Mir Cəfərin məhkəməsi necə hazırlanmışdır

(əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

Azərbaycanda ötən əsrin ən qalmaqallı və indiyədək ətrafında söz-söhbətlərin dolaşdığı məhkəmələrdən biri Mir Cəfər Bağırovun məşhur məhkəməsi olmuşdur. Tanınmış yazıçı-tədqiqatçı Teyyub Qurban bu məhkəmə, onun necə və kimlərin sifarişi ilə hazırlanmasını arxiv materialları əsasında araşdırıb.

Mehriban Vəzirin "bir günün içində" Həmidə xanımın Mirzə İbrahimov tərəfindən Yazıçılar İttifaqının üzvlüyünə qəbul olunması, ona "Kremlovskiy payok" və digər imtiyazlar verilməsi söhbəti də arxiv sənədləri ilə inkar edilir.

Əvvəla Həmidə xanım 30-cu illərin əvvəllərində deyil, sonunda - 1939-cu ildə Yazıçılar İttifaqına üzv qəbul edilmişdir. 1938-ci ilin fevralından 1940-cı ilin oktyabr ayınadək Yazıçılar İttifaqı İdarə Heyətinin sədri Mirzə İbrahimov yox, Rəsul Rza olmuşdur.

"Kremlovskiy payok" barədə də məlumat tapmaq mümkündür. Müharibənin ağır illərində Azərbaycanın elm və sənət adamlarına Mir Cəfər Bağırovun necə qayğı göstərdiyini təsəvvür etmək üçün 1942-ci il mart ayının 27-də onun imzaladığı qərarla tanış olmaq kifayətdir. "Elm, incəsənət və ədəbiyyat işçilərinin təchizatı haqqında"kı qərarda göstərilir ki, SSRİ Elmlər Akademiyası Azərbaycan Filialının professorları, elmlər doktorları, ali məktəblərin və elmi-tədqiqat institutların direktorları, yazıçılar, bəstəkarlar, rəssamlar və b.k. işçilər ərzaqla təmin olunmalıdırlar. Normaya müvafiq həcmdə yeyinti məhsulları ilə yanaşı, onlar ayda bir dəfə 300 qram şokolad, 500 qram kakao və ya kofe ilə təmin edilməlidir. MK-ya təqdim olunmuş geniş siyahıda Həmidə xanım Məmmədquluzadənin də adı vardır.

Mir Cəfər Bağırov müharibədən sonra da Həmidə xanıma və Cəlil Məmmədquluzadənin digər yadigarlarına qayğısını əsirgəməmişdir. 1946-cı ildə SSRİ Parlamentinə seçkilər ərəfəsində 73 yaşlı Həmidə xanım M.C.Bağırovun təşəbbüsü ilə Münəvvər Məmmədquluzadənin İttifaq Ali Sovetinə deputatlığa namizəd göstərilməsi xəbərini eşitdikdə ürəyi dağa dönmüşdü. Münəvvər xanım Mirzə Cəlilin ilk övladı idi. 1946-cı ildə 46 yaşına qədəm qoymuşdu. Tiflis qadınlar gimnaziyasında oxumuş, 1921-ci ildə Bakıda mamalıq məktəbini bitirdikdən sonra Ağdamda, Hindarxda və Kəhrizlidə tibb müəssisələrində çalışmışdır. Münəvvər xanım müharibə illərində Nehrəm kəndində işləmiş, rayon səhiyyə şöbəsinin müdiri olmuşdu. "Həmidə xanımla Mir Cəfərin hekayəti"ndə isə gənclik illərində Quba qəzasının kənd məktəbinin müəllimi M.C.Bağırov Mehriban Vəzirin "əmri" ilə Qarabağda "quldurbaşı" təyin olunur. Müəllif yazır: "Zaman ağır idi. Nikolay hökuməti inqilablardan və Birinci Cahan Savaşından sarsılmışdı. Rus idarəçiliyinin yerli nümayəndələri daha da azğınlaşmış, hökumətlə gizli əlaqədə olan qaçaq-quldur dəstələri bir az da qudurmuşdular. Qarabağda bir kənddən o biri kəndə getmək mümkün deyildi. Qaçaq dəstələri günün günorta çağı adam soyurdular. Belə ağır vəziyyətdə isə hər zamankı kimi zülm xalqın payına düşmüşdü. Qafqazın digər bölgələrindən, hətta İrandan da talançı, soyğunçu dəstələr Qarabağa axışır, yolları kəsir, gedib-gələnə basqın edir, gecələr kəndlərə soxulub camaatın olan-olmazını, mal-qarasını aparırdılar. Çox vaxt da bu quldur dəstələri öz aralarında nüfuz davası aparmaqla bölgədəki vəziyyəti daha da ağırlaşdırır, atışır, ölüb-öldürür, bir-birlərini basıb ərazidən çıxarmaq üçün savaşırdılar. Bu, Qarabağın qaçaq-quldur dəstələri əlində aciz qaldığı, kasıb zümrənin qəfəsinin təngidiyi bir dövr idi. Həmidə xanım Mir Cəfərin adını eşitmişdi, bu tərəflərdə bu ad uşaqdan böyüyə hər kəsə bəlli idi. Mir Cəfər Qarabağda yol kəsib-karvan basan bir neçə ünlü quldur dəstəsindən birinə başçılıq edirdi. Əlbəttə, Mir Cəfər Qarabağda quldurluq edirdi, quldur dəstəsinin başçısı idi, amma hər kim idisə üzünü görmədiyi, salam-əleyk etmədiyi Həmidə xanıma pənah aparmışdı. Çünki Mir Cəfər bu Xanımın alicənablığı, səxavəti və mərdliyi haqqında çox eşitmişdi. Ona görə də külli Qarabağda o qədər pullu-hallı kişiləri bir yana qoyub, bir qadına pənah aparmışdı... İllər ötmüşdü... Bir quldur, sadəcə yolkəsən, oğru gəlib Azərbaycan Sovet Respublikasının başçısı təyin olunmuşdu. Çox düşündürücüdür, Stalin də SSRİ-nin, əski rus imperiyasının rəhbəri olmazdan əvvəl bank yarırmış, oğurluq edirmiş. Hakimiyyətə gəldikdən sonra təbii ki, Bağırovu bu vəzifəyə o təyin edib. Onların bioqrafiyaları oxşardır. Yəqin ki, bütün təyinatları bu keyfiyyətdə olub. Çirkli keçmiş prestij sayılıb. Demək, bu, qanunauyğunluqdur, quldur ətrafına quldurları toplayar, cinayətkar cinayətkarları, yarıerməni yarıerməniləri, pislər pisləri".

