Mir Cəfərin məhkəməsi necə hazırlanmışdır

(əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

Azərbaycanda ötən əsrin ən qalmaqallı və indiyədək ətrafında söz-söhbətlərin dolaşdığı məhkəmələrdən biri Mir Cəfər Bağırovun məşhur məhkəməsi olmuşdur. Tanınmış yazıçı-tədqiqatçı Teyyub Qurban bu məhkəmə, onun necə və kimlərin sifarişi ilə hazırlanmasını arxiv materialları əsasında araşdırıb.

(1954-cü il aprel ayının 2-də keçirilən Azərbaycan KP MK-nın Büro iclası)

YAKOVLEV - Siz Moskvada yaxın qohumunuzgildə qalırdınız?

MİRZƏYEV - Bəli, oğlumun qayınatasıgildə.

YAKOVLEV - Demək, portfelinizi orada çırpışdırıblar.

MİRZƏYEV - Dedilər ki, portfeli səhvən bağa göndərmişlər. Mən, arvadım, oğlum bağa yollandıq, ancaq portfelimi tapa bilmədik.

YAKOVLEV - Portfelinizdə Bağırovu ləkələyən yazınız vardı? Nə üçün Bağırov sənədlərinizlə belə maraqlanırdı?

MİRZƏYEV - Orada atama yazılmış sənəd vardı. Orada deyilirdi ki, "Mən Kislovodskiyə gedirəm, respublikanı sənə tapşırıram. Sərhəddə qarmaqarışıqlıq baş versə, Əsəd Axundovla əlaqə saxla". Portfeldə həmçinin qardaşıma, atama aid xüsusi sənədlər vardı.

YAKOVLEV - Görünür, Bağırov istəmirmiş ki, bu sənədlər sizin əlinizdə olsun.

MİRZƏYEV - Mən ondan şikayətə getmişdimsə, əlbəttə, o belə düşünə bilərdi.

YAKOVLEV - Məndə belə bir təsəvvür oyanır ki, Bağırov sizdən ehtiyatlanırdı ki, onu nədəsə ifşa edə bilərsiniz.

MİRZƏYEV - Mən bu barədə sizinlə söhbət etmişəm.

YAKOVLEV - Konkret olaraq bir söz deməmisiniz.

MİRZƏYEV - Yanvarın 25-də yazdıqlarım buradadır, asılqanda paltomun cibində. Orada yazmışam ki, Bağırovu sovetləşməyə qədər tanımamışıq. Onu atama tatar polku Ağdamda olanda yerli təşkilatlar təqdim etmişdilər. Atam axşam gedib ertəsi axşam qayıtdı və dedi ki, Ağdamda bir qarının yanında bir nəfər saxlamışam. Onu gedib gətirin. Atamın sözünə əməl etdim. Gətirdiyim adam cırıq qızıl ordu döyüşçüsü köynəyindəydi. Yeriyə bilmirdi, mən bir adamın çiynində onu gətirdim. Bundan sonra atam mənə bir tapşırıq da verdi: həbsə alınmış ikinci bir kommunist var, onu da gətir. Atama dedim ki, onu mənə verməzlər. Atam dedi ki, nə vəchlə olursa olsun, onu da gətirməliyik. Bu - İran təbəəli İbrahim idi. Atam dedi ki, onu Ucara, ordu qərargahına çatdır.

Ertəsi günü atam bizi tərk etdi. 2-3 saatdan sonra hərbi dəstə gəldi, ailəmizi bağda gizlətmişdik. Atam ordu qərargahında idi. Mən Yevlaxa gəlib, oradan da atamın yanına getdim.

Bundan əlavə, elə kommunistlər vardı ki, onları 1919-cu ildə həbs etmək istəyirdilər. Onlar qaçıb bizə pənah gətirirdilər, biz onları Ağdamda saxlayırdıq. 1921-ci ildə mən milis rəisi işlədiyim vaxt belə bir məlumat aldım ki, Yaqub adında bir vətəndaş general-qubernatoru Qarabağdan Kürdüstana aparmışdır. Mən Yaqubu həbs edib, Bakıya Azərbaycan Fövqəladə Komissiyasına göndərdim. Şamaxınkada idim, atam da mənimləydi. Axşam Bağırov məni yanına çağırdı. Əsəd Axundov da adyutantı ilə orada idi. Bağırov soruşdu ki, Yaqubu niyə həbs etmisiniz? Mən dedim ki, birincisi o, general-qubernatorun qaçışına kömək etmişdir, ikincisi də axtarış zamanı onun evində bir türkün gizləndiyi aşkar olunmuşdur. Həmin türk Göyçayda hökumət əleyhinə üsyanın təşkilində iştirak etmişdir. Bağırov dedi: elə şey yoxdur, mən Yaqubu azadlığa buraxacağam!

