən ədəbiyyat, elm, incəsənət xadimlərinə hörmət və ehtiram göstərməsi ilə məndə böyük rəğbət oyatmışlar. Onların arasında həm təcrübəli, həm də gənc və istedadlı diplomatlar olub və indi də var. Mahir Əliyev öz şəxsi keyfiyyətləri, intellektual səviyyəsi, işgüzarlığı, ünsiyyət mədəniyyəti, dilləri yaxşı bilməsi etibarilə bu vaxtadək görüşdüyüm ən yaxşı Azərbaycan səfirlərindən biridir. Onu Suriyaya səfir göndərən prezdentimiz cənab İlham Əliyevə bu obyektiv seçimi üçün öz dərin minnətdarlığımı bildirirəm.

Mahir Məmməd oğlu Əliyev 1951-ci ildə Ağdaş şəhərində anadan olmuş, Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki BDU) şərqşünaslıq fakültəsini bitirmiş, uzun illər müxtəlif ərəb ölkələrində tərcüməçi kimi çalışmışdır. 15 il Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyində Xarici əlaqələr şöbəsinin rəisi olmuşdur. Son vaxtlarda o həm də BDU-nun ərəb filologiyası fakültəsində baş müəllim kimi dərs deyirdi. 2007-2008-ci illərdə Azərbaycan Respublikası Xarici İşlər Nazirliyində Yaxın Şərq məsələləri üzrə müşavir olmuşdur. İslam Təhsil, Elm və Mədəniyyət təşkilatı İcraiyyə Şurasının üzvü, 2006-cı ildən onun sədr müavinidir. Bu sahədə xidmətlərinə görə İSESCO-nun Qızıl medalı ilə təltif edilmişdir. Ərəb, ingilis, rus, fars və türk dillərini yaxşı bilir. Çalışdığı ölkənin xalqının dilini bilməyin səfirə hava və su kimi vacib olması hamı üçün aksiomadır. Amma M.Əliyev ərəbcə öz ana dilində olduğu kimi çox yüksək səviyyədə danışır. Mən onu məmurlarla, din xadimləri, iş adamları ilə cox ciddi beynəlxalq məsələləri müzakirə edəndə də, süfrə arxasında söhbət zamanı da müşahidə etdim, ərəblərin zarafatlarına incə zarafat ahəngində cavablar verdiyinin də şahidi oldum, beynəlxalq Nəsimi konfransındakı rəsmi təbrik nitqini də dinlədim. Bütün hallarda onun, el arasında deyildiyi kimi, "Araz aşığından idi, Kür topuğundan". Ürək açan məqamlardan biri də bu oldu ki, səfırliyin əməkdaşlarından müşavir Vüqar Şirvanlı, Vüqar Hacıyev və başqaları da yalnız ərəbcə deyil, ingilis, rus dillərində də sərbəst danışır, həmişə nümayəndə heyətimizin üzvlərinin karına gəlir, öz mədəniyyətləri, alicənablıqları ilə böyük rəğbət doğururdular.

Bir həftə xaricdə ezamiyyətdə olmaq o qədər də az müddət deyil. Bu müddətdə biz səfirlikdə işin möhkəm intizam, ciddi məsləhət, qarşılıqlı hörmət, ehtiram əsasında qurulduğunun şahidi olduq və bundan qürur duyduq. Məhz bu cür işgüzarlıq şəraitində M.Əliyev dövlətin tapşırığı və parası ilə Dəməşqin axar-baxarlı Məzzə prospektində səfırliyimiz üçün üç mərtəbəli çox gözəl bir bina almış, onu lazımi avadanlıq, infrasturkur və rabitə vasitləri ilə təmin etmiş, konsul xidmətini təşkil etmiş, diplomatları, Azərbaycan və xarici ölkə vətəndaşlarını qəbul etmək üçün hər cür şərait yarada bilmişdir.

Mahir Əliyevin mürəkkəb vəziyyətlərdə də nümayiş etdirdiyi işgüzar üslubu, təmkin və mədəniyyəti, bilik və bacarığı görəndə fəxr etdim ki, onun mərhum valideynləri: istedadlı xalq müəllimi, təhsil təşkilatçısı, köhnə dostum Məmməd müəllim və incə qəlbli zəhmətkeş Zeynəb xanım bu cür övlad tərbiyə etmiş, mənim də vaxtilə təhsil almış olduğum Ağdaş şəhər orta məktəbi digər qardaşları kimi Mahir Əliyevə də çox mötəbər həyat vəsiqəsi vermişdir.

Səfirlik dost Suriyada Azərbaycanımızın bir parçasıdır. Onun üzərində dalğalanan üç rəngli bayrağımızı görəndə müstəqil dövlətimizin uğurları üçün bir daha qədirşünaslıq duyğuları yaşadım. Səfırin böyük qəbul otağını bəzəyən şəkillər arasında ümummilli lider Heydər Əliyevin, prezident İlham Əliyevin, Suriya prezidenti Bəşər Əsədin və onun atası, uzun illər ölkənin prezidenti olmuş Hafız Əsədin, Azərbaycanın birinci xanımı Mehriban Əliyevanın və Suriyanın birinci xanımı Əsma əl-Əsədin portretləri diqqəti cəlb edir.

