Mir Cəfərin
məhkəməsi necə
hazırlanmışdır
Heydər
Hüseynov
Azərbaycanda ötən
əsrin ən qalmaqallı və indiyədək ətrafında
söz-söhbətlərin dolaşdığı məhkəmələrdən
biri Mir Cəfər Bağırovun məşhur məhkəməsi
olmuşdur. Tanınmış
yazıçı-tədqiqatçı Teyyub Qurban bu
məhkəmə, onun necə
və kimlərin sifarişi
ilə hazırlanmasını
arxiv materialları əsasında araşdırıb.
(əvvəli ötən şənbə
saylarımızda)
Bağırov və Heydər Hüseynov
Azərbaycan Yazıçıları
İttifaqının orqanı
"Ədəbiyyat qəzeti"
səhifələrində də
"Literaturnaya qazeta"nın əks-sədası
hökm sürmüşdür.
1950-ci il avqustun 17-də, Heydər Hüseynovun intiharından
iki gün sonra qəzet Azərbaycan Sovet Yazıçıları İttifaqı
XIV plenumunda Mirzə İbrahimovun və Cəfər Xəndanın
çıxışını dərc etmişdir.
Mirzə
İbrahimovun "Ədəbiyyatımızın ideya
saflığı və yüksəlişi uğrunda" məqaləsində
oxuyuruq: "Müridizm və Şamil hərəkatını
idealizə edən, onu xalq hərəkatı kimi qələmə
verən Heydər Hüseynovun "Azəərbaycanda XIX əsrdə
ictimai və fəlsəfi fikir tarixindən" adlı
kitabı burjua millətçiliyi təzahürüdür və
marksizmə zidd müddəalarla dolu zərərli bir
kitabdır. Heydər Hüseynov öz kitabında Leninin "hər
milli mədəniyyətdə iki milli mədəniyyət"
haqqındakı göstərişlərinin ziddinə olaraq,
inqilabdan qabaqkı Azərbaycan ədəbiyyatı və mədəniyyətini
"vahid axın" şəklində alır,
ayrı-ayrı yazıçı və alimlərə qeyri-tənqidi
münasibət bəsləyərək onların
görüşlərindəki mürtəce cəhətləri
tərifləyir. Bizim ədəbi tənqidimiz isə
H.Hüseynovun burjua millətçiliyi cəbhəsindən
yazılmış, elmə və tarixi həqiqətə zidd
olan zərərli kitabını vaxtında ifşa etməmişdir.
Əksinə, yazılarında və ədəbi fəaliyyətində
bu vaxta qədər bir sıra kobud səhvlər
buraxmış, burjua millətçiliyi təzahürlərinə
yol vermiş Məmməd Arif və Mehdi Hüseyn kimi
ayrı-ayrı tənqidçilər bu zərərli
kitabı tərifləyib göyə qaldırmışlar. Mən
də Heydər Hüseynova yazdığım məktubla həmin
kitaba düzgün qiymət verməmişəm. Mən
Yazçılıra İttifaqının sədri olaraq, bizim
qəzet və jurnalda onun təriflənməsi
üçün məsuliyyət daşıyıram... Mir Cəfər
Bağırov yoldaş bizim kobud siyasi səhvlə nəticələnən
qüsurlarımızı tənqid etməklə, xalqa və
partiyaya axıra qədər sadiq olmağın yolunu göstərmişdir,
bizi daha böyük səhvlər buraxmaq xətasından xəbərdar
etmişdir. M.C.Bağırov yoldaşın tənqidi irəli
getmək istəyən, gələcəyi və
inkişafı olan hər kəsə ancaq kömək edə
bilər, onu sağlam yüksəliş yoluna
çıxarar".
Cəfər
Xəndanın "Burjua millətçiliyi qalıqları ilə
mübarizəni zəiflətməməli" sərlövhəli
məqaləsində deyilir: "M.C.Bağırov
yoldaşın Bakı ziyalılarının
yığıncağındakı məruzəsi yalnız
tarix elmi sahəsində deyil, ədəbiyyat və ədəbiyyatşünaslıq
sahəsində də yeni səhifələr açır. Öz
elmi məruzəsində müridizm və Şamil hərəkatının
əksinqilabi mahiyyətini tarixi sənədlərlə isbat və
ifşa edən M.C.Bağırov yoldaş yalnız Azərbaycanda
deyil, bütün SSRİ-də tarix elmi mütəxəssisləri
qarşısında yeni vəzifələr qoymuşdur. Mərkəzi
və respublika mətbuatı səhifələrində, habelə
dərs kitabları tərtibi ilə məşğul olan
müəssisələrdə son zamanlar bu məruzə ilə
əlaqədar olaraq böyük dəyişikliklər
aparılmaqdadır. Şamil və müridizm ilə məşğul
olan tarixçilərin öz səhvlərini necə düzəltmək
istədiklərini bu günlərdə "Bakinski
raboçi" qəzetində çıxış edən
professor Muxammedovun etirafı təsdiq edə bilər. Lakin nədənsə
bizim bu sahədə kobud səhvlər buraxanlar, onlara deyilməyincə,
öz səhvlərini səmimi etiraf etmirlər".