Mən evə qayıdıb, məsələdən atamı agah etdim. Atam dərhal Bağırova zəng vurub dedi ki, əgər Yaqubu buraxsanız, mən günü sabah Kirov yoldaşa deyəcəyəm ki, siz belə şəxslərə himayə göstərirsiniz. Bağırov atama dedi ki, sabah sən də yanımda olarsan.

Səhəri Bağırovun yanındaydıq. Atam Bağırova sübut etdi ki, Yaqub general-qubernatorun qaçışını necə təşkil etmişdir. Onu boz atda Kürdüstana çatdırmışdır. Ancaq Bağırov inadından dönmədi.

MÜƏLLİFDƏN: Mir Cəfər Bağırovun "inadından dönməyərək" xilas etdiyi və "boz atda Kürdüstana (indiki Laçın rayonu ərazisinə - T.Q.) keçirilmiş" general-qubernator kim idi? Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin banisi, Milli Şuranın sədri Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin yaxın silahdaşlarından biri, Fətəli xan Xoyskinin başçılıq etdiyi hökumətdə hərbi nazir, Qarabağın general-qubernatoru Xosrov bəy Sultanov! Onun qısaca tərcümeyi-halı ilə tanış olmaq yerinə düşər: Sultanov Xosrov Paşa bəy oğlu 1879-cu il may ayının 10-da Zəngəzur mahalının Kürdhacı kəndində anadan olmuşdur. 1903-cü ildə Novorossiysk Universitetinin tibb fakültəsini bitirmişdir. 1917-ci ildə "Müsavat" partiyasına daxil olmuş, Rusiya Müəssisələr Məclisinə deputat seçilmişdir. Zaqafqaziya seyminin üzvü idi. 1918-ci il may ayının 28-də İstiqlal bəyannaməsini imzalayanlar arasındadır.

Xosrov bəy 1918-20-ci illərdə Qarabağın və Zəngəzurun daşnak quldur dəstələrindən təmizlənməsində müstəsna xidmət göstərmişdir. 1921-ci ildə M.C.Bağırov Azərbaycan SSR Daxili İşlər komissarı vəzifəsində işləyərkən müsavat generalını "boz atın belində" sərhəddən keçirilməsini təşkil etmişdir. 1921-1926-cı illərdə "Azərbaycan bolşeviklərinin rəhbəri" Sergey Mironoviç Kirovun başı üstündən Daxili İşlər Xalq komissarı onlarla müsavatçı dövlət xadimi və ziyalısının xaricə getməsinə şərait yaratmışdır, hamısı da qürbətdə Vətənə sadiq qalmışdır. Xosrov bəy Sultanov müharibə illərində əsir düşmüş soydaşlarımızın azad edilməsində böyük xidmət göstərmiş, Fransada Azərbaycan xəstəxanası açmışdır. İstiqlal fədaisi general 1947-ci ildə altmış səkkiz yaşında Türkiyədə vəfat etmişdir.

MİRZƏYEV - İkinci hadisə 1922-ci ildə baş vermişdir. Şuşada olarkən mənə məlumat verildi ki, məşhur fabrikant Morozovun oğlunu arvadı ilə birlikdə bir neçə çemodanla İrana keçirmişlər. Mən bu barədə Bağırova dedim. O dedi ki, neyləyə bilərəm, Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinə məktub yaz.

MUSTAFAYEV - Atanızı hara köçürtmüşdülər?

MİRZƏYEV - Jdanov rayonuna, sərhəd yaxınlığına.

MUSTAFAYEV - Necə köçürülmüşdü, məhkəmənin hökmü ilə?

MİRZƏYEV - Hüquqşünas-məsləhətçi Hacıbəylinin hazırladığı qərar ilə, guya atam yerli hakimiyyət orqanlarının işinə mane olur. Beş aydan sonra Kirov yoldaş bu qərarı ləğv etdi. Təəssüf ki, atam çox yaşamadı.

MUSTAFAYEV - Atanız Eyvazlılarda yaşayırdı?

MİRZƏYEV - Bəli.

MUSTAFAYEV - Siz Xruşşov yoldaşa nə kimi mühüm məlumat vermək istəyirdiniz?

MİRZƏYEV - Mən Xruşşov yoldaşa izah etmək istəyirdim ki, nə üçün məni 1948-ci ildə təqib etmişlər, ona bildirmək istəyirdim ki, Bağırovun və Yaqubovun çirkin tapşırığını yerinə yetirməmişəm.

MUSTAFAYEV - Siz demək istəyirsiniz, Bağırov sizi Yegizarovun əleyhinə ifadə verməyə məcbur etmişdi?

