Portret - ikiqat obraz

Portret təsviri sənətin ən geniş yayılmış, ən məşhur janrıdır desəm, bu janrı daha artıq önəmsəmiş olsam, sənətin başqa janrlarına nisbətdə ona üstünlük versəm, yəqin ki, mənimlə razılaşarsınız. Əlbəttə, indi söylədiyim fikirlərlə razılaşmamaq da olar, mən belə düşünürəm, siz də öz düşüncənizdə özgürsünüz. Gəlin mübahisə eləməyək, rəssam Məmməd Dəmirçioğlu yaradıcılığında portret janrının özəllikləri haqqında danışaq.

Rəssamlar yaxşı bilirlər ki, fırçaya aldıqları hər bir portret ikiqat obrazdı. Hər bir portretdə onu yaradan sənətkarın özündən belə bəzi nəsnələr mövcuddur. Bu, ilk baxışda adi gözlə görünməyən nəsnələr rəssamın daxili energetikasını cizgilərə və boyalara hopduran sənətin sirridi. Bu mənada portret ikiqat obrazdı. Portret modelin və rəssamın obrazıdı.

İndi mən Məmməd Dəmirçioğlunun portretləri haqqında fikirlərimi kağıza köçürəndə, əslində onun öz obrazını, portretini çəkmiş oluram.

Rəngli düşüncələr parıltısında

Doğranmış ulduzlar payımdır mənim.

Yarpağı buz altda yaşıl ləpəli

Bu çılpaq ağaclar tayımdır mənim.

Professor Nəsr məşhur kitabında təsviri sənət haqqında önəmli fikirlər söyləyir. O yazır ki, miniatür rəngkarlığında məkan elə təsvir edilir ki, plandan plana keçən göz həmişə ikiölçülü, üçölçülü dünyalar arasındakı fərqi hiss etsin. Lakin miniatür baxışları təkcə üçölçülü məkana yönəltməyə imkan vermir, çünki o zaman maddi mövcud olanla təxəyyül arasındakı sərhəd pozulur.

Maddi mövcud olan ilə təxəyyül arasındakı sərhəd, buna incə cizgi də deyə bilərik, mənim fikrimcə təsviri sənət əsəri üçün olduqca önəmli nəsnədir. Yəni gerçək sənət əsəri naturanın surəti deyil, natura elə təxəyyülün məhsuludur. Əgər rəssam naturanı olduğu kimi kətana köçürürsə, deməli, o, naturalistdir, əgər naturanın yardımı ilə rəssam təxəyyülündəki obrazı yaradırsa, bu, gerçək sənətdi.

Rəssam əsəri bizi eynən poeziyada olduğu kimi ikiölçülü məkan insan qəlbinin ruha doğru yüksəlişi üçün aralıq aləmdən xəyallar dünyasından keçməlidir.

Professor Nəsrin qeyd etdiyi kimi, həyata bənzərlik, reallığın təqlidi müsəlman incəsənəti üçün yaddır.

M.Dəmirçioğlunun portret janrında işlədiyi əsərlər də minitatür sənəti özəlliklərinə malikdir.

Məmməd Dəmirçioğlu yaradıcılığında mintiatür özəlliklərindən söz açacaqdım, amma nədənsə ünlü Belçika rəssamı Rene Maqrittin magik-realistik üslubda işlədiyi bir kompozisiya haqqında bir neçə cümlə yazmağa ehtiyac duydum. Maqrittin kompozisiyası sadə və müəmmalı bir əsərdi. Açıq pəncərə önündə antik qadın büstü, büstün gicgahındakı yaradan qan sızır, isti insan qanı.

Hər dəfə bu kompozisiyaya, daha doğrusu bu kompozisiyanın repreduksiyasına baxanda qan qoxusu duyuram. Bu nə sirdir, Allahım?! Gicgahından qan sızan antik heykəlin dodaqlarında ilıq bir təbəssüm sayrışır.

Rene Maqrittin əsəri YADDAŞDIR. QAN YADDAŞI.

Gicgahındakı yaradan qan daman antik heykəlin ilıq təbəssümü isə ÜMİDİN və ÖLÜMSÜZLÜYÜN təbəssümüdür.

TƏSVİRİ SƏNƏT İNSANIN QAN YADDAŞIDIR.

