Mir Cəfərin məhkəməsi necə hazırlanmışdır

Azərbaycanda ötən əsrin ən qalmaqallı və indiyədək ətrafında söz-söhbətlərin dolaşdığı məhkəmələrdən biri Mir Cəfər Bağırovun məşhur məhkəməsi olmuşdur. Tanınmış yazıçı-tədqiqatçı Teyyub Qurban bu məhkəmə, onun necə və kimlərin sifarişi ilə hazırlanmasını arxiv materialları əsasında araşdırıb.

Xalqımızın dahi incəsənət xadimlərinin, görkəmli dövlət xadimlərinin əbədi yuxuya daldıqları Fəxri Xiyabanın salınması da Mir Cəfər Bağırovun adı ilə bağlıdır. 1948-ci il avqust ayının 27-də M.C.Bağırovun tapşırığı ilə Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti aşağıdakı qərarı qəbul etmişdir:

"1. Bakı Şəhər İcraiyyə Komitəsinə (A.Buzdakov və T.Qasımov yoldaşlara) tapşırılsın ki, 1948-ci ildə ümumi dəyəri 180 min manat dəyərində Fəxri Xiyabanın tikintisinə başlasınlar və buraya Azərbaycanın böyük elm və incəsənət xadimlərindən 12-sinin qəbri köçürülsün (siyahı əlavə olunur), Fəxri Xiyabanın tikintisi 1949-cu ilin 1-ci yarısında başa çatdırılsın.

2. Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti Yanında Arxitektura İşləri İdarəsinə təklif edilsin ki, bu il sentyabr ayının 20-dən gec olmayaraq, Azərbaycanın görkəmli elm və incəsənət xadimlərinin 12 nəfərinin qəbirüstü abidəsi daxil olmaqla, Fəxri Xiyabanın ilk model nümunəsini hazırlasın.

3. Azərbaycan SSR Maliyyə Nazirliyinə bir vəzifə olaraq tapşırılsın ki, 1948-ci ildə Bakı Şəhər İcraiyyə Komitəsinə qəbirüstü abidə daşlarının hazırlanması məqsədilə neft çıxarılması üzrə vəsaitdən 90 min manat ayırsınlar, 1949-cu ildə də bu məbləğ nəzərdə tutulsun. Həmçinin Vidadinin qəbirüstü abidəsinin qoyulmasına Qazax rayon icraiyyə komitəsinə 15 min manat, Seyid Əzim Şirvaninin və Mirzə Ələkbər Sabirin qəbirüstü abidəsinin hazırlanması üçün Şamaxı rayon icraiyyə komitəsinə 30 min manat məbləğində vəsait ayrılsın.

4. Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti Dövlət Plan Komitəsinə tapşırılsın ki, Fəxri xiyabanın tikintisi üçün Bakı Şəhər İcraiyyə Komitəsini lazım olan miqdarda sementlə təmin etsin.

Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin sədri T.İ.Quliyev 27 avqust 1948-ci il."

Nazirlər Sovetinin sərəncamına əsasən 1948-49-cu illərdə Çəmbərəkənd və şəhər qəbiristanlığında dəfn olunmuş bir neçə mərhumun nəşi Fəxri xiyabanda yenidən torpağa tapşırılmışdır.

ARAYIŞ. Çəmbərəkənd Bakı şəhəri daxilində kənd adı ilə məşhur ərazi olmuşdur. İndiki Nazirlər Kabineti binasının yaxınlığındakı inzibati binaların salındığı yerdən "Şəhidlər xiyabanı"na qədər ərazini əhatə etmişdir. Adını burada məskunlaşmış və əsasən balıq duzlamaq, neft, mazut ixrac etmək üçsün çəmbərlər hazırlayan ustaların peşəsi ilə adlandırmışlar. Çəmbərəkənddə eyni zamanda, müxtəlif qoşqu arabaları, qazalaq, fayton da düzəldilirmiş. Əhalisi heyvan saxlayar, əkinçiliklə məşğul olarmış. Köhnə bakılılar indi də həmin əraziyə Çəmbərəkənd deyirlər. (Bax: Rəhimağa İmaməliyev, Təvəkkül Səlimov. Bakı kəndləri (ensiklopedik lüğət). "Boz oğuz" nəşriyyatı, 1996-cı il. səh. 52).