***

Azərbaycan nümayəndələrinin bütün görüşləri, Hələb və Dəməşq səfərləri, bu səfərlər çərçivəsində keçirilən beynəlxalq elmi konfransın gedişi Suriya Ərəb Respublikasında fəaliyyət göstərən informasiya agentliyi "SANA"nın müxbirləri tərəfındən ardıcıl surətdə izlənir və müntəzəm olaraq qəzetlərə ötürülür, nəşr olunurdu. Televiziya ilə də hər gün bu barədə görüntülü məlumat verirdilər. Özəlliklə "Əl-Cəmahir" qəzetinin səhifələrində dərc olunmuş xəbərlərdən nümunələri Bakıya gəlişimiz ərəfəsində səfirimiz lütfən bizə hədiyyə etdi. Hədiyyələrimiz arasında yeddi günlük səfərimizin əsas məqamlarını əks etdirən film də vardır.

Bu qeydlər də bir daha təsdiq edir ki, Azərbaycan Prezidenti cənab İlham Əliyevin şəxsi təşəbbüsü ilə qısa bir zaman kəsiyində Nəsiminin ölməz irsi, xatirəsinin əbədiləşdirilməsi ətrafında görülən işlər, özəlliklə də ilk beynəlxalq konfransın təşkili, müvəffəqiyyətlə keçirilməsi, nəhayət, azərbaycanlı memar və mühəndislərin öz suriyalı həmkarları ilə memorialın abadlaşdırılması sahəsində layihə işlərinə başlamaları dost ölkədə geniş ictimai rezonans doğurmuş, ölkə başçımızın nəcib təşəbbüsü Azərbaycanda mədəni irsə dövlət qayğısının yüksək səviyyədə olduğunun bariz nümunəsi kimi qiymətləndirilmişdir.

• HƏLƏBDƏ İKİ QALA VAR

...Nəsimi kompleksindən çıxanda adamın gözləri qarşısında o regionun, bəzi mülahizələrə görə, dünyanın ən qədim və əzəmətli tarixi abidələrindən biri olan Hələb qalası canlanır. Ev sahiblərınin təqdimatına və bəzi elmi mənbələrə görə qalanın 4500 illik tarixi var. Dağın üstündə ucaldılmış bu istehkamın sahəsi bizim İçərişəhərin sahəsi qədər olar. Mən Amerikada, Çində, Yaponiyada, Yunanıstanda, Danimarkada, İranda, İraqda, Türkiyədə və digər ölkələrdə olarkən çoxlu qalalar, bürclər və onların qalıqlarını, xərabələrini, ayrı-ayrı bünövrə daşlarını, sütunlarını, məşhur Mədain xərabələrini görmüşəm. Lakin çox böyük bir zaman məsafəsindən öz əzəməti ilə boylanan və az qala bütün atributlarını qoruyub saxlayan bu cür bir tarixi abidə ilə heç vaxt rastlaşmamışam.

Nəhəng daşlardan, qaya parçalarından ibarət bünövrə üzərində qurulub, təqribən bizim Qız qalası hündürlüyundə divarlarla başdan-başa əhatə edilmiş qala hərəsi bir sənət əsəri olan portalları, müdafiə qurğuları, bürcləri, ovdanları, müşahidə məntəqələri, içərisi bişmiş kərpiclə hörülmüş yaşayış məskənləri, su ehtiyatı üçün çanlar, hövuzlar, hamamlar, azuqə anbarları, öz divanxanası, zindanı, nəhayət, islamın qəbul edilməsindən sonra tikilmiş hündür minarəli gözəl məscidi ilə çox əzəmətli görünür. Vaxtilə qaragüruhçular edam olunmuş Nəsimini bayıra atmışdılar ki, bu faciəli sonluq başqalarına ibrət dərsi olsun. Fitnəkarların, nadanların, öz nəfsi və şəxsi mənafeləri əlində əsir olanların bu qəddarlığı müqabilində onların gözlədiklərinin tam əksi baş vermişdi. Hələbin Allah dostu olan qeyrətli, qədirbilən övladları şairi elə qalanın bərqərar olduğu dağın ətəyindəki düzəngah yamacda sonsuz ehtiram, böyük qayğı və sayğı ilə, əsl müsəlman qaydasında torpağa tapşırmışdılar. İndi yuxarıdan, qalanan cənub bürclərindən baxanda Nəsimi ziyarətgahı özünün bütün tərkib hissələri ilə aydın görünür.

...Böyük şəhərdə bir-birindən azacıq aralı iki qala var: onlardan biri qədim tarixə malik dünyaca məşhur memarlıq abidəsi, digəri isə Azərbaycan və bütün Yaxın Şərq şeirində nadir hadisə olan İmadəddin Nəsiminin parlaq mənəviyyat, iradə, əzm və təmkin qalasıdır. Əzəmi ölçülərinə, sanbal və tutumuna baxmayaraq təbiətin kor qüvvələri mürur zamanla Hələb qalasına, bəlkə də, bu və ya digər sədəmə toxundura bilər. Biz, Azərbaycan nümayəndələri arzu edirik ki, Hələb qalasının bircə daşına belə heç vaxt heç bir zərər toxunmasın. Bununla belə, Allah eləməmiş, çox şiddətli bir zəlzələ olarsa, qalanın bu və ya digər guşəsi çat verə bilər. Nəsiminin poeziya, vüqar qalası isə əbədi və toxunulmazdır. Çünki onun yeri hər hansı bir dağın başında yox, Suriyada da, Azərbaycanda da insanların ürəyindədir və tarix boyu nəsildən-nəslə ötürülür.

Nəbiyev Bəkir,

akademik

Elm.-2009.- 21 yanvar.- S. 8-9.