Mir Cəfərin məhkəməsi necə hazırlanmışdır

Azərbaycanda ötən əsrin ən qalmaqallı və indiyədək ətrafında söz-söhbətlərin dolaşdığı məhkəmələrdən biri Mir Cəfər Bağırovun məşhur məhkəməsi olmuşdur. Tanınmış yazıçı-tədqiqatçı Teyyub Qurban bu məhkəmə, onun necə və kimlərin sifarişi ilə hazırlanmasını arxiv materialları əsasında araşdırıb.

Bağırov və Heydər Hüseynov

1947-ci ilin əvvəlində Heydər Hüseynov Azərbaycan Partiya Tarixi İnstitutunun elmi-tədqiqat və nəşriyyat planlarını Mərkəzi Komitənin müzakirəsinə vermişdi.

Azərbaycan K(b)P MK-nın həmin il fevralın 14-də keçirilmiş Bürosunun qərarı ilə Azərbaycan Prezidenti İşlər İdarəsi Siyasi Sənədlər Arxivində tanış oluruq:

"ÜİK(b)P MK yanında Marks-Engels-Lenin İnstitutunun Azərbaycan Filialı - Azərbaycan Partiya Tarixi İstitutunun 1947-ci il üçün elmi-tədqiqat və nəşriyyat planlarının təsdiqi barədə

Azərbaycan K(b)P MK Bürosu qərara alır:

1. Azərbaycan Partiya Tarixi İnstitutunun 1947-ci il üçün elmi-tədqiqat və nəşriyyat planları (əlavə olunur) təsdiq edilsin.

2. 1947-ci ildə marksizm-engels-leninizm klassiklərinin əsərlərinin azərbaycancaya tərcüməsi 211 çap vərəqi həcmində (əlavə olunur) təsdiq edilsin.

3. Azərbaycan Partiya İnstitutunun 1947-ci il üçün nəşriyyat planı 322,5 çap vərəqi həcmində (əlavə olunur) təsdiq edilsin.

4. Azərbaycan Partiya Tarixi İnstitutunun rəhbərliyinə (H.Hüseynov yoldaşa) və Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti yanında Poliqrafiya və Nəşriyyat İşləri İdarəsinə (Heydərli yoldaşa) tövsiyə edilsin ki, nəzərdə tutulan ədəbiyyatın nəşr cədvəlini tərtib etsinlər.

5. Azərbaycan K(b)P MK-nın Təbliğat və Təşviqat Şöbəsinə tapşırılsın ki, nəşriyyat planının yerinə yetirilməsi və kitabların vaxtında buraxılması cədvəlinə riayət edilməsi üzərində ciddi nəzarət etsin.

Azərbaycan K(b)P MK katibi M.C.Bağırov."

Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının vitse-prezidenti Heydər Hüseynov həm də EA-nın ictimai elmlər bölməsinin sədri idi. Arxivdə 1947-ci ildə ictimai elmlər bölməsinin elmi-tədqiqat işlərinə dair Heydər Hüseynovun hesabat məruzəsinin mətni saxlanılır. Burada deyilir ki, 1947-ci il ərzində bölmənin elmi-tədqiqat müəssisələri tərəfindən 69 mövzunu əhatə edən 25 problem araşdırılmışdır. Bu mövzular arasında "Azərbaycan tarixi", "Azərbaycanın maddi mədəniyyəti", "Azərbaycan etnoqrafiyası", "Azərbaycan xalqının mənşəyi", "Azərbaycan Böyük Vətən müharibəsində", "Azərbaycan ədəbiyyatının tarixi", "Azərbaycanda fəlsəfi və ictimai-siyasi fikrin inkişaf tarixi", "Azərbaycan musiqi nəzəriyyəsi", "Azərbaycan teatr tarixi", "Azərbaycan Sovet iqtisadiyyatı" və s. vardır.