1948-ci ildə Fəxri Xiyabanın ilk sakinləri arasında Cəlil Məmmədquluzadə (1932-ci il yanvarın 4-də vəfat etmiş, Çəmbərəkənd qəbiristanlığında basdırılmışdı), Əbdürrəhimbəy Haqverdiyev (1933-cü il dekabrın 11-də vəfat etmiş, Çəmbərəkənd qəbiristanlığınqda basdırılmışdı), Həsən bəy Zərdabi (1907-ci il noyabrın 28-də vəfat etmiş, Çəmbərəkənd qəbiristanlığında basdırılmışdı), Nəcəf bəy Vəzirov (1926-cı il iyulun 9-da vəfat etmiş, Çuxuryurd qəbiristanlığında basdırılmışdı), Hüseyn Ərəblinski (1919-cu ildə vəfat etmiş, Çəmbərəkənd qəbiristanlığında basdırılmışdı), Süleyman Sani Axundov (1939-cu il martın 29-da vəfat etmiş, Çəmbərəkənd qəbiristanlığında basdırılmışdı), Cabbar Qaryağdı (1944-cü il aprel ayının 20-də vəfat etmiş, Çəmbərəkənd qəbiristanlığında basdırılmışdı), Rüstəm Mustafayev (1940-cı il iyulun 19-da dənizdə boğularaq həlak olmuş, Çəmbərəkənd qəbiristanlığında basdırılmışdı), Əzim Əzimzadə (1943-cü il iyunun 15-də vəfat etmiş, Novxanı qəbiristanlığında basdırılmışdı), Hüseynqulu Sarabski (1945-ci il fevralın 16-da vəfat etmiş, şəhər qəbiristanlığında basdırılmışdı). Mir Cəfər Bağırovun vaxtında ilk dəfə birbaşa çiyinlərdə Fəxri xiyabana gətirilən mərhum Üzeyirbəy Hacıbəyov olmuşdur - 1948-ci il noyabrın 23-də.

Azərbaycan hökumətinin 1948-ci il 27 avqust tarixli sərəncamında göstərildiyi kimi, Fəxri xiyabının salınması xərcləri neft hasilatından əldə olunmuş gəlir hesabına, başqa sözlə, Neft Fondu hesabına həyata keçirilmişdi.

ARAYIŞ. Mir Cəfər Bağırov dövründə Azərbaycan KP MK-nın uzun müddət ikinci katibi vəzifəsində işləmiş Mirhəsən Seyidov respublikamızda Neft fondunun yaranmasının qısaca tarixi haqqında belə yazır: "Böyük Vətən müharibəsinin gedişində üç dövlətin - SSRİ, ABŞ və İngiltərə rəhbərlərinin növbəti görüşünü 1943-cü ilin noyabr-dekabrında Tehranda keçirmək müəyyənləşdirildi. Bu konfransa gedən Stalin Moskvadan Bakıya xüsusi qatarla gəldi. Bakıda o, Zuğulbada MK-nın bağ evində qalırdı. Buradan təyyarə ilə Tehrana uçdu. Təyyarə xeyli alçaqdan uçurdu və o, Abşeron neft mədənlərinin ərazisini kifayət qədər aydın görə bildi. Bataqlıq qamışları arasında işləyən, ətrafı zir-zibilli neft mədənlərinin mənzərəsi onun nəzərindən qaçmadı. Tehrandan qayıdanda Stalin yenə Zuğulbada dayandı, Bağırovu və respublika Xalq Komissarları Sovetinin sədri T.Quliyevi yanına çağırıb, səmadan gördüyü biabırçılığa görə onları möhkəm danladı və dedi: "Abşeron torpaqlarındakı bu "metal meşə" - neft buruqları bizim ən qiymətli sərvət mənbəyimizdir, müharibəni müvəffəqiyyətlə aparmağımızda rolu böyükdür, mədən sahələrini belə vəziyyətdə saxlamaq olarmı?" - Sonra əlavə etdi: - Rumıniyaya gedib baxın, orada hər quyunun ətrafında qızılgüllər bitir. Bəs sizdə niyə belədir?

Bağırov abadlıq işlərinin zəif aparılmasını maliyyə vəsaitinin olmadığı ilə izah etdi. Stalin üzünü köməkçisi Poskrebışevə tutdu:

- İttifaq büdcəsindən Azərbaycan hökumətinin hesabına neft fondu yaratmaq üçün plandan artıq çıxarılan hər ton neftə görə 2 manat ayrılması barədə Siyasi Büronun qərarını Moskvaya çatan kimi hazırlayın. Bu fondun yarısı neft mədənlərinin ərazisini qurutmağa və abadlaşdırmağa, yarısı da siyasi-tərbiyə, mədəni-maarif tədbirlərinə xərclənməlidir.

Buna görə öz təşəkkürünü bildirən Bağırov dedi ki, respublikada bu işləri yerinə yetirə biləcək tikinti-quraşdırma təşkilatı yoxdur. Stalin öz köməkçisinə göstəriş verdi:

- Həmin qərara əlavə edin: "Bakı şəhərində neft mədənləri ərazisini qurutmaq və abadlaşdırmaq üzrə xüsusi tikinti-quraşdırma idarəsi yaradılsın".