POEZİYA ÜMİDİN VƏ ÖLÜMSÜZLÜYÜN TƏBƏSSÜMÜDÜR.

20 il öncə rəssam Kərim Cəlal məni öz emalatxanasına dəvət etmişdi. O zaman Kərimin yaratdığı tablolarda metampsixoz çevrilmələrlə, sürreal elementlərlə rastlaşırdım. Onun "Bir portretə iki yöndən baxış" tablosu indi də gözlərimin önündədi. Əsər müəmmalı bir obraz üzərində qurulub və müəmmalı olduğu qədər də realdı.

Məmmədin portretlərində müəmma dediyimiz nəsnədən əsər-əlamət yoxdu. Burda yalnız reallıq və reallığın harmoniyası mövcuddur.

"Atamın portreti", "Avdırahman kişi", "Qələndər müəllim", "Şair Məmməd İlqar", "Ağamalı Sadıq Əfəndi", "Doktor Ayaz" və "Şair Hacı Məhəmməd Astanbəyli" - müxtəlif taleli insanlar...

Rəssam yaxından tanıdığı, hüsni-rəğbət bəslədiyi, sevdiyi adamların portretlərini fırçaya alır, onların zahiri, görsəl aurası ilə yanaşı, daxili aləmlərinə - arzular, xəyallar, ümidlər dünyasına nüfuz etməyə çalışır. Hər portret bir ömür dastanıdı - hər dastanın öz üslubu, öz kompozisiyası, öz koloriti və hər portretdə rəssam ömrünün bir parçası yaşayır...

Məmməd İlqarın qayğılı, düşüncəli baxışları harasa uzaqlara dikilib - portretin zahiri sakitliyi arxasında narahat bir ürək döyündüyü şairin gözlərindən bəlirlənir.

Məhəmməd Astanbəyli dünyaya bir cüt qalın eynək şüşəsi arxasından baxır - mənə elə gəlir ki, bu baxışların yiyəsi insanın içini görə bilir. O, maddi dünyanın dışından bizə baxır və mələklərin pıçıldadığı ilahi misraları aydınca eşidir.

Bəlkə indi, bu anda onun ürəyində şeir misraları doğulur. Məhəmməd Astanbəylinin üzündə şeirin musiqisini gördüm. Bu musiqini mən dəfələrlə dostum Hacı Məhəmməd Astanbəylinin üzündə, gözündə və şeirlərində görmüşəm. Məhəmmədin saqqalından damla-damla nur süzülür, onun saqqalından Ay işığı süzülür. Saqqalından Ay işığı süzülən şair - bu, M.Dəmirçioğlunun kətanda əbədiləşdirdiyi sufi şair obrazıdır.

M.Dəmirçioğlunun portret yaradıcılığından danışırıqsa, önəmli bir nəsnəni mütləq və mütləq vurğulamaq gərəkdir. Bu önəmli nəsnə nədir?

Rəssam fırçaya aldığı bir çox portreti "mənzərə" adlandırır. Məsələn, "Qələndər müəllimin mənzərəsi", "Səhabbinin mənzərəsi" və s.

Portret-mənzərələri laqeydliklə seyr etmək mümkün deyil, tablolar cizgilərin, rənglərin dili ilə danışır, tamaşaçı ilə həmsöhbət olur. Ekspressiv rəng çalarları musiqi təranələri kimi səslənir. Al-əlvan rəng təranələri bəzən bəmdən zilə qalxır, bəzən zildən bəmə enir.

Portret janrında işləyən rəssamlar üçün fon önəmli nəsnələrdən biridir. M.Dəmirçioğlunun portretlərində monoton səth çox nadir hallarda gözə çarpır. Onun portretləri relyefli tablolardı. Tablolarda İnsan və Təbiət vəhdətdi, insanın təbiətlə, təbiətin insanla harmoniyası mövcuddur. Sanki təbiət vurğunu rəssam insanın içindəki mənzərəni təsvir edir. O, insan könlünün, insan ruhunun mənzərələrini çəkir.

Rəssam portretlərinin fonunda hərəkətli mənzərələr təsvir etməyi sevir. Onun tablolarında burum-burum buludlar, "çeşməli-sulu dağlar", ağaclar, qayalar, yol, karvan və s. elementlər obrazın daxili aləminin açılmasına xidmət edir.

Mən bəzən özümü rəssamın portret mənzərələrinin içində hiss edirəm.

