Mir Cəfərin məhkəməsi necə hazırlanmışdır

Azərbaycanda ötən əsrin ən qalmaqallı və indiyədək ətrafında söz-söhbətlərin dolaşdığı məhkəmələrdən biri Mir Cəfər Bağırovun məşhur məhkəməsi olmuşdur. Tanınmış yazıçı-tədqiqatçı Teyyub Qurban bu məhkəmə, onun necə və kimlərin sifarişi ilə hazırlanmasını arxiv materialları əsasında araşdırıb.

Bağırov və Heydər Hüseynov

"...Azərbaycan dili qrammatik quruluşuna görə ilqisaqi dillərdəndir və türk dillərinin ümumi qrammatik əsaslarına uyğundur. Buna görə də Azərbaycan dilinin morfoloji quruluşu, əsasən, kök və şəkilçilər sistemindən ibarətdir. Müasir Azərbaycan dilində sadə və mürəkkəb cümlələrin bir çox növü ilə ən mürəkkəb fikri məqsədəuyğun çalarlıqla ifadə etmək olur. Cümlə üzvlərinin cümlədə yeri nisbi mənada sabitdir, yəni xəbər cümlənin sonunda, mübtəda əvvəlində, tamamlıq mübtədadan sonra, zərflik xəbərdən, təyin təyin olunandan əvvəl gəlir. Üslubdan asılı olaraq, bəzən cümlə üzvlərinin yeri dəyişdirilir.

Azərbaycan dilinin lüğət tərkibinin əsası türk dillərinə mənsub ümumi mənşəli sözlərdir. Müasir Azərbaycan dilində alınma sözlər də var; əsasən, dilimizə müxtəlif tarixi dövr və hadisələrlə əlaqədar olaraq, ərəb, fars, rus və Avropa dillərindən keçmişdir. Ərəb və fars sözləri, əsasən, azərbaycanlıların islamiyyəti qəbul etməsindən sonra, təqribən 9-10 əsrlərdən başlayaraq, lüğət tərkibinə daxil olmuşdur. 19-cu əsrdən isə lüğət tərkibinə rus dilindən də bir sıra söz keçmiş və bu proses get-gedə daha da güclənmişdir. Alınma sözlərin bir qismi mənsub olduğu dillərdən bilavasitə, bir qismi də başqa dil vasitəsi ilə keçmişdir; bəziləri əslinə müvafiq halda saxlanılmış, bir qismi isə fonetik və ya semantik cəhətdən azərbaycanlılaşdırılmışdır. Azərbaycan dilinin lüğət tərkibi zəngindir. Son hesablamaya görə, müasir Azərbaycan dilinin lüğət tərkibində 100 minə qədər söz var.

