Mir Cəfərin məhkəməsi necə hazırlanmışdır

Azərbaycanda ötən əsrin ən qalmaqallı və indiyədək ətrafında söz-söhbətlərin dolaşdığı məhkəmələrdən biri Mir Cəfər Bağırovun məşhur məhkəməsi olmuşdur. Tanınmış yazıçı-tədqiqatçı Teyyub Qurban bu məhkəmə, onun necə və kimlərin sifarişi ilə hazırlanmasını arxiv materialları əsasında araşdırıb.

(əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

Arxivdə 1953-cü ildə Azərbaycan SSR Səhiyyə naziri olmuş Ə.Hüseynovun imzaladığı xasiyyatnamə saxlanılır. Səhiyyə naziri yaxından tanıdığı həmkarı haqqında yazır:

"Əziz Əliyev yoldaş 1951-ci il sentyabr ayının 5-dən Elmi-Tədqiqat Ortopediya və Bərpa Cərrahlığı İnstitutunun direktoru vəzifəsində, 1952-ci il oktyabr ayının 5-dən Caparidze adına 3 nömrəli klinik xəstəxanasının baş həkimi müavini vəzifələrində çalışmışdır. Xəstəxanada işlədiyi müddətdə Ə.Əliyev yoldaş özünü bacarıqlı səhiyyə təşkilatçısı kimi göstərmiş, Lenin rayonu neftçilərinə tibbi xidmətin yaxşılaşdırılmasında, həkim və orta tibb işçilərinin ixtisasının yüksəldilməsində elmi-tədqiqat işlərinin genişləndirilməsində, səhiyyə məsələlərinə həsr olunmuş konfransların keçirilməsində var gücünü və əməyini sərf etmişdir.

Əziz Məmmədkərim oğlu Əliyev yoldaş xəstəxana birliyinin ictimai-siyasi həyatında yaxından iştirak edir, həkim və digər tibb işçiləri arasında böyük nüfuza malikdir.

Ə.Əliyev yoldaş tibb elmləri doktorudur. İki dəfə Lenin ordeni ilə, 1-ci dərəcəli "Vətən müharibəsi" və "Qırmızı Əmək Bayrağı" ordenləri ilə, 4 medalla təltif olunmuşdur. SSRİ Ali Sovetinin və Azərbaycan SSR Ali Sovetinin deputatıdır.

Azərbaycan SSR Səhiyyə naziri Ə.Hüseynov

7 oktyabr 1953-cü il".

ARAYIŞ. Görkəmli dövlət xadimi Əlihüseyn Ağahüseyn oğlu Hüseynov Azərbaycan Respublikasının sabiq baş naziri Rəhim Hüseynovun atasıdır. O, M.C.Bağırovun Azərbaycana rəhbərliyi dövründə "Azərnəşr"in direktoru, "Kommunist" qəzetinin redaktoru vəzifələrində çalışmış, Azərbaycan SSR Ali Sovetinin deputatı seçilmişdir. Əziz Əliyev Azərbaycan Dövlət Tibb İnstitutunun rektoru olarkən (1935-1938-ci illər) Ə.Hüsnynov bu ali məktəbin tələbəsi olmuşdur. 1939-cu ildə təhsilini başa vurmuş, müharibə başlayandan qurtaranadək Lənkəranda hərbi qospitalın rəisi kimi mühüm vəzifədə çalışmışdır (1941-ci ildə Əziz Əliyev Azərbaycan SSR xalq səhiyyə komissarı idi - T.Q.). Minlərlə yaralıya sağlamlıq bəxş etmiş ecazkar təbib 1946-cı ildə M.C.Bağırovun xeyir-duası ilə paytaxtda Kirov adına Kurortologiya institutunun direktoru təyin olunmuşdur. 1951-ci ildə isə əvvəlcə Azərbaycan SSR Səhiyyə nazirinin müavini, sonra da nazir olmuşdur. 1953-1956-cı illərdə M.C.Bağırova qarşı təşkil edilmiş böhtan təbliğatına qoşulmadığından 1957-ci ildə əvvəlki iş yerinə - Kurortologiya İnstitutuna göndərilmişdir.

Əziz Əliyevin 1953-cü ilin avqustunda və Əlihüseyn Hüseynovun həmin ilin oktyabrında yazdıqları müraciətlərə Mərkəzi Komitədə baxmağa tələsməmişlər. Əgər baxılsaydı, Əziz Əliyev Səhiyyə Nazirliyinin tabeliyindəki tibb müəssisəsindən partiya konfranslarına nümayəndə seçiləcəkdi, yığıncaqların rəyasət heyətində əyləşəcəkdi, Azərbaycan kommunistlərinin iyirminci qurultayının iştirakçısı olacaqdı...