1947-ci ildə Abbasqulu ağa Bakıxanov adına institutun əməkdaşları tərəfindən Azərbaycan tarixinin ən qədim dövrlərindən başlayaraq tarixinə, keramika və etnoqrafiyasına, şəhərlərin tarixinə və b.k. mövzulara aid elmi işlər hazırlanmışdır. Ədəbiyyat İnstitutu "Azərbaycan ədəbiyyatı XII-XVI əsrlərdə" kitabını nəşr etmişdir. Dil İnstitutu tərəfindən "Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti"nin birinci cildi hazırlanıb nəşr edilmişdir. İnstitut əməkdaşları "Fars-rus-azərbaycan dili" lüğətini də çap etdirmişlər. Üzeyirbəy Hacıbəyov adına İncəsənət institutu (İnstituta Heydər Hüseynovun təklifilə Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 14 sentyabr 1945-ci il tarixli fərmanı ilə bu ad verilmişdir - T.Q.) "Azərbaycanda miniatür sənəti (XV-XVI əsrlər)", "Azərbaycan XII-XV əsrlər memarlığı", "Azərbaycanın XII əsr musiqi mədəniyyəti" kitablarını nəşr etdirmişdir. Fəlsəfə institutu "Azərbaycan fəlsəfəsinin tarixi" kitabını çapa hazırlamışdır.

Arxiv qovluqlarında Akademiyanın ayrı-ayrı institutlarının Heydər Hüseynovun adına ünvanlanmış arayışları da toplanılmışdır. Bu cəhətdən Tarix və Ədəbiyyat İnstitutlarının elmi əməkdaşlarının "Qarabağ ekspedisiyası haqqında hesabat"ı bu gün də mahiyyətini itirməmişdir. Heydər Hüseynovun təqdir etdiyi hesabatın bəzi məqamları ilə tanış olun: "May ayının 27-dən iyun ayıın 14-nə kimi Şuşa, Ağdam və Bərdədə ekspedisiya keçirdik. Ekspedisiyada məqsəd Qarabağda olan sənət və tarixi abidələrlə tanış olmaq, buralarda yetişmiş böyük dövlət xadimlərinin, incəsənət adamlarının, alim və şairlərin həyat və yaradıcılığını öyrənmək idi. Ekspedisiya zamanı tapşırılan vəzifələri yerinə yetirməklə aşağıdakıları müəyyən etdik:

I. Şuşa şəhərində 72 tarixi sənət abidələri, dövlət xadimlərinin, şairlərin və sənətkarların evləri vardır. Bu abidələr içərisində Xurşid Banu bəyim Natəvanın, İbrahim xanın qızı Göhər ağanın, Nəvvabın, Zakirin, Bakinin, Fatı xanım Kəminənin, Şahzadə Bəhmən Mirzənin, Məmməd bəyin, Uğurlu bəyin və s. mötəbər şəxslərin evləri, tarixi əhəmiyyəti olan məscidlər, hamamlar, bulaqlar, ədəbi məclis binaları, sallaqxanalar və s. vardır. Bu abidələrin əksəriyyəti Şuşanın XIX əsrdə yaşamış ən bacarıqlı memarı Kərbəlayi Səfixan tərəfindən tikilmiş və nəqqaş Kərbəlayi Səfərəli tərəfindən nəqşlənmişdir.

Bundan başqa, Ağdamda Pənah xanın imarəti, gümbəzlər və məqbərələr; Bərdədə isə tarixi əhəmiyyətə malik İmamzadə, 642 illik tarixə malik türbə, gümbəzlər, Qaraqoyunlu qəbiləsinə aid məqbərələri müəyyən etdik.

II. XIX əsrdə Şuşada 38 nəfər xanəndə, 12 nəfər nüsxəbənd, 19 nəfər xəttat, 16 nəfər nəqqaş, 18 nəfər memar, 5 nəfər astronom, 16 nəfər həkim, 42 nəfər müəllim və s. olmuşdur.

III. XIX əsrdə Şuşada aşağıdakı məclislər fəaliyyət göstərmişdir:

1. Məclisi-Fəramuşan adlı şairlər məclisi. Rəhbəri Mir Mövsüm ağa Nəvvab olmuşdur.

2. Məclisi-üns. Rəhbəri Mirzə Rəhim Fəna olmuşdur.

3. Musiqişünaslar məclisi. Rəhbəri Hacı Hüsü və Nəvvab olmuşdur.

4. Xanəndələr məclisi. Rəhbəri Hacı Hüsü olmuşdur.

5. Nüsxəbəndlər məclisi. Rəhbəri Kərbəlayi Səfixan olmuşdur.

6. Xəttatlar məclisi. Rəhbəri Kərbəlayi Səfixan olmuşdur.

7. Nəqqaşlar məclisi. Rəhbəri Kərbəlayi Səfərəli olmuşdur.

8. Memarlar məclisi. Rəhbəri Kərbəlayi Səfixan olmuşdur.

IV. Ekspedisiya göstərdi ki, Şuşada olan qədər qüvvətli memar, xanəndə və musiqişünaslar Azərbaycanın heç bir yerində olmamışdır. Bu vaxta kimi onların həyat və yaradıcılığı ilə maraqlanan da olmamışdır. Sadıqcan və Paluş bəy kimi tarçılar, Kərbəlayi Səfixan kimi memar və xəttatlar, Hacı Hüsü, Qasım, Mirzə Muxtar kimi xanəndələr şifahi xalq yaradıcılığına keçmişdir. Xalq içərisində onların haqqında bir sıra əfsanələr yaranmışdır.

V. Şairlərin, nüsxəbəndlərin, müəllimlərin və s. həyatını öyrənməyə çalışdıq. Lakin vaxt az olduğundan ancaq bir neçəsi ilə kifayətlənməli olduq. Bunların içərisində Nəvvab, Natəvan, Kəminə, Göhər ağa və İbrahim xan vardır. Nəvvab həm şair, həm astronom, həm nəqqaş, həm xəttat, həm musiqişünas, həm kimyagər, həm gipnoz, həm xarrat, həm dülgər və həm də riyaziyyatçı olmuşdur. Bu adam Şuşanın mədəniyyəti və maarifinin inkişafı üçün son dərəcə çox çalışmışdır. Biz Nəvvabın bütün düzəltdiyi alətləri və əsərlərini toplayıb özü yaşadığı evə yığdıq və üç nəfərdən ibarət komissiya yaradıb Nəvvab muzeyinin təntənəli açılışına hazırlığı onlara tapşırdıq.

Xurşid Banu bəyim Natəvanın haqqında bir sıra xatirələr topladıq. Deyildiyinə görə, Şuşada onun əsərləri əlyazma şəklində vardır.

Göhər ağanın həyatını öyrəndik. Bu qadın son dərəcə mədəni və maarifpərvər bir ağa olmuşdur. Onun vəqfnaməsini əldə etdik.

VI. Qəbiristanda, gümbəzlərdə, bulaqlarda və binalarda olan tarixi kitabələr üzərində işlədik. Bəzi məşhur şəxslərin qəbir daşları və gümbəzləri üzərindən nümunələr götürdük. Natəvanın, Zakirin, Şahzadə Dəhmən Mirzənin və Pənah xan kimi məşhur şəxslərin qəbirlərini müəyyən etdik.

VII. Şuşa qəbiristanlığında imperatorun xüsusi qvardiya ordusu general-mayoru Rzaqulu Mirzə və onun oğlu Rüknəddin Mirzənin qəbri vardır. Bu iki qəbirin daşı üzərində olan kitabələri götürdük. Qəbir daşları üzərində yazılar tamamilə şeirlə yazılmışdır.

VIII. Qarabağda tarixi əhəmiyyətə malik abidələr, memarlıq və nəqqaşlıq sənətinin nümunələrini əks etdirən gözəl nəqşli evlər vardır. Lakin rayon təşkilatlarının laqeydliyi üzündən Şuşada olan abidələrin əksəriyyəti, Ağdamda Pənah xanın imarəti, Bərdədə İmamzadə, gümbəzlər, sənət tariximiz üçün böyük qiymətə malik olan bir sıra abidələr, binalar və böyük şəxsiyyətlərin qəbirləri dağıdılır və kitabələr itirilir.

IX. Qarabağda çoxlu kurqanlar vardır ki, hələ qazıntı işləri aparılmamışdır. Soltanbud məqbərəsi yanından arx qazarkən bir sıra qədim tarixə aid şeylər çıxmışdır.

X. Şuşa şəhərində Bəhmən Mirzənin xüsusi kitabxanasına aid və s. əlyazmaları, çox qədim geyim və silahlar vardır ki, muzeylər üçün alınmalıdır".

Azərbaycan Respublikası Prezidenti İşlər İdarəsi Siyasi Sənədlər Arxivində 1947-ci fevral ayının 12-də Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası binasında Akdemiyanın elmi işçilərinin və ictimai elmlərdən dərs deyən ali məktəb müəllimlərinin birgə ümumi yığıncağının materialları saxlanılır.

Yığıncağı Azərbaycan K(b)P MK katibi Həsən Həsənov aparmışdır. Yığıncaqda çıxış etmiş Heydər Hüseynov ictimai elmlər sahəsindəki həqiqi vəziyyətdən danışmışdır:

HEYDƏR HÜSEYNOV: - Əlbəttə, respublikamızda ideoloji sahədə görülən işlərə yalnız moskvalı həmkarlarımızın meyarı ilə yanaşmaq düzgün deyildir, çünki fəaliyyətimizin bir çox sahələri onların diqqətindən yayınır. Məsələn, ictimai elmlər sahəsindəki nailiyyətimizdən qısaca demək istəyirəm. Biz son vaxtlarda "Ən qədim dövrlərdən müasir dövrədək Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin ikicildliyini nəşr etmişik... Ayrı-ayrı moskvalı yoldaşlar Azərbaycan tarixinə dair ədəbiyyata biganə münasibətdədir. Məsələn, Moskvada ali partiya kurslarında oxunan mühazirələrdə Azərbaycan tarixinə adi bir kəlmə də yoxdur...

BURJALOV (ÜİK(b) MK mühazirəçilər qrupunun rəhbəri): - Görünür, bu, material qıtlığından irəli gəlir.

HEYDƏR HÜSEYNOV: - Material çoxluğunu istəyənlər, heç olmasa, həmin məsələlərə dair bizim əlimizdə olanlardan istifadə etsinlər. Bundan başqa, Moskvanın ali məktəblərində ali partiya kurslarında dərs deyən ayrı-ayrı yoldaşlar peşəkar alimlərin rəhbərliyi ilə Azərbaycan tarixinin bu və ya digər problemi üzrə elmi əsərlər də yaza bilərlər. Diqqətinizi bir məsələyə də cəlb etmək istəyirəm. Azərbaycan ölkəmizdə şərqşünaslığın ən iri mərkəzlərindən birinə çevrilməlidir. Bunun üçün bizim real imkanlarımız vardır. Biz respublikamızda - Elmlər Akademiyasının divarları arasında, Azərbaycan Dövlət Universitetində şərqşünaslıq elmini inkişaf etdirə və genişləndirə bilərik. Hamınıza məlumdur ki, ən peşəkar mütəxəssislər bəzən özlərinin bütün elmi potensialını Qərbin sosial problemlərindən bu və ya digərinə sərf edirlər. Nə üçün biz analoji problemləri Yaxın Şərq ölkələrinin fəlsəfə, tarix və b.k. sahələrində araşdırmayaq? Bunun böyük elmi əhəmiyyətilə yanaşı siyasi məziyyəti də vardır".

(ardı var)

Teyyub Qurban

Ekspress.- 2010.- 16-18 yanvar.- S. 14.