Azərbaycan ədəbi dilinin təqribən minillik tarixi var. 9-10 əsrlərdən şifahi, 11-ci əsrdən isə yazılı qol üzrə formalaşan Azərbaycan ədəbi dili, əsasən, üç inkişaf dövrü keçirmişdir: I. (ümusxalq dili əsasında ədəbi dilin formalaşdrılması və inkişafı dövrü (9-18 əsrlər); milli ədəbi dilin dövlət dili kimi yenidən qurulması dövrü (Sovet dövrü). Birinci dövrün başlanğıcında şifahi ədəbi dil əsas olmuşdur. Bu dövrün ən zəngin abidəsi "Kitabi-Dədə Qorqud"dur". Yazılı ədəbi dilin yaranması isə ərəb əlifbasının azərbaycanlılar arasında işlənilməsinin ilk mərhələsi ilə bağlıdır. 13-14-cü əsrlərdə yazılmış bir çox əsərin yetkin dili yazılı ədəbi dil əsaslarının daha əvvəl yarandığını göstərir. 16-cı əsrdə Azərbaycan dili dövlət və hərbi təlim dili oluşdur. Klassik şeir üslubu daha da yetkinləşmiş, bədii nəsrin, rəsmi və elmi üslubun ilk nümunələri yaradılmışdır. Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafında Şah İsmayıl Xətai və Məhəmməd Füzulinin xidmətləri xüsusi qeyd edilməlidir. Bu dövrün sonlarında (17-18 əsrlər) isə şifahi ədəbi dil güclənmişdir. Bu mərhələdə dastanlar, aşıq şeiri (bayatı, qoşma və s.) geniş yayılmış, qoşma üslubu yazıvlı ədəbi-bədii dilin qabaqcıl üslubuna çevrilmiş, beləliklə də yazılı ədəbi dilin lüğət tərkibi ümumxalq sözləri hesabına xeyli zənginləşmişdir. Qoşma üslubunun tam formalaşmasında Vaqifin xidmətləri olduqca böyükdür. Birinci dövrün son mərhələsində hələ rüşeym halında olan Azərbaycan milli dili 19-cu əsrdən ədəbi dilin əsasını təşkil etmiş, realist ədəbiyyat və mətbuatın inkişafı ilə bağlı olaraq, həmin əsasda sabitləşməyə başlamışdır. Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafındakı ikinci dövrün əlamətdar cəhətlərindən biri yazılı ədəbi dilin milli dil əsasında yenidən qurulması tələbatından doğan əlifba, orfoqrafiya, terminologiya məsələlərinin ardıcıl müzakirəsi və təkmilləşdirilməsidir.

Bu dövrdə M.Kazım bəy, Mirzə Şəfi Vazeh, V.Ə.Vəzirov, M.A.Şahtaxtlı (19-cu əsr), S.M.Qənizadə, N.Nərimanov,. M.Mahmudbəyov, Ü.Hacıbəyov, F.Ağazadə (20-ci əsrin əvvəli) Azərbaycan dilinin tədrisi və tədqiqinə aid bir sıra əsər yazmışlar (bax: Azərbaycan dilçiliyi). Üçüncü dövrdə Azərbaycan ədəbi dilinin bədii, elmi, ictimai-siyasi üslubları təkmilləşmiş, ədədbi dil şivələr arasındakı münasibət əsaslı surətdə dəyişmişdir. İndi dialekt və şivələr ədəbi dilə deyil, ədəbi dil onlara təsir edir. Şivə xüsusiyyətləri məhdudlaşır, ədəbi dil vahidləri isə yayılır və ümumiləşir".

"Azərbaycan dili" məqaləsinin ədəbiyyat siyahısında Azərbaycanın dilçi alimlərinin kitabları ilə yanaşı, 1958-ci ildə Türkiyədə Məhərrəm Erçinin "Dədə Qorqud" kitabı, 1943-cü ildə Tehranda nəşr edilmiş Salamullah Cavidin "Xudamuz zəbani Azərbaycan və farsi" əsəri də vardır.

1970-ci ildə Rəsul Rzanın 10 cilddə nəzərdə tutulmuş "Yaşıl" cildli ensiklopediyasının nəşr olunmuş birinci cildi Azərbaycan KP MK-nın göstərişi ilə satışdan götürüldü. C.B.Quliyevin baş redaktorluğu ilə "Qırmızı" cildli ASE-nin birinci cildi altı ildən sonra, 1976-cı ildə nəşr olundu. 1949-cu ildə BSE-də, 1970-ci ildə ASE-də dərc edilmiş "Azərbaycan dili" məqaləsi 1976-cı ildə bu şəkildə verilmişdir: "Azərbaycan dili - azərbaycanlıların dili. Azərb. SSR-in dövlət dilidir. Türk dilləri ailəsinin c-q qrupuna daxildir (ətraflı məlumat üçün bax: xüsusi cild - Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası)".