MİRZƏYEV - Bəli. Yegizarovun xəbərçiliyinə görə.

MUSTAFAYEV - Siz Malenkov yoldaşın adına da ərizə yazmısınız?

MİRZƏYEV - Bəli.

MUSTAFAYEV - Həmin ərizənizdə göstərirsiniz ki, 1938-ci ildə SSRİ Nazirlər Sovetindən və Mərkəzi Komitədən tutmuş bütün ali orqanlara müraciət etmisiniz. Biz rəsmi sənəd əldə etmişik ki, Şamil Mirzəyevin adından 1938-ci ildə yalnız Beriyanın adına ərizə göndərilmişdir.

MİRZƏYEV - Mən poçt qəbzlərini saxlamışam.

YAKOVLEV - Beriyaya ünvanladıqlarınızı tapmışıq. Siz də, biz də inkar edə bilmərik ki, tez-tez Beriyaya məktub göndərmisiniz. Ancaq biz 1949, 1950 və 1951-ci illərdə - üç il ərzində Sov. İKP MK-nın xüsusi bölməsində, SSRİ Nazirlər Sovetinin kanselyariyasında, Partiya Nəzarəti Komitəsində sizin bir kağızınıza rast gəlməmişik.

MİRZƏYEV - 1952-ci ildə Moskvada olarkən, mən şəxsən Nəzarət Komissiyasına, Leonidov yoldaşın yanına getmişəm, Xruşşov yoldaşın adına dəfələrlə məktub göndərmişəm. Xruşşovun köməkçisi Morozov məni qəbul etmişdir. Rumyantsev yoldaşın adına da ərizə yazmışam. Hamısının surətləri özümdədir. Buyurub baxa bilərsiniz.

YAKOVLEV - Nə üçün bu qədər çox ərizə yazırdınız?

MİRZƏYEV - Mən onlardan xahiş edirdim ki, köməklik göstərsinlər, işləməyimə imkan yaratsınlar. Qaldı Beriya məsələsinə, Beriya o zaman SSRİ Daxili İşlər naziri idi. Hər kəs ona məktub yazıb dərdini deyirdi. Mənim də ona müraciət etməyim o demək deyildi ki, onunla yaxın idim. Axı mən Beriyanın yanında kiməm? O, məni 1921-ci ildə Bakıda və 1930-cu ildə Ermənistanda görmüşdü.

MUSTAFAYEV - Ancaq hər yetən Beriyaya yazmırdı ki, mən sənin şagirdinəm.

MİRZƏYEV - Ümumiyyətlə, o zamanlar Daxili İşlər Nazirliyində işləyənlərin hamısı mənim kimi özlərini Beriyanın şagirdi adlandırırdı.

MUSTAFAYEV - Söhbət konkret olaraq sizdən gedir.

MİRZƏYEV - Daxili İşlər Nazirliyində işlədiyim 25 il müddətində nazirliyə o rəhbərlik etmişdir. Nazirliyin hər bir əməkdaşı kimi, mən də, əlbəttə, onun şagirdi hesab olunurdum.

YAKOVLEV - İndi çoxlarına, sizə isə daha çox məlumdur ki, Bağırovun keçmiş fəaliyyətinin bir çox qaranlıq və çirkin cəhətləri olmuşdur. Siz bunları yaxşı bilsəniz də, Bağırovdan ərizələr yazsanız da, onun ifşa olunmasında partiyaya kömək göstərmirsiniz.

MİRZƏYEV - İndi belə danışmağa nə var ki... Sizi inandırıram, o zaman Azərbaycanda bir nəfər cəasrət edib Bağırovun əleyhinə bir söz deyə bilməzdi. Tamamilə başqa zamandı.

YAKOVLEV - İndi ki Bağırov yoxdur, niyə onun ifşa olunmasında iştirak etmirsiniz?

MİRZƏYEV - Mən sizə Nikoladze barədə məlumat verdim. O, banditizmə qarşı mübarizə şöbəsinin rəisi idi, 1930-cu illərdə kəndliləri gülləbaran etmişdi. Məgər bu fakt kifayət deyil?

YAKOVLEV - Siz şəxsən Bağırov əleyhinə əsaslı bir şey demirsiniz. Məgər siz bilmirdiniz ki, Bağırov türklərə əsir düşüb?

MİRZƏYEV - Bunu mən eşitməmişəm, atamın qəbrinə and olsun ki, eşitməmişəm.

MUSTAFAYEV - Necə yəni, Bağırov sizin vasitənizlə Nuru Paşaya məktub göndərməyib?

MİRZƏYEV - Nə Nuru Paşa?

MUSTAFAYEV - Məgər siz Nuru Paşanı tanımırsız?

