Adi və qeyri-adi Bəhlulzadə

(Qeyri-adi rəssamın yaradıcılığına qeyri-səlis baxış)

Sivilizasiya və mədəniyyətdə müəyyən mənada zamana qalib gəlmək istəyi var. Mədəniyyəti yaradanlar da bu arzu və istəklə yaşayırlar. Görkəmli fırça ustası Səttar Bəhlulzadə məhz belə sənətkarlardan idi: özü də hiss etmədən sənəti ilə zamanı üstələməyə, ötüb keçməyə çalışırdı.

O,təzadlı bir zamanda yaşayıb-yaradırdı. Elmi-texniki tərəqqinin addımbaşı möcüzə doğurduğu bir zamanda gözəllik hissini itirmədən yaratmaq çətindən çətindir. Buna yalnız güclülər, həyat eşqləri aşıb-daşan adamlar qadirdir. Səttar Bəhlulzadə daxilən zəngin olduğu kimi, güclü bir insan idi. O, ildırımötürən kimi zamanın ağrı-acısını öz içinə çəkib yalnız gözəl olan şeyləri əlvan rənglərlə kətan üzərinə köçürürdü.

Söz düşəndə isə yarıciddi, yarızarafat deyirdi: "Rasional düşüncə ucbatından həməsrlərimin çoxunun hissi korşalıb. Bu hissləri təmizləmək, öz ilkin çağına qaytarmaq üçün əsərlərimi zərifliklə, gözəlliklə, musiqililiklə yükləyirəm".

Zamana meydan oxuyan Səttar Bəhlulzadə əsərlərinin ölməzliyi də elə bundadır. Amma onun üçün bu, o qədər də asan başa gəlməyib. Rəssam bu keyfiyyətlərə nail olmaq üçün bütün həyatını qurban verib.

Həyatdan söz düşmüşkən, onun həyat ömürlüyünü qısaca vərəqləyək. Dahi Dostayevski demişkən: "İnsan varlığının sirri yalnız yaşamaqda deyil, nəyin naminə yaşamaqdadır". Burada inkar olunmaz bir həqiqət, bir məntiq var.

Səttar Bəhlulzadə 1909-cu ildə Bakının yaxınlığındakı Əmircan kəndində anadan olub. Uşaqlıq və gənclik illəri, eləcə sonrakı həyatı da bu qədim tarixə malik koloritli kənddə keçib. Kənd adamlarının ürəyiaçıqlığı, səmimiyyəti hələ uşaqlıqdan onu canı-dildən bu kəndə bağlamışdı. Bakıda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra on yaşlı Səttar öz həmyaşıdları arasından ilkin olaraq yeni açılmış məktəbə gedib. Bu məktəbdə ilk dəfə rəsm fənni ilə təmas tapmış və rəssamlığın ecazkar aləmi onu özünə cəlb etmişdi. Elə bu səbəbdən də 1927-ci ildə Azərbaycan Rəssamlıq Texnikumuna üz tutur. Dörd il texnikumda dərs aldıqdan sonra o bir sıra professional sənət vərdişlərinə yiyələnən Səttar həm rəsm çəkməyi, həm də yağlı boya və akvarellə işləməyi öyrənir. Həmin anlarda həm doğma kəndinin qədim yaşayış binaları, məscidləri, həm də təzadlı Abşeron yarımadasının kontrastlı təbiəti onun natura obyektinə çevrilir. Yay aylarında Səttar kənddə müxtəlif etüdlər, mənzərələr çəkərdi. Bu etüdlər, mənzərələr arasında tez-tez kənd evlərinin həyətlərində gözə dəyən tut, badam, ərik, əncir, nar ağacları boy göstərirdi.

Görkəmli Azərbaycan rəssamı Əzim Əzimzadə çoxdan Səttarın yaradıcılığını izləyirdi. Bilirdi ki, o, həm istedadlı, həm də çox zəhmətkeşdir. İşləməkdən yorulub usanmır, əksinə ləzzət alır. Ona görə Səttarı baş rəssam işlədiyi "Kommunist" qəzeti redaksiyasına işə dəvət etdi. Beləliklə, ustad rəssamla gənc rəssamın birgə praktik işlərinə - Bəhlulzadənin karikatura yaradıcılığına rəvac verildi. Səttarın burada əsas işi qəzetdə gedəcək tənqidi yazılara illüstrasiya və karikatura çəkmək idi.

Karikaturaçılıq onun işi deyildi. Və çəkdikləri də onun içindən gəlmirdi. Elə buna görə də gənc Səttar ilk andan öz karikatura yaradıcılığında ustadı Əzim Əzimzadənin möhkəm təsirini hiss etdi. Və bundan sonra öz dəst-xəttini, öz yolunu, öz manerasını tapmaq haqqında ciddi fikirləşməyə başladı. Rəssamlıq təhsilini davam etdirmək də onu düşündürürdü. Nəhayət, Əzim Əzimzadənin ciddi təkidi ilə Səttar Bəhlulzadə 1933-cü ildə Moskvaya - V.Surikov adına Dövlət Rəssamlıq İnstitutuna göndərildi. O, institutun qrafika fakültəsinə daxil olub görkəmli pedaqoq-rəssamlardan V.Favorskinin və L.Bruninin emalatxanalarında böyük sənətin sirlərinə yiyələndi. Öz tələbəsində gözəlliyə məhəbbət oyadan və həmişəlik gözəlliyə bağlayan Favorskini Səttar Bəhlulzadə dünyasını dəyişənə qədər xeyirxahlıqla xatırlayıb yad edirdi.

Səttar üçüncü kursa qədər Favorskinin emalatxanasında məşğul oldu. Sonra professor Q.Şeqalın emalatxanasına keçdi. Əla pedaqoq və kolorist olan Şeqal böyük həvəslə gənc Azərbaycan rəssamına təsviri sənətin sirlərinə yiyələnməkdə ən yaxşı yardımçı oldu. Ustad sənətkar ilk dərslərdən, ilk etüdlərdən hiss etdi ki, Səttar mənzərə və kolorit meyllidir, rəngləri hiss etmək qabiliyyətinə malikdir. Gələcəkdə ondan yaxşı mənzərə ustası ola bilər. Elə buna görə də onu həmin istiqamətə yönəltdi.

Yaradıcı insan ömrü axtarışlarla, eksperimentlərlə zəngin bir ömürdür. O, ömrünün axırına qədər, özünü, öz dəst-xəttini, üslubunu tapana qədər axtarır. Səttar Bəhlulzadə 1939-cu ildə Moskvada təhsilini başa vurub peşəkar rəssam kimi Bakıya qayıdanda da hələ özünü, öz dəst-xəttini axtarırdı. Düzdür, o, 1940-cı ildə ilk dəfə respublikada keçirilən rəssamlıq sərgisində "Bəzz qalasının müdafiəsi" adlı tarixi-qəhrəmanlıq mövzusunda olan əsəri ilə çıxış edib xeyli uğur qazandı. Və bunun ardınca "Fətəli xan", "Xəttat Mirəli" adlı portretləri öz dərin psixologizm ilə seçilib sənətsevərlərin diqqətini özünə cəlb etdi. Amma bütün bunlara baxmayaraq Səttar Bəhlulzadənin daxili potensialı başqa şeylərdən xəbər verirdi.

Dahi fransız rəssamı Ogüst Renuar yazır: "Ömrünü-gününü yaradıcılığa həsr edən hər bir sənət adamı əsrin diktəsinə yox, öz qəlbinin səsinə qulaq asmalı, daim dəyişmək, yeniləşmək hissi ilə yaşamalıdır".

Səttar Bəhlulzadə daim dəyişməyə, yeniləşməyə meyilli bir sənətkar idi. Yaradıcılığının ilkin çağlarında karikatura janrında publisistik əsərlər yaradan sənətkar zamanın sosial sifarişini yerinə yetirməklə də kifayətlənə bilərdi. Tarixi-qəhrəmanlıq mövzusunda diqqəti cəlb edən tablolar da çəkə bilərdi. O, ötən əsrin otuzuncu, qırxıncı illərində bu mövzularda silsilə əsərlər yaratmağına, müəyyən uğurlar qazanmağına baxmayaraq tədricən həmin yoldan, bu istiqamətdən imtina etdi.

Ara-sıra fırçasını gah sənaye, gah da təbiət mənzərəsi janrlarında sınaqdan keçirdi. Və ilkin olaraq 1947-ci ildə sənaye mənzərəsi mövzusunda "Buzovnada ilk neft", təbiət mənzərəsi janrında isə "Sübh çağı", "Yol", "Buzovna" əsərlərini yaratdı.

"Sübh çağı", "Yol", "Buzovna" mənzərə əsərləri ilk görüşdəcə sənətsevərlərin xoşuna gəldi. Amma sənaye mənzərəsi mövzusunda çəkdiyi "Buzovnada ilk neft" əsəri ciddi söz-söhbətə səbəb olub tənqidə məruz qaldı. "Buzovnada ilk neft" əsərinin əsas nöqsanı təbiət mənzərəsinin ustalıqla çəkilməsi, neftçi fiqurlarının isə zəif verilməsi idi. Bu o dövrün ideologiyası ilə səsləşmirdi. Elə bu uğursuzluğa görə də Səttar Bəhlulzadə hirslənib bir müddət Bakıdan uzaqlaşdı. Xeyli müddət gözə görünməyib Abşeronun ayrı-ayrı yerlərində bu bölgənin əsrarəngiz gözəlliklərini kətana köçürdü. "Əmircan", "Xəzər üzərində axşam", "Xəzər gözəli", "Əbədi məşəllər", "Suraxanı atəşgahı", "Abşeron tacı" kimi nadir əsərləri beləcə meydana gəldi.

Təbiətlə əbədi təmasda olan bir rəssamın sözüdür: anbaan dəyişən, yeniləşən təbiəti yaxından duymaq, qavramaq, dərk etmək üçün bütün varlığınla ona tapınmalısan. Bunu əvvəldən bilən və yaradıcılıq devizinə çevirən Səttar Bəhlulzadə Abşerona həsr etdiyi mənzərə əsərlərini - "Nağıl mənzərə" silsiləsini başa çatdırdıqdan sonra təbiətə əbədi tapınmaq qərarına gəldi. Və bu məqsədlə Azərbaycanın şimalına - Quba bölgəsinə üz tutdu.

Rəssamın Qubaya səfəri zamanı Abşeron mənzərə və etüdləri bir növ onun növbəti geniş miqyaslı Quba silsilə mənzərə əsərləri üçün prelyüdə çevrildi. Çox keçmədi ki, "Quba mənzərələri" silsiləsi meydana gəldi. 1953-1954-cü illərdə keçirilən rəssamlıq sərgilərində ilk dəfə olaraq Səttarın Quba silsiləsindən olan mənzərə əsərləri "Qudyalçay vadisi", "Qızbənövşəyə gedən yol", "Bağlar arasında", "Qudyalçay sahili", "Yaşıl xalı", "Payız", "Şah dağın ətəyində" mənzərə əsərləri nümayiş etdirildi. Həmin əsərlər həm mütəxəssislərin, həm də sənətsevərlərin böyük marağına səbəb olub yüksək qiymətləndirildi və rəssama böyük şöhrət qazandırdı. Həmin andan o yaddaşlarda incə duyumlu mənzərə ustası kimi qaldı. Bunun başlıca səbəbi rəssamın çəkdiyi mənzərə əsərlərində poetik əhval-ruhiyyənin və kompozisiya quruluşunun, işlətdiyi boyalarda isə kolorit gözəlliyinin bənzərsizliyi idi.

Bu sənət uğuru Səttarı daha böyük işlərə ruhlandırdı. Özünü mənzərə əsərlərində tapan rəssam bu istiqamətdə yaradıcılıq axtarışlarını daha da genişləndirdi. Əvvəllər yalnız iki bölgədə - Abşeron yarımadasının Bakıdan uzaq kənd və bölgələrində, bir də Quba ərazisində görünən rəssamın sorağı tədricən gah Lənkərandan, Qarabağdan, gah Muğan və Mildən, gah da Naxçıvan və digər yerlərdən eşidilməyə başladı. Səttar həmin bölgələrdə gələcək əsərləri üçün bir-birindən gözəl unikal eskiz və etüdlər çəkirdi. Gəlin etiraf edək ki, bu gün sənətsevərlər arasında çox sevilib qiymətləndirilən "Lənkəranda", "Dəniz sahili", "Doğma üfiqlər", "Dağlara yol", "Dumanlı dağlar", "Yuxarı Daşaltı", "Cıdır düzü", "Şuşanın ətrafı", "Azərbaycan nağılı", "Şaxnabad şəlaləsi" monumental mənzərə əsərləri məhz həmin unikal etüd və eskizlərin bəhrəsidir.

Səttar Bəhlulzadə özünü mənzərə janrında tapandan sonra həm təbiət, həm də sənaye mənzərə yaradıcılığını paralel inkişaf etdirirdi. Bu, səbəbsiz deyil, çünki uşaqlıqdan həyatı buruqlar arasında keçən rəssam onun poeziyasını hamıdan yaxşı duyub hiss edirdi. Bu sahədə ilk uğursuz işi ("Buzovnada ilk neft") onu ruhdan salmamışdı.

1954-cü ildə birincilər sırasında yenicə işə başlamış "Möcüzələr adası"na - "Neft daşları"na gedən rəssamı estakadalar üzərindəki şəhər ovsunlayıb özünə cəlb edir, albomuna gələcək əsərləri üçün naturadan onlarla etüd, yüzlərlə eskiz çəkir. Nəticədə hamını ovsunlayan "Xəzər üzərində axşam", "Xəzər gözəli", "Neft daşlarının görünüşü", "Estekada", "Qəhrəmanlıq povesti dastanı" monumental romantik əsərləri meydana gəlir. Daha sonra həmin mövzuda "Əbədi məşəl", "Dənizdə neft buruqları", "Qədim od", "Odlu torpaq" əsərləri yaranır. Bu sənaye mənzərəsi mövzusunda olan əsərlərin başlıca uğuru orasındadır ki, təbiətlə sənaye harmonik vəhdətə verilib. Və coşqun verilmiş təbiət görüntüləri öz coşub çağlayan ovqatı ilə hər şeyi hərəkətə gətirib. Tablolarda hər şey əbədi hərəkətdədir. Bu hərəkət fonunda sənaye mənzərələrinin donuqluğu itib batıb, təbiətin gözəlliyi üzə çıxıb. Daha dəqiq desək, reallıqla romantikanın sıx vəhdətdə olan təntənəsi başlayıb.

Səttar Bəhlulzadə təbiət aşiqi idi. Və özünü təbiətin bir parçası hesab edirdi. Demək olar ki, həyatının əksər hissəsi təbiət qoynunda keçirdi. Bunun bir neçə səbəbi vardı. Başlıca səbəblərdən biri o idi ki, o, təbiətə daha yaxın olmaq, onu dərindən anlayıb dərk etmək, olduğu kimi qavrayıb çəkmək istəyirdi. Digər tərəfdən Səttar Bəhlulzadə özünü bir rəssam kimi təbiətlə vəhdətdə daha yaxşı realizə və ifadə edə bilirdi. Bunu indi biz rəssamın çox məşhur olan mənzərə əsərləri fonunda daha aydın görürdük. ttarın romantik və lirik əhval-ruhiyyədə işlədiyi "Yaz səhəri", "Payız çağları", "İlk qar", "Çuvar", "Xınalıq yaylağı", "Yaz axşamı", "Muğanda bahar", "Naxçıvan mənzərəsi", "Dədəgünəş", "Kəpəzin göz yaşları", "Oyanma", "Gülüstan", "Azərbaycan bağlarında", "Bazar düzü", "Şahdağ", "Şahnabad dağları", "Muğan gözəli", "Əfsanəvi torpaq", "Dağ gölü", "Göyçay", "Xəzərin sahili" monumental mənzərə əsərləri bütünlüklə əsrarəngiz Azərbaycan təbiətinin vəsfinə yönəlib. Bu monumental mənzərə əsərlərində rəssam tərəfindən Azərbaycan torpağının qeyri-adi anları, gözəllikləri tutulub saxlanılıb.

Bu "tutub saxlamalar", "kətan üzərində əbədiləşdirmələr" Səttar üçün o qədər də asan başa gəlməyib. O, təbiətin bu qaynayıb coşan, insanı özünə cəlb edən, qəlbini emosiya və sevgi ilə dolduran məqamlarını "tutub saxlamaq" üçün çoxlu vaxt, enerji sərf edib. Bunu sağlığında Səttarın özü də etiraf edirdi:

"Çoxları elə bilir ki, mən istədiyim vaxt çərçivəyə salınmış təmiz kətanı, rəng palitrasını qarşıma qoyub asanlıqla təbiətin müxtəlif məqamlarını rəsm edirəm. Belə düşünənlər səhv edirlər. Bu heç də belə deyil..."

(ardı var)

Möhbəddin Səməd

Ekspress.- 2011.- 2-4 aprel.- S. 18.