ASE-nin IV cildində (1980, səh.81) "Ermənilər", "erməni dili" və "erməni yazısı" məqalələri var. Məqalələr Böyük Sovet Ensiklopediyasının (Üçüncü nəşr) 1970-ci ildə çapdan çıxmış birinci cildindən (səh. 732) götürülmüşdür. BSE-nin baş redaktoru akademik Aleksandr Proxorov olsa da, müttəfiq respublikalarla nəşr olunan ensiklopediyaların fəaliyyətinə bilavasitə onun birinci müavini Levon Stepanoviç Şaumyan rəhbərlik edirdi. Mir Cəfər Bağırovun 1949-cu ildə Stalinə məktubunda daşnak mövqe tutduğuna görə ifşa etdiyi Levon Stepanoviç Şaumyan iyirmi iki ildən sonra Bakıda peyda oldu. Onu Rəsul Rzanın "dərsini vermək üçün" dəvət etmişdilər. Milli Elmlər Akademiyasının Tarix İnstitutunun direktoru, vaxtilə Rəsul Rza ilə ASE-də bir yerdə işləmiş Yaqub Mahmudov 2008-ci ildə nəşr olunmuş "Özümüz" kitabının "Levon Stepanoviç Şaumyan Bakıya gətirilir" hissəsində belə nəql edir: "...Rəsul Rzanın başçılığı ilə Azərbaycan Ensiklopediyasında şölələnməyə başlayan milli oyanış ocağını söndürmək üçün L.S.Şaumyanı Bakıya çağırdılar... Elm şöbəsindən tez-tez ensiklopediyaya zəng vurmağa başladılar: - Moskva Ensikopediyasından çox hörmətli qonaq gəlir, onu layiqincə qarşılmağa hazırlaşın!

...Rəsul müəllimlə telefon danışığından heç yarım saat da keçməmişdi ki, baş redaktorun qapısı ağzında üç nəfər göründü. Əli çəlikli, irigövdəli, topasaqqal kəsi hamımız dərhal tanıdıq. Hər iki tərəfdən onun qoluna girmiş yerli məmurlar isə Elm şöbəsinin məsul işçiləri idilər. Rəsul müəllim yerindən tərpənmədi. Biz də qımıldanmadıq. İki yerli məmur topasaqqalı divarın dibi ilə Rəsul müəllimin yanına gətirməyə məcbur oldular. Rəsul müəllim yenə yerindən tərpənmədi. Topasaqqal Rəsul müəlimə salam verib əl uzatdı. Rəsul müəllim bu dəfə də yerindən tərpənmədi, lakin əlini, daha doğrusu, qolunu "qonağa" sarı uzatdı. Baş redaktorumuzun ancaq və ancaq etika xatirinə, çox ürəksiz əl uzatmağa "məcbur olduğunu" hamı hiss etdi. Çünki Rəsul müəllimin əlinin, necə deyərlər, biləkdən aşağı asılıb durduğunu və ensiklopediya tərəfindən "çağırılmamış qonağın" əlini sıxmadığın hamı görürdü... Elm şöbəsinin məmurları L.S.Şuamyana bir stul verdilər və qonağı Rəsul Rzanın qabaq stolunun sağ küncündə "rahatladılar". "Hörmətli qonaq" Rəsul müəllimlə hal-əhval tutduqdan sonr, işlə tanış olmaq arzusunda olduğunu bildirdikdə, baş redaktorumuz çox sərt şəkildə cavab verdi: "Narahat olmayın, biz öz işlərimizi özümüz idarə edə bilirik! Köməyə ehtiyacımız yoxdur. Olsaydı, özümüz sizə müraciət edərdik. Bir halda ki, bizə canıyananlıq edirsiniz, onda elə bu müzakirədə iştirak etsəniz, hər şey aydın olar". Bundan sonra isə müzakirə başlandı, nə başlandı. Tarixçilər, filoloqlar, dilçilər, sənətşünaslar, coğrafiyaşünaslar, Elm-Nəzarət redaksiyasının əməkdaşları stolun üstünə yığılmış Moskva ensiklopediyalarını səhifəbəsəhifə vərəqləyərək, xalqımıza qarşı yazılan bütün böhtanları, təhrifləri onun baş təşkilatçısı olan L.S.Şaumyanın üzünə oxudular. Müzakirə təxminən iki-üç saat davam etdikdən sonra Rəsul müəllim, nəhayət, çıxışları yarımçıq kəsdi və üzünü Mərkəzdən gətirilmiş "qonağ"a tutub çox ciddi bir tərzdə bildirdi: "Bizim ensiklopediyaçılar sizin başçılıq etdiyiniz Moskva ensiklopediyalarında Azərbaycana qarış sistemli surətdə həyata keçirilən təhriflərin ancaq bir qismini dedilər. Bu təhriflərlə biz hər gün rastlaşırıq. Əgər bütün bu deyilənləri nəzərə alsanız kifayətdir, başqa heç bir köməyiniz lazım deyil!"