Tezliklə biz məsələyə dair Siyasi Büronun qərarını aldıq. "Neft fondu" belə yaradıldı. Təşkil olunan xüsusi tikinti-quraşdırma idarəsinə Böyük Vətən müharibəsinin iştirakçısı - istefada olan bir general təyin edildi. O, MK-nın və hökumətin köməyi ilə idarənin bütün lazımi maddi-texniki təminatını yaratdı və yarım ildən sonra getdi. Onu respublikanın təcrübəli inşaatçılarından biri əvəz etdi. Qeyd etmək lazımdır ki, bu təşkilat neft mədənləri ərazisində səliqə-səhman yaratmaqda olduqca çox işlər gördü.

Neft fondunun ikinci hissəsi hesabına respublikada böyük miqyaslı siyasi-tərbiyəvi tədbirlər həyata keçirildi. Bakıda və rayonlarda mədəniyyət sarayları, kinoteatrlar, kitabxanalar və başqa mədəni-maarif müəssisələri tikildi. Respublikadan kənarda təhsil almağa göndərilən azərbaycanlı gənclərin əlavə təqaüdləri və geyim xərcləri də bu fondun hesabına ödənilirdi.

Yalnız Azərbaycana məxsus olan bu yeganə fond Stalinin ölümündən sonra ölkənin ali rəhbərliyində bəzilərinin gözünə sanki bir tikan kimi batırdı. Hə il SSRİ dövlət büdcə komissiyalarında Azərbaycanın Neft fondu ilə əlaqədar məsələ mütləq ortaya atılır və mən də SSRİ Ali Sovetinin deputatı və komissiyalardan birinin rəhbəri kimi, bu fondun saxlanılmasına vuruşa-vuruşa nail olurdum. Bu mübarizədə mənə SSRİ Dövlət Plan Komitəsinin sədri N.K.Baybakov, SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin katibi M.P.Georqadze və başqaları kömək edirdilər. Onlar ucadan deyirdilər: "Bakı neftçiləri özlərinin Böyük Vətən müharibəsindəki fədakar əməkləri ilə Neft fondu hüququ qazanmışlar. Yaddan çıxarmaq olmaz ki, Sovet xalqının bu müharibədə qalib gəlməsində Bakı nefti əvəzsiz rol oynamışdır".

1959-cu ilədək belə davam etdi. Tamamilə təsadüfi olaraq, Yakutiya Almaz fondu haqqında məsələ qaldırılarkən bizə o qədər də rəğbət bəsləməyən N.S.Xruşşov Azərbaycanın Neft fondundan xəbər tutdu, hirslənib özündən çıxdı və Nazirlər Sovetinə göstəriş verdi ki, bütün mövcud fondlar ləğv edilsin.

Axı Neft fondunu Stalin yaratmışdı, Xruşşov buna dözə bilərdimi? Bizim gətirdiyimiz əsaslı dəlillərə baxmayaraq, 1943-cü ildə yaradılmış Neft fondu beləcə Xruşşov volyuntarizminin qurbanı oldu". (Mir Cəfər Bağırov xatirələrdə. Toplayanı, işləyəni və çapa hazırlayanı Ramiz Əhmədov. Bakı, "Nurlan", 2006-cı il, səh. 74-76)

İkinci dünya müharibəsində SSRİ-nin tarixi qələbəsinin təşkilatçılarından biri olmuş Mir Cəfır Bağırovun xidmətlərinin üstündən qara xətt çəkənlər 1955-ci ildə istintaq materiallarına Xruşşovun sayıqlamalarına bənzər ifadə salmışlar. "Mir Cəfər Bağırovun məhkəməsi" kitabında oxuyuruq (Bakı, "Yazıçı" nəşriyyatı, 1993. səh. 87): "Bağırovun neft sənayesinə rəhbərliyini Azərbaycanın neft sərvətini tükətməyə və aşağı neft qatından şüurlu şəkildə istifadə etməməyə yönəldilmiş düşmənçilik kimi qiymətləndirirəm. Məsələn, əgər buruq aşağı qatdan hər gün 15 ton neft verirdisə, Bağırovun göstərişi ilə neft çıxarılması yuxarı qatlarda keçirilirdi. Bu da aşağı qatların sonrakı istismarını həmişəlik dayandırırdı".