Mehriban Vəzirin "fəlsəfi baxışları" da, öz təbirincə desək, çox düşündürücüdür. Mir Cəfər Bağırova qədər Azərbaycan SSR-ə kimlər rəhbərlik etmişdilər? Qeyri-quldurlar, 3 ermənidən və 6 yarıerməni rus və yəhudidən ibarət doqquz nəfər "keçmişi çirkli" olmayan pak-təmizlər! Əgər "quldur" Stalin "quldur" Bağırovu Azərbaycana rəhbər təyin etməsəydi... qədim məmləkətimiz "yarıermənilər" arasında bölüşdürülüb yadlar tapdağına çevriləcəkdi. Mir Cəfər Bağırov dövründə, Stalin zəmanəsində Azərbaycanın əzəli torpaqları - Şuşa, Həmidə xanımın ayaq izləri qalmış Ağdam, Laçın, Qubadlı, Kəlbəcər, Füzuli, Cəbrayıl, Zəngilan və digər ərazilərimiz işğala məruz qala bilərdimi?

Mir Cəfər Bağırovun Azərbaycan torpağının hər bir qarışının keşiyində durmuşdu. Onun Qarabağda ancaq və ancaq bir düşməni olmuşdur - daşnaklar. Dostları arasında isə Qarabağın əyilməz kişiləri öndə yer tutmuşlar. Elə adını çəkdiyimiz yazısında Mehriban Vəzir qeyd edir ki, Bağırov Abdal-Gülablıda Həmidə xanımın qohumu olan bir bəyin evində qalıb. O bəyin oğlu Mir Cəfər Bağırovun vaxtında Bakıda məhkəmədə baş hakim işləyib, familiyası da Mirzəyev idi. Hakim Mirzəyevin qızı Şükufə Mirzəyeva fəlsəfə elmləri doktoru, öz sahəsinin ilk alim qadını idi. Bu, həqiqətən belədir. ASE-nin 1982-ci ildə nəşr olunmuş altıncı cildində (səh.592) foto-şəkli ilə məqalə verilmişdir: "Mirzəyeva Şükufə Şamil qızı. (20.12.1925, indiki Ağdam rayonunun Gülablı k. - 9.10.1980. Bakı)". Məqalədən məlum olur ki, Ş.Mirzəyeva 1944-cü ildə S.M.Kirov adına Azərbaycan Dövlət Universitetinin tarix fakültəsinin fəlsəfə şöbəsini, 1947-ci ildə aspiranturasını bitirmişdir. 1945-ci ildən Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası fəlsəfə və hüquq institutunda işləmişdir.

Bəs, Azərbaycanın ilk qadın filosofunun atası Şamil Mirzəyev haqqında nə bilirik?