Rəssamın kompozisiyalarında gördüyümüz qara, boz rəng qammaları ümidsizlik təsiri bağışlamır, insanda bədbin ovqat yaratmır.

Mənə elə gəlir ki, M.Dəmirçioğlunun portretlərində sənətkarın amacı heç də zamanı dondurmaq deyil, o, zamanı rənglər vasitəsi ilə şəkilləndirir. Zira zamanı insandan, daha doğrusu sənətkardan ayırmaq mənim fikrimcə yanlış anlayışdır.

Dəmirçioğlunun əsərlərinə dönə-dönə baxanda, onun rəsmlərinin mənim qəlbimdə oyatdığı duyğular haqqında düşünəndə klassik miniatür sənətimiz yada düşür - portret-mənzərələrin sirri çözülmüş olur.

Mən özümü avropalı kimi hiss etmirəm - mən şərqdən gəlirəm. Şərq isə miniatürdür, miniatür isə poeziyadır...

Məmməd Dəmirçioğlunun rəsmləri önündəyəm. Mən həmişə düşünmüşəm ki, rəssamları şairlərdən, şairləri isə rəssamlardan daha yaxın, daha düzgün heç kim anlaya, duya bilməz, mən bu sözlərin gerçəkliyinə cani-dildən inanıram.

Dəmirçioğlunun rəsmləri önündə fransız yazıçısı Alber Kamyunun hələ tələbəlik illərində "can dəftərçəmə" köçürdüyüm fikirləri ağlımdan keçir.

Fotoqrafiya rəngkarlıqla müqayisədə nədirsə, incəsənət də gerçəkliklə müqayisədə o olmalıdır - deyir Alber Kamyu.

Mənim durumum bəllidir - bir üzüm şairdi, bir üzüm rəssam.

Dəmirçioğlunun "Avtoportret" tablosu ilə mənim "Güzgüdəki adam"ım arasında heç bir ciddi fərq görmürəm.

İnsan oğlu hələ Tanrısını tanımadığı çox-çox əski dönəmlərdə, ("Milyon il eramızdan öncə" - məşhur filmin adını çəkdiyimin fərqindəyəm) hələ ota, çiçəyə, dağa-daşa... ad qoymadığı, söz qoşa, nəğmə oxuya bilmədiyi çağlarda qayalar üzərində rəsmlər cızardı. Bu mənada təsviri sənətin, rəssamlığın tarixi şeirin tarixindən daha qədimdir. Təsviri sənətin daha bir özəlliyi də var, onun dilə və sözə ehtiyacı yoxdur. Bu mənada şairin işi müşküldür. Şeirdən fərqli olaraq rəsm əsəri tərcümə olunmur.

M.Dəmirçioğlu portret ustasıdır. Onun portretləri tamaşaçı ilə kontakta girir. Portretin ovqatı tamaşaçıya sirayət edir...

Hər dəfə Məmmədlə görüşəndə böyük rəssam Səttar Bəhlulzadənin sözləri yadıma düşür. Ustad deyərdi ki, hər hansı bir rəssamla salamlaşanda onun əlinə fikir verirəm, barmaqlarında rənglərdən azca əsər varsa, deyirəm hə, bax, bu, rəssamdır. Hər dəfə Məmmədlə görüşəndə ustadın sözlərini xatırlayıram və Məmmədin əlinə fikir verirəm...

Fransız bəstəkarı Mişel Loqrenin qəribə bir fikri var. Bəstəkar deyir ki, dünyanı rəssamlar idarə etməlidir. Belə bir fikir söyləmək üçün insan anadan fransız doğulmalıdır.

Mənim ömrüm rəssamlar arasında, bohem mühitdə keçib. Mən rəssamların ziddiyyətli, müdrik və sadəlövh, həlim və inadkar, melanxolik və adi, gündəlik həyatdan baş çıxarmayan, melanxolik və özünümüdafiə instinktindən məhrum xarakterlərinə yaxşı bələd olduğumdan fransız bəstəkarı kimi dünyanı rəssamlara etibar edərdim.

Dünyanı Məmməd Dəmirçioğluna etibar etmək olar - o, əsl rəssamdı.

Dünyanı Məmməd Dəmirçioğluna etibar etmək olar, o, əsl şairdi.

Adil Mirseyid

Ekspress.- 2010.- 3-5 iyul.- S. 18.