Həmin vaxt çoxları kimi, Əziz Əliyev nə yuxarıya yazdığı müraciətində, nə də kollektiv yığıncağında M.C.Bağırovun qarasına bir kəlmə də deməmiş, kişiliyi və mərdanəliyi mənsəb və şöhrətdən üstün tutmuşdur.

1954-cü il fevral ayının 12-dən 16-dək Bakıda Azərbaycan Kommunist Partiyasının qurultayının gedişində nümayəndələr Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi Mirteymur Yaqubovu vəzifəsindən kənar etmiş, onun yerinə İmam Daşdəmir oğlu Mustafayev seçilmişdir. Qurultaydan sonra bütün rəhbər vəzifələrə təyinatlara yekun vurulduqdan sonra... Əziz Əliyevin əzrizəsi yada düşmüşdür. 1954-cü il fevral ayının 22-də Azərbaycan KP MK Bürosunun qərarı ilə Əziz Əliyevin partiya cəzası ləğv edilmişdir. Qərarı Azərbaycan KP MK-nın katibi Vitali Səmədov imzalamışdır.

1997-ci ildə Əziz Əliyevə həsr olunmuş kitabda isə nəinki tarixi həqiqətlər təhrif olunmuş, hətta Əziz Əliyevin arxivdəki sənədində də düzəliş edilmişdir. Adıçəkilən kitabın 234-cü səhifəsində Ə.Əliyevin 1953-cü il avqustun 28-də dəst-xətti ilə yazdığı ərizəsində deyilir: "İlk partiya təşkilatının işində yaxından iştirak edib, marksizm-leninizm təlimini öyrənənlərə yardım göstərir, Sov. İKP-nin XX qurultayının materiallarının həyata keçməsi üçün əlimdən gələni əsirgəmirəm".

Hamıya məlumdur ki, Sov. İKP-nin XX qurultayı 1956-cı il fevral ayının 14-dən 25-dək Moskvada keçirilmişdir. Qurultayda "Şəxsiyyətə pərəstiş və onun nəticələri haqqında" N.S.Xruşşovun məruzəsi əsasında qərar qəbul edilmişdir. Qərarın adı "Şəxsiyyətə pərəstişin və onun nəticələrinin aradan qaldırılması haqqında" olsa da, əslində ilk növbədə Stalin və sonra Mir Cəfər Bağırov aradan qaldırıldı. Şəxsiyyətlərin yerini simasızlar zəbt etdi. Əziz Əliyev "XX qurultayın materiallarının həyata keçməsi üçün əlimdən gələni əsirgəmirəm" deyə bilərdimi? Əgər desəydi, Nikita Xruşşov 1954-cü ildə Mirteymur Yaqubovdan sonra Əziz Əliyevi Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi vəzifəsinə gətirərdi. Belə olsaydı, Mir Cəfər Bağırova məhkəmə qurmaq Xruşşov və Mikoyana müyəssər olmazdı.

1997-ci ildə tarixin ibrət dərslərinə göz yumanlar iki onluğu bir-biri ilə elə sıx birləşdirmişlər ki, ortadakı əyilməz "I" aradan çıxmış, iki onluq (XX) yaranmışdır. Əziz Əliyevin 1952-ci ildə yazmış olduğu ərizəsində isə XIX qurultaydan söhbət gedir. Bu qurultay 1952-ci il oktyabr ayının 5-dən 14-dək Moskvada keçirilmişdir. Qurultayın yekun iclasında Stalin çıxış etmişdir.

1949-cu il Əziz Əliyevin yaddaşında digər bir əlamətdar hadisə ilə də qalmışdır. Bu barədə onun həmyerlisi, Azərbaycan KP MK-nın ikinci katibi vəzifəsində işləmiş Mirhəsən Seyidov "On bir il Mir Cəfər Bağırovla əl-ələ, çiyin-çiyinə" məqaləsində (bax: Ramiz Əhmədov. "Mir Cəfər Bağırov xatirələrdə", Bakı, "Nurlan" nəşriyyatı, 2006, səh. 83-84) yazır: "1949-cu il yayın axırlarında Bağırov və onun həyat yorldaşı Yevgeniya Mixaylovna Əziz Əliyevin həyat yoldaşı Leyla xanımı qızları Zərifə və Gülarə, oğlu Tamerlanla Zuğulbaya qonaq çağırdılar. Əziz Əliyev özü bu vaxt hələlik Sov. İKP MK-da işləyirdi. Bağırovlar ailəsi bu qonaqlığa məni də ailəmlə birlikdə dəvət etmişdilər. Görüş olduqca səmimi şəraitdə keçdi, qonaqların şərəfinə gözəl, zəngin süfrə açılmışdı. Gürcü aşbaz Maysuradze bizi dadlı xörəklərə qonaq etdi. Ev sahibi bir neçə sağlıq söylədi. Əziz Əliyev haqqında da xoş sözlər dedi".