Mir Cəfər Bağırov və Şamil Mirzəyev

Azərbaycan Respublikası Prezidenti İşlər İdarəsi Siyasi Sənədlər Arxivinin müvafiq fondlarında Şamil Camal oğlu Mirzəyev barəsində bir-birinin ardınca maraqlı materiallar tapdıqca, bu dəfə Mehriban Vəzirə - "Həmidə xanımla Mir Cəfərin hekayəti" müəllifinə minnətdarlığım hər şeyi üstələdi. Əgər Mehriban xanım hekayətində "Mirzalı oğulları" ifadəsini işlətməsəydi, mən də arxivdə "Mirzəyev"in sorağına düşməzdim. İlk növbədə onun dəst-xəttilə 1942-ci il yanvar ayının 27-də yazdığı tərcümeyi-halını oxuyuram.

Mirzəyev Şamil Camal oğlu 1898-ci il dekabrın 13-də Ağdam rayonunun Gülablı kəndində anadan olmuşdur. Atası Camal Mirzə Abbas oğlu Mirzəyev 1869-cu ildə həmin kənddə dünyaya göz açmışdır. Şamil üç yaşında ikən anası vəfat etmişdir. Atası 1925-ci ildə dünyasını dəyişmişdir. Şamil Mirzəyevin üç qardaşı, bir bacısı olmuşdur. 1929-cu ildə ailə həyatı qurmuşdur. Arvadı Gülcahan yetimliklə böyümüşdür.

Şamil Mirzəyev on bir yaşından əmək həyatına atılmışdır. 1909-cu ilin fevralından 1911-ci ilin fevralınadək Ağcabədidə atası Camal kişinin şəxsi təsərrüfatında çalışmışdır. 1911-ci ildə ailə ilə birlikdə Bakıya köçəndən sonra əvvəlcə Bibiheybət mədənində fəhlə-tabelçi, 1917-ci ilədək Salyandakı Muğanlı kəndində suçıxarma stansiyasında xidmətçi vəzifəsində işləmişdir. 1917-ci ildə Ağdama qayıtmış, Xəlfərəddin kəndində şəxsi təsərrüfatda çalışmışdır. 1918-ci ildə Bakı Quberniya İdarəsində mütərcim işləmiş, həmin ilin dekabrında həbsə alınmışdır. 1919-cu ilin noyabrında azadlığa çıxmış, 1920-ci ilin aprel ayının 20-də Bakı Şəhər Quberniya İdarəsində köhnə işinə - mütərcimliyə bərpa edilmişdir. Bir aydan sonra Ucar dəmir yolu stansiyası sahə komissarı təyin edilmiş, 1920-ci il may ayının 18-dək bu vəzifədə çalışmışdır. 1920-ci il iyun ayında Şamil Mirzəyev Azərbaycan irəli çəkilmiş və 1935-ci ilədək burada işləmişdir. Həmin dövrdə o, bir müddət Ermənistan SSR və Gürcüstan SSR Xalq Daxili İşlər Komissarlıqlarında da işləmişdir. 1941-1945-ci illərdə Azərbaycan SSR Ədliyyə nazirinin və Azərbaycan SSR Ali Məhkəməsinin sədrinin müavini vəzifələrində çalışmışdır.

Şamil Camal oğlu Mirzəyev ali təhsilli hüquqşünasdır. İlk təhsilini 1907-1909-cu illərdə Şuşadakı rus-tatar məktəbində almışdır. 1924-cü ildə Moskvada Ali Həmkarlar İttifaqları Məktəbini bitirmişdir. 1935-1938-ci il illərdə Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutunda təhsil almış, 1940-cı ildə həmin institutun aspiranturasına daxil olmuşdur. Ş.Mirzəyev "Qırmızı Əmək Bayrağı" ordeni ilə təltif edilmişdir.

Arxivdə Azərbaycan K(b)P MK-nın kadr işləri üzrə katibi Sultan Qafarzadənin 1941-ci il may ayının 29-da Ş.Mirzəyev haqqında yazdığı xasiyyətnamədən öyrənirik ki, Şamil Mirzəyev Moskvada Dövlət və hüquq nəzəriyyəsindən müvəffəqiyyətlə imtahan vermişdir. Azərbaycan SSR Ali Məhkəməsinin sədri M.Aydəmirovun yazdığı xidməti xasiyyətnamədə isə deyilir: "Azərbaycan SSR Ali Məhkəməsi Sədrinin müavini vəzifəsində Ş.C.Mirzəyev yoldaş 1942-ci il yanvarın 20-dən işləyir. İşlədiyi iki-üç ay qısa müddət ərzində bütün məhkəmə işini tam mənimsəmiş, məhkəmə iclaslarında kollegiya sədri kimi çıxış etmişdir. Ş.Mirzəyev yoldaş bütün tapşırıqları vaxtında və layiqincə yerinə yetirir, ÜİK(b)P tarixinin öyrənilməsi üzrə dərnəyə rəhbərlik edir. İntizamlı yoldaşdır".

(ardı var)

Teyyub Qurban

Ekspress.- 2010.- 9-11 oktyabr.- S. 15.