Mir Cəfərin məhkəməsi necə hazırlanmışdır

Azərbaycanda ötən əsrin ən qalmaqallı və indiyədək ətrafında söz-söhbətlərin dolaşdığı məhkəmələrdən biri Mir Cəfər Bağırovun məşhur məhkəməsi olmuşdur. Tanınmış yazıçı-tədqiqatçı Teyyub Qurban bu məhkəmə, onun necə və kimlərin sifarişi ilə hazırlanmasını arxiv materialları əsasında araşdırıb.

Arxiv sənədlərindən bəlli olur ki, 1918-1920-ci illərdə və sonralar özlərini "Sov.İKP üzvü", "RK(b)P üzvü", "Bakı limanı təşkilatı" adı altında təqdim edən ermənilərin əksəriyyətinin cildini dəyişmiş qatı daşnaklar olduğunu Mir Cəfər Bağırov aşkara çıxarmışdır.

2000-ci ildə "Elm" nəşriyyatı tərəfindən buraxılmış "Azərbaycan tarixi"nin altıncı cildində (məsul redaktoru C.B.Quliyevdir) daşnaklarla barışmaz mübarizə aparmış Mir Cəfərə belə qiymət verilir: "Sərt, amansız xarakteri və ciddi işgüzarlığı ilə fərqlənən M.C.Bağırov ÜİK(b)P Zaqafqaziya Diyar Komitəsinin birinci katibi L.Beriyanın yardımı və köməyi sayəsində tezliklə Azərbaycan partiya aparatında işləyənləri özünə sadiq kadrlarla əvəz edir, respublikada vahid rəhbərliyə nail olurdu. "Kişi", "xozeyin" ləqəbini qazanan M.C.Bağırov xüsusilə güc orqanlarının fəaliyyətini diqqət mərkəzində saxlayaraq, onların hər hansı əməliyyatlarından xəbər tutur və onları istiqamətləndirirdi".

2001-ci ildə "Azərbaycan tarixi"nin yeddinci cildi ilə XXI əsrə qədəm qoyan məşhur ensiklopediyaçı və akademiklərsə yenə də çağdaş tariximizi Mir Cəfər Bağırovun məhkəməsinin saxta materialları əsasında millətə sırımağa cəhd edirlər.

Onların "elmi" məxəzi SSRİ Ali Məhkəməsi Hərbi Kollegiyasının məhkəmə katibi kapitan Afanasyevin "əslilə düzdür" yazıb imzaladığı 1956-cı il 26 aprel tarixli ittihamnaməsindən fərqlənmir. Həmin ittihamnamədə oxuyuruq: "Hələ 1918-ci ildə, ağlı başında, kamil bir şəxs ikən Bağırov burjuaziyaya xidmət edib. Bağırovun erməni qırğınında iştirakı Qubada hamıya məlumdur".

Ləqəbi naməlum ay "xozeyin" alimlər! "Ağlı başında olan kamil" gəncin, seyid övladı Mir Cəfər Bağırovun Qubada erməniləri qırması kişilikdən deyil? Bu ibrətamiz kişiliyi iyirmi birinci yüzilliyin 10-cu ilində milli qəhrəmanımız, seyid övladı Mübariz İbrahimov təkrar etmişdir, Mir Cəfər Bağırovun 1918-ci ildə, oğlu Cahangirin 1943-cü ildə daşnaklarla necə rəftar etməyini nümayişkaranə göstərmişdir.

1956-cı il 26 aprel tarixli ittihamnamədə daha sonra oxuyuruq: "Beriyanın təşəbbüsü ilə 1933-cü ildə Rubenov Azərbaycan K(b)P MK-nın katibi vəzifəsindən azad edildi və onun yerinə Bağırov təyin edildi". Beriya özü Bağırovun Azərbaycan K(b)P MK-nın katibi vəzifəsinə təyin olunması təfərrüatını belə dəqiqləşdirdi: "Bəli, o vaxtlar Xalq Komissarları Sovetinin sədri vəzifəsində işləyən Bağırovu Azərbaycan KP-nin katibi vəzifəsinə mən namizəd göstərmişəm".

Azərbaycan Prezidenti İşlər İdarəsi Siyasi Sənədlər Arxivində saxlanılan materiallar sübut edir ki, Rubendən sonra Bağırovun Azərbaycana başçılıq etməsində Lavrenti Beriyanın rolu olub. Əks halda, Azərbaycanı daşnak rəhbərlərin - mirzoyanların, mikoyanların, rubenlərin iblis torundan xilas etmək müşkülə çevriləcəkdi.