MİRZƏYEV - Nuru Paşanı bizim qohumlar evimizə gətirmişdilər. Eyvanda dayanmışdı. Camaatın gözü qarşısında Heydəri güllələdi.

MUSTAFAYEV - Bağırov sizin atanızla birgə Ağdamı tərk edəndə Nuru Paşaya çatdırmaq üçün həmən məktubu sənə vermişdir.

MİRZƏYEV - Heç bir məktub olmayıb, and içirəm.

YAKOVLEV - Siz məktubun məzmununu bilmirdiniz?

MİRZƏYEV - Qətiyyən.

YAKOVLEV - Belə çıxır ki, siz Bağırova kömək etmək istəmirdiniz?

MUSTAFAYEV - Bağırov oradan çıxanda yazıb ki, əsirlikdən qurtarmışam, məktubu da sizə verib ki, Türkiyəyə ötürəsiniz.

MİRZƏYEV - Təkrar edirəm, belə məktub olmamışdır.

YAKOVLEV - Demək, siz Bağırovun türklərə əsir düşdüyünü bilmirsiniz.

MİRZƏYEV - Bilmirəm. Bunu bilirəm ki, Bağırovu evimizə bir nəfər Ağdamdan gətirmişdi, atam onu qəbul edəndə biz evdə idik.

QUSKOV - Konkret cavab verin, bilirdinizmi ki, Bağırov türklərə əsir düşmüşdü?

MİRZƏYEV - Axşam evdə oturmuşduq. Bir nəfər seyid gəldi, atamla danışdı. Atam onunla getdi. Məlum oldu ki, atam Bağırovun Həmidə xanımın yanında qoymuşdur. Mən onda Ağcabədidə idim.

MUSTAFAYEV - Bağırov Həmidə xanımın evinin yaxınlığında idi, orada zabitlər veyllənirdi. Bağırov hansı xahişlə sizə gəlmişdi? Niyə atanız onu qəbul etmişdi?

MİRZƏYEV - Atam Ağdamda idi. Orada yerli kommunistlər bir yerə toplaşmışdı. Atam qapının yanında dayanmışdı. Bağırov çıxış edərək deyirmiş ki, tatar polku buradadır, təhlükədəyik, bizi yəqin ki, həbsə alacaqlar. Kim mənimlə birlikdə mübarizəyə qalxmaq istəyirsə, əlini qaldırsın! İştirakçıların hamısı susanda, atam tanımadığı adamdan soruşur ki, sən kimsən? Cavab verir ki, qubalıyam. Atam soruşur ki, kommunistsən? Cavab verir ki, kommunistəm. Atam ucadan deyir ki, mən iki oğlumla birlikdə Sovet hakimiyyəti yolunda canımızdan keçməyə hazırıq.

MUSTAFAYEV - Atan savadsızdı?

MİRZƏYEV - Az savadlıydı.

MUSTAFAYEV - Harada oxumuşdu?

MİRZƏYEV - Kənddə.

MUSTAFAYEV - O hardan bilirdi ki, inqilabi hərəkat, sovet hakimiyyəti nə deməkdir?

MİRZƏYEV - 1904-cü ildə mülkədar Rüstəmbəyov bizi ata-baba yurdumuz Gülablıdan Şelli kəndinə sürgün etdi. Sığınacaq tapdığımız evin sahibi Allahverdi kişi beş gündən sonra mülkədarın rəisi tərəfindən güllələndi. Bizi Ağdamın Novruzlu kəndinə köçürdülər. 1906-cı ildə cəza dəstəsinin rəisi atamın dalınca gəldi. Atam evdə olmadığından məni üç gün girov saxladı. Atam geri qayıtmadığından məni buraxdılar. Sonra atam Ağcabədidə bir dul qadınla evləndi, doğma anam vəfat etdiyindən, mən xalamın yanında qaldım.

YAKOVLEV - Siz bizə deyin görək, atanız kəndli idi?

MİRZƏYEV - Bəli.

YAKOVLEV - Hansından?

MİRZƏYEV - Ortabab idi.

YAKOVLEV - Qolçomaq deyildi?

MİRZƏYEV - Yox.

YAKOVLEV - Atanızın nə qədər torpaq sahəsi vardı?

MİRZƏYEV - Atam bütün mülkünü, torpaq sahəsini qoyub, Ağdama getdi və dul arvadla evləndi. Atam sovetləşəndən sonra yaxşı yaşamışdır. O, inqilab komitəsinin sədriydi, sonralar xəstəliyinə görə ərizə verib işdən çıxdı.

(ardı var)

Teyyub Qurban

Ekspress.- 2010.- 23-25 oktyabr.- S. 15.