Əziz Əliyev "1956-cı ildə partiyanın XX qurultayının qərarlarının həyata keçməsi üçün əlindən gələni əsirgəməsə də", partiya işinə irəli çəkilməsi barədə düşünən tapılmırdı. Respublika rəhbərləri Sov. İKP-nın XX qurultayında N.Xruşşovun "Şəxsiyyətə pərəstiş və onun nəticələri" barədə məruzəsinin geniş yayılması ilə məşğul idilər. Başlıca məsələlərdən biri də Mir Cəfər Bağırovun incik saldığı daşnaklarla münasibətləri qardaşlığa çevirməkdən ibarət idi. Əziz Əliyevin rəhbər vəzifəyə irəli çəkilməsinə biganəlik göstərənlər Ermənistanın partiya rəhbəri S.Tovmasyanla sıx əlaqə saxlayırdılar. Azərbaycan Respublikası Prezidenti İşlər İdarəsinin Siyasi Sənədlər Arxivində saxlanılan materiallar bu cəhətdən nəzəri cəlb edir.

1956-cı il aprel ayının 10-da (M.C.Bağırovun qondarma məhkəməsi zamanı - T.Q.) İrəvandan Bakıya "şanlı məktub" gəlmişdir:

"Azərbaycan KP MK katibi İ.D.Mustafayev yoldaşa

Sizin xahişinizlə Sov. İKP MK-nın razılığı əsasında Nikita Sergeyeviç Xruşşov yoldaşın XX qurultayda etdiyi "Şəxsiyyətə pərəstiş və onun nəticələri haqqında" məruzəsinin erməni dilinə tərcümə olunmuş mətninin 50 (əlli) nüsxəsini göndəririk.

Ermənistan KP MK katibi S.Tovmasyan

06 aprel 1956-cı il."

Azərbaycan KP MK-nın məsul işçiləri əlli nüsxənin ermənicə mətnini respublikamızda yaşayan ermənilərə şəxsən təqdim etmək üçün cədvəl tərtib etmiş, hətta nüsxələri də nömrələmişlər. Birinci katibə aşağıdakı məlumat təqdim olunmuşdur:

"N.S.Xruşşovun "Şəxsiyyətə pərəstiş və onun nəticələri haqqında" məruzəsinin ermənicə mətni aşağıdakı qaydada paylanmışdır:

Azərbaycan KP MK - 5 nüsxə (N 13, 27, 38, 69, 70)

Naxçıvan Vilayət Partiya Komitəsi - 5 nüsxə (N 71, 72, 73, 157, 212)

Dağlıq Qarabağ - 28 nüsxə (N 994-dən 1021-dək)

Şaumyan (kənd) - 5 nüsxə (N 982, 983, 985, 987, 988)

Xanlar RK - 5 nüsxə (N 213, 214, 215, 218, 981)

Şamxor RK - 2 nüsxə (N 992, 993)

Cəmisi - 50 nüsxə".

Sual olunur: Azərbaycanda .Xruşşovun "Şəxsiyyətə pərəstiş və onun nəticələri haqqında" məruzəsi azərbaycanca, rusca və ermənicə kütləvi şəkildə nəşr edilib bütün ilk partiya təşkilatlarına göndərildikdən sonra, Ermənistan KP MK-nın birinci katibi Suren Tovmasyandan ermənicə 50 nüsxə mətn xahişi nə demək idi? Bəs Ermənistandakı soydaşlarımız üçün Azərbaycandan ana dilimizdə mətn niyə göndərilmirdi?

Araşdırmalar göstərir ki, o zamanlar S.Tovmasyanın "töhməti götürüldükdən sonra partiya və sovet işçilərini keçmiş vəzifələrinə bərpa etmək təcrübəsindən" Azərbaycanda imtina olunurdu.