Zaman göstərdi ki, aşağı laylarda "qara qızıl"ı Mir Cəfər Bağırov Azərbaycanın gələcəyi naminə qoruyub saxlayırmış. Bu gün müsitəqil dövlət büdcəsi həmin laylardan hasil olunan neft gəlirlərinin hesabınadır. Təəssüflər olsun ki, bəzi vəzifəli akademik və məmurlarımız M.C.Bağırovun tarixi xidmətlərinin üstündən xətt çəkir, onun fəaliyyət dövrünü (1920-1953) inzibati-amirlik adlandırır, onun şəxsiyyətini alçaltmaqda davam edirlər. Azərbaycan gerçəkliklərini öz güzgüsündə əks etdirən "Zerkalo" qəzeti 2010-cu il 10 iyul tarixli (N121) mayındakı təqvim səhifəsində yazır: "12 iyul 1953-cü il. Azərbaycan KP MK və Bakı Komitəsinin birgə plenumunun qərarı ilə Azərbaycan KP MK-nın o zamankı birinci katibi M.C.Bağırov vəzifəsindən kənarlaşdırılmışdır. Çox keçməmiş Xruşşov hakimiyyəti stalinizm illərində törətdiyi cinayətlərinə görə onu müttəhimlər kürsüsündə əyləşdirmişdir. Əslində cəlladlar cəlladı mühakimə etmişlər".

Bu nədir, Azərbaycan xalqının stalinizm dövründə xilaskarını, H.Seyidovun təbirincə desək, "bizə o qədər də rəğbət bəsləməyən Nikita Xruşşovla" eyniləşdirmək olarmı? Axı elə qəzetin baş redaktoru Elçin Şıxlı "Ekspress" qəzetinə verdiyi (bax: adıçəkilən qəzet, 19 avqust 2004-cü il, səh 10) müsahibəsinin iri hərflərlə başlığı "Atamı sürgündən Mir Cəfər Bağırov qurtarıb" idi.

"Ayna-Zerkalo" qəzetinin baş redaktoru yazırdı: "Atam deyirdi ki, bir gecə Bəxtiyar mənim evimə gəldi. Dedi ki, "İsmayıl, bu saat gəlib ikimizi də aparacaqlar. Mərkəzi Komitənin xüsusi iclası keçirilib, Azərbaycan Yazıçılar İttifaqında millətçilik və yerlibazlıq mövzusunda. Səməd Vurğunla Mehdi Hüseynə qarşı çıxanlar deyiblər ki, "Bəxtiyar Vahabzadə ilə İsmayıl Şıxlı bunlar haqqında dissertasiya yazırlar". Ancaq Mir Cəfər Bağırov deyib ki, "Şıxlinski, yeqo familiya mne izvestno"."

Mir Cəfər Bağırovun yaxından tanıdığı "Şıxlinskilər" barədə Azərbaycan hərb tarixinin səriştəli tədqiqatçısı Şəmistan Nəzirlinin 2009-cu ildə nəfis şəkildə çapdan çıxmış "1920-ci ildə Qarabağ döyüşləri" kitabında maraqlı məlumatlar vardır. Sən demə, İsmayıl Şıxlının məşhur "Dəli Kür" romanındakı Cahandar ağa elə Qiyas bəy Şıxlinskinin atası Cahandar bəyin obrazıdır. Qiyas bəy Şıxlinski 1895-ci ildə Qazax rayonunun Şıxlı kəndində anadan olmuşdur. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Gəncə şəhərində pristav vəzifəsində işləmişdir. Müsavat hökumətinin Gəncə pristavı Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti illərində Mir Cəfər Bağırovun bilavasitə himayəsi ilə Qazax qəzasının milis rəisi işləmişdir. 1909-1914-cü illərdə Qori seminariyasını bitirmiş Qiyas bəy Şıxlinskinin, əfsuslar ki, Azərbaycan Prezidenti İşlər İdarəsi Siyasi Sənədlər Arxivində şəxsi işi yoxa çıxmışdır. 1954-cü ildə Azərbaycan KP MK-nın məsul əməkdaşı tərəfindən arxiv qovuluğundan yerli-dibli götürülmüş, birbaşa Moskvaya yola salınmışdır. 1955-ci ildə Mir Cəfər Bağırovun Kreml divarları arasında tərtib olunan istintaq materiallarına bu şəkildə salınmışdır: "Bağırovun antisovet ünsürləri qorumağına və onlara himayədarlıq etməsinə daha bir nümunə keçmiş müsavat pristavı və siyasi bandit, çar zamanı xidmət etmiq Qiyas bəy Cahandar bəy oğlu Şıxlinskinin üzə çıxarılmasıdır. Bağırov onu nəinki üzə çıxartdı, hətta Qazax qəzasında milis rəisi vəzifəsinə də təyin etdi. O illərdə Azərbaycan BSİ (Baş Siyasi İdarə - T.Q.) işçiləri arasında Şıxlinski daima Bağırovla yaxınlığını qeyd edirdi..."

(ardı var)

Teyyub Qurban

Ekspress.- 2010.- 27-29 noyabr.- S.14.