Nər kişinin qarşısında oyuncağa çevrilən və hikkəsindən içində qaynayan qəzəbdən-nifrətdən gömgöy göyərmiş L.S.Şaumyan, atasından fərqli olaraq, bizə divan tuta bilmədiyi üçün çox pərt oldu və suyu süzülə-szülə yerli məmurların qolunda otağı tərk etdi..." (adı çəkilən kitab, səh. 89-91).

Beləliklə, Mərkəzi Komitənin, Yaqub Mahmudovun təbirincə desək, Elm Şöbəsinin məmurları Rəsul Rzaya Şaumyan dərsini təşkil edə bilmədilər. Əksinə oldu. Nər kişi Rəsul Rza daşnak Şaumyana dərs verdi!

Rəsul Rzanı döyüş meydanında təkləyərək aradan qaldırdılar. Mir Cəfər Bağırovun məhkəməsini dünya daşnaklarının, ilk növbədə Moskva şaumyanlarının və Kreml mikoyanlarının təhrikilə davam etdirənlər 1977-ci ilin iyununda Stepan Şaumyanın digər oğlu Sergey Şaumyan üçün göz yaşı axıtdılar.

Mir Cəfər Bağırov 1949-cu ildə Azərbaycan KP-nın on yeddinci qurultayına hesabat məruzəsində onu "faşist-daşnak Avakyanla sıx əlaqədə olan Sergey Şaumyan" kimi damğalamışdı.

"Elm şöbəsinin məmurlarının" tövsiyəsiylə tərtib olunmuş nekroloqa görəsə ("Kommunist" qəzetinin 1977-ci il 9 iyun tarixli sayında dərc olunmuşdur - T.Q.) Sergey Şaumyan Moskvada sanki mələk donunda vəfat edibmiş":

1914-cü ildə Həştərxan şəhərində, Kommunist Partiyasının görkəmli xadimi, Vladimir İliç Leninin silahdaşı, Bakı komissarı Stepan Georgiyeviç Şaumyanın ailəsində doğulmuşdur. 1930-cu ildə Moskvada orta məktəbi bitirmişdir, "Dinamo" zavodunda elektrik mantyoru işləmişdir, 1938-ci ildə partiya sıralarına daxil olmuşdur. Böyük Vətən müharibəsi illərində Moskva müdafiə zonası qoşunlarının əsgərləri arasında siyasi iş aparmışdır. 1951-ci ildən ömrünün axırınadək elmi-pedaqoji sahədə səmərəli işləmiş, Sov. İKP MK yanında İctimai Elmlər Akademiyasının professoru olmuşdur".

Azərbaycanda "əziz xatirəsini qəlblərində həmişə yaşadacaq yoldaşlarından bir qrup üçün" Sergey Şaumyan nə üçün unudulmaz idi? 1977-ci ildə "yoldaşlarından bir qrup" adlı anonim nekroloqun əsl müəllifləri kimlərdir? Mənə elə gəlir ki, onları M.C.Bağırovun məhkəməsinin yalançı şahidləri arasında axtarmaq lazımdır.

Teyyub Qurban

Ekspress.- 2010.- 13-15 mart.-S.15.