İmam Mustafayevdən fərqli olaraq, Ermənistan KP MK-nın birinci katibi 1951-ci ildə töhmət almış rəhbər partiya işçilərini irəli çəkirdi. Əziz Əliyev barəsində maraqlı xatirələr yazmış Talıb Musayev "Ermənilər və faciələrimiz" (Bakı, 2008-ci il) kitabının "Aldığım cəzanın üzərimdən götürülməsi" fəslində (səh. 226-227) belə nəql edir: "1948-1953-cü illər köçürülməsi barədə Stalinin qərarına və bu qərarın həyata keçirilməsinə qarşı zidd çıxışlarıma və həmin qərarın yerinə yetirilməsinə mane olan cəsarətimə görə o vaxtkı Ermənistanın rəhbərliyi tərəfindən mənə cəzalar verilməsi barədə yazmışam. Bəlkə də bütün bunlar kiməsə inandırıcı gəlməsin. Buna görə də 1959-cu ildə Vedi rayonunun Şirazlı kəndində kolxoz sədri işləyərkən vaxtilə almış olduğum həmin cəzanın üzərimdən götürülüb, bacarığıma uyğun işlə təmin edilməyim barədə MK-ya erməni dilində yazmış olduğum ərizənin bir nüsxəsinin bu günə qədər saxladığım surətini bu kitaba daxil etməyi özümə borc bildim.

"Ermənistan Kommunist Partiyası MK-nın katibi S.H.Tovmasyan yoldaşa

Partiya üzvü Musayev Talıb Qurban oğlundan

Ərizə

Yoldaş Tovmasyan! Sizə məlumdur ki, mən 1935-ci ildən başlayaraq 1953-cü ilin sonuna kimi rəhbər partiya işlərində işləmişəm. Öz gücüm dairəsində respublikada partiyanın qərarlarını kəsirsiz yerinə yetiirmişəm. İstər Basarkeçərdə, istərsə də Qarabağlarda, harada işləmişəmsə, respublika aktivinin geniş hörmətinim qazanmışam. Ancaq nə vaxt ki, azərbaycanlıların Ermənistandan köçürülməsi məsələsi müzakirə olundu, onda mən çox kəskin çıxış edib, bu qərara tam zidd olan fikrimi bildirdim. Qeyd edim ki, bu qərar əhalinin tələbinə və dolanışığına zidd bir qərardır. Mənim çıxışımı nəzərə alaraq, Basarkeçərin köçürülməsi 1952-53-cü illərə planlaşdırıldı. Köçürülmüşlərdən qayıdanların isə qəbulunun qadağan edilməsinə baxmayaraq, qayıdanları işlə təmin edib, partiyaçılardan Ş.İbrahimovu, H.Həsənovu kolxoz və sovet sədri qoymuşdum. 1951-ci ildə azərbaycanıları köçürmək üçün gətirilmiş avtomaşınları köç komissiyasının sədri Q.Mudafyanla birlikdə boş geri qaytardım. Bunlar hamısı azərbaycanlıların köçürülməsinə ciddi maneçiliklər yaratdı. Köçürülmə işində yol verdiyiim səhv və nöqsanlara görə mənim məsələmi MK-nın və Kirovakan dairə komitəsinin bürosunda müzakirə edib, mənə ciddi partiya cəzası verib, 1953-cü ilin sonunda oxumağa göndərmə adı ilə işdən azad edib, 1956-cı ildə Vedi rayonunda ən geridə qalan Şirazlı kənd kolxozuna sədr göndərdilər. Kolxoz 3 il müddətində rayonda və eləcə də respublikada ən qabaqcıl, nümunəvi kolxozlardan birinə çevrildi. Bu faktları rəqəmlər özü təsdiq edir.

Yoldaş Tovmasyan! Təvazökarlıqdan kənar olsa da, demək istəyirəm ki, bacardığım iş qabiliyyətimi nəzərə alıb məni respublika masştablı, bacarığıma uyğun işlə təmin edib, respublikaya daha çox mənfəət verməyimə imkan yaradasınız. Ona görə də xahiş edirəm ki, mənim güc-bacarığımı respublikada genişmiqyaslı bir işdə istifadə edəsiniz.

Musayev Talıb

5 iyul 1959-cu il

Vedi rayonu, Şirazlı kəndi."

Mənim bu ərizəmi alandan sonra, işlədiyim kolxozdakı fə-aliyyətimi əməlli qaydada yoxladılar. Mənim partiya cəzamın götürülməsini müzakirə edib məsələ qaldırmaq işi ilk partiya təşkilatına və raykoma məsləhət görüldü. Onlar müzakirə edib mənim töhmətimin götürülməsini qərara aldılar. Və töhmətim götürüldü... 1959-cu ilin oktyabr ayında mən Vedi rayon soveti İcraiyyə Komitəsinin sədri oldum".

(ardı var)

Teyyub Qurban

Ekspress.- 2010.- 17-19 iyul.- S.14.