Mir
Cəfər Bağırov isə Heydər Hüseynovun faciəsində
başlıca rol oynamış Aleksandr Fadeyevin "öz səhvlərini"
etiraf etməsinə nail oldu, üstəlik ən yüksək
ali məclisdə, Moskvada Partiyanın on doqquzuncu
qurultayında. Həsən Həsənov həmin məqamı
(bax: yuxarıda adıçəkilən kitab, səh. 204-205)
belə təsvir edir: "Oktyabrın 5-də qurultay
açıldı. İşçi rəyasət heyəti
seçildi. Bu dəfə məhdud sayda - 16 nəfər.
Bağırov da rəyasət heyətinin tərkibinə seçilmişdi.
Məruzə ilə ÜİK(b)P MK-nın ikinci katibi Malenkov
çıxış etdi. O, fasiləsiz olaraq üç saat
danışdı... Qurultayda Bağırov
çıxış etdi. O, SSRİ Yazıçılar
İttifaqını da tənqid etdi. O dedi ki,
Yazıçılar İttifaqı Azərbaycan
Yazıçılar İttifaqına lazımi diqqət
yetirmir. Onun işi haqqında ya öz referentlərinin, yaxud da
kənar şəxslərin informasiyaları əsasında
mühakimə yürüdülür. Rəhbərlik Azərbaycan
İttifaqının işinə vaqif olmur, onun işi ilə
birbaşa tanış olmur.
Səhəri
gün SSRİ Yazıçılar İttifaqının sədri
Fadeyev çıxış etdi. O, Bağırova cavab verərək
dedi ki, yoldaş Bağırov, Hüseynovun kitabı sizdə
çap olunub, onu hazırlayıb nəşr edən
respublikanızın təşkilatlarıdır, buna SSRİ
Yazıçılar İttifaqı neyləsin?
Bağırovun
çıxışında Hüseynovun kitabı haqqında
bir kəlmə də söz yox idi. Bu məsələ
artıq həll olunmuş hesab olunurdu. Ona görə də
Bağırov rəyasət heyətində çox əsəbiləşdi.
O gah Malenkova yaxınlaşdı, gah da Molotova.
Sonra
Bağırov bizə dedi ki, o, tələb edib ki, bu faktı
yoxlamaq üçün komissiya yaradılsın. Yəni
yoxlansın görək Bağırov Hüseynovun kitabı
haqqında danışıbmı? O, tələb edib ki,
Suslovu komissiyasının tərkibinə salmasınlar. Nə
üçünsə o, Suslovu sevmirdi. O, xahiş edib ki,
Pospelovu komissiyaya salsınlar. Belə də ediblər. Komissiya
öz fikrini rəyasət heyətinə bildirib. Bundan sonra
Fadeyevdən aşağıdakı məzmunda yazılı bəyanat
daxil oldu: "Mən Bağırov yoldaşın
çıxışını eşitməmişəm. Mən
öz çıxışımı yazmaqla məşğul
idim. Mənə Bağırovun çıxışı barədə
yoldaşlar çatdırdılar. Əgər mənim
çıxışımıda ona toxunan qeyri-dəqiqlik
vardırsa, onda yoldaş Bağırovdan üzr istəyirəm".
Bu
məktub qurultay nümayəndələrini silkələyib həyəcana
gətirdi ki, Fadeyev respublika Kommunist Partiyası Mərkəzi
Komitəsinin katibi qarşısında üzr istəyir. Fadeyev
sovet xalqının sevimlisi idi. Bu, bir çox rus təşkilatlarının
heysiyyətinə toxundu".
Bəli,
"Sovet xalqının sevimlisi" Azərbaycan
xalqının sevimlisi Heydər Hüseynovu
"hörümçək toruna" saldığına
görə Mir Cəfər Bağırovun düşməninə
çevrilmişdi, daşnak Marietta Şaginyan kimi. Bu yerdə
Mir Cəfər Bağırovun dönməzliyi barədə
Azərbaycan K(b)P MK-nın keçmiş ikinci katibi Mirhəsən
Seyidovun dedikləri yada düşür: "M.C.Bağırov
dostluğa sədaqətli idi. Lakin dostlarından kimsə
yolunu azsa, saxtakarlıq, satqınlıq, xəyanət etsə,
o, belə adamdan dərhal üz döndərir, onu öz yolu
üstündən götürürdü. Mən hesab edirdim və
indi də hesab edirəm ki, belə hallarda o, düzgün hərəkət
edirdi. Onunla onbirillik birgə işim dövründə belə
faktlarla və hadisələrlə dəfələrlə
qarşılaşmışam. Amma zərbə alanlar bunu ədalətsizlik,
onlara qarşı yanlış, qərəzli münasibətin
nəticəsi kimi qələmə verməyə can
atırdılar". (Bax: "Mir Cəfər Bağırov
xatirələrdə". Toplayanı, işləyəni və
çapa hazırlayanı Ramiz Əhmədov. Bakı, 2006, səh.85)
Əfsuslar
olsun ki, bu gün də üzdəniraq tarixçilər
"rus təşkilatlarının heysiyyətinə toxunmaq
istəmirlər", Şeyx Şamilin də, Heydər
Hüseynovun da qisasını rus imperiyasından deyil, Mir Cəfər
Bağırovdan almaqda davam edirlər.
Teyyub Qurban
Ekspress.- 2010.- 28-31 may.- S. 14.