XXI əsrdə ötən yüzilliyin tarixini quraşdıranlar bu suala cavab vermirlər: nəyə görə Azərbaycanda S.M.Kirov 5 il, L.İ.Mirzoyan 4 il, V.İ.Polonski 4 il birinci katib olmuş, Ruben isə 1933-cü il fevralın 6-dan həmin il dekabrın 10-dək vur-tut 10 ay işləmiş, yenidən göndərildiyi məkana - Moskva şəhərinə qaytarılmışdır? Rubenin Azərbaycan K(b)P MK-nın birinci katibi vəzifəsindən götürülməsində Beriyanın rolu nədən ibarət olmuşdur? Beriyaya da, Bağırova da Rubenin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə qanuni hökumətə qarşı daşnak mövqeyi bəlli idi. O zaman yalnız iki dosta məlum olan həqiqət indi arxiv sənədi kimi saxlanılır. Tanış olun:

"Ermənistan Respublikası Daxili İşlər Nazirliyinə

Qarabağ Erməni Milli Şurasına vədinizə müvafiq olaraq, Arzumanyan ingilis komandanlığı yanında hökumətdə nümayəndə təyin etmişdir. Hökumətin qərarı ilə Sizə ayda dörd yüz min (400.000) manat göndəriləcəkdir. Hesabınıza Zəngəzura milyon manat keçirilmişdir. Sizin dedikləriniz barədə Arzumanyan şəxsən general Tomsona məlumat verəcəkdir. Bizimlə də, Zəngəzurla da əlaqənin möhkəmlənməsi üçün qüvvələri səfərbərliyə almalıyıq.

Xarici işlər naziri

4 aprel 1919-cu il."

Sənədlərdən məlum olur ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti vaxtı Qarabağda daşnaklarla Ermənistan hökuməti arasında canlı əlaqə körpüsü 1933-cü ilin on aylıq birinci katibi Ruben imiş. 1919-cu ilin may ayının 4-də daşnakların Qarabağdan İrəvana Ruben vasitəsilə gizli aparılmış məktuba diqqət yetirin:

"Ermənistan hökumətinin cənab sədrinə

Sizin nəzərinizə çatdırıram ki, general Şatelvort Bakıda bəyan etmişdir: Ermənistan hökuməti razılıq vermişdir ki, müvəqqəti olaraq Qarabağ və Zəngəzur Azərbaycan tərəfindən idarə olunsun. Mənə yazılı sənəd verilməsə də, Qarabağ heyətinin rəisi mayor Mak-Mosen Gorusdan məktub yazıb bildirmişdir ki, o, Gorusda Milli Şuranın tanınmaması barədə Ermənistanla razılığa gəlmişdir.

Sizdən xahiş edirəm ki, Qarabağ və Zəngəzurla əlaqədar məlumat verəsiniz. Məsələnin çox mühüm olduğunu nəzərə alaraq, dəqiq məlumatlar gətirmək məqsədilə Rubeni yanınıza göndərirəm.

Bu məktubda yazmadıqlarımı Ruben Sizə şifahi şəkildə çatdıracaqdır.

Arzumanov. 4 may 1919-cu il."

1933-cü ilin dekabrından 1953-cü ilədək Mir Cəfər Bağırovun Azərbaycan rəhbəri səviyyəsində bədnam düşmənlərimizə qarşı apardığı mübarizəsində "sərt, amansız" mövqeyi barədə "Düşmənlərindən güclü şəxsiyyət" kitabının "Azərbaycanda ermənilər Mir Cəfər Bağırov dövründə və sonralar" fəslində ətraflı bəhs olunmuşdur. Bu yaxınlarda Azərbaycan Prezidenti İşlər İdarəsi Siyasi Sənədlər Arxivində rastlaşdığım yeni materiallarla da oxucuları tanış etmək istəyirəm.

1935-ci il oktyabr ayının 31-də Azərbaycan K(b)P MK-nın Büro iclasına təqdim olunmuş materiallar arasında Yeqidyants Yeqişe barədə məsələ də vardır. Arayışda deyilir ki, Yeqidyants Yeqişe Qriqoryeviç 1996-cı ildə anadan olmuşdur. 1928-ci ildən partiya stajı vardır. Yol ustası vəzifəsində işləyir. Partiya sənədlərinin yoxlanılması gedişində müəyyən edilmişdir ki, o, partiyaya qəbulu zamanı daşnak ordusunda xidmət etdiyini gizlətmişdir. Bundan əlavə, Yeqidyants həmkarlar ittifanının pul vəsaitini mənimsəmişdir. Keçmiş daşnak partiya üzvlüyündən kənar edilmişdir.

1950-ci il may ayının 15-də Azərbaycan K(b)P MK Bürosunda (protokol N129) "Laçın rayonundan respublika təşkilatlarına ünvanlanmış imzasız məktubların yoxlanılması nəticələri barədə" məsələ müzakirə olunmuşdur. M.C.Bağırova ünvanlanmış arayışlar içərisində Azərbaycan SSR Dövlət Təhlükəsizliyi Nazirliyi Laçın rayon şöbəsinin rəisi mayor Kərimovun da məxfi məlumatı vardır. Burada oxuyuruq: "Avetisov Vaqarşak İsakoviç Laçın rabitə kontorunun rəisi vəzifəsində işləyir. Əsli Şuşanın Qaladərəsi kəndindəndir. Atası İsak Avetisov inqilabdan əvvəl ortabab kəndli olmuşdur. 1905-ci ildə erməni-türk qırğını zamanı İsak Avetisov daşnaksütyun partiyasına daxil olmuş və kənddə bu partiyanın rəhbəri seçilmişdir. 1916-17-ci illərdə İ.Avetisov daşnakların hərbi qərargahında çalışmışdır. Bu qərargah Şuşa şəhərində yerləşdirilmişdi.

1918-ci ilin sentyabrında erməni-türk qırğınında Qaladərəsi kəndi viran oldu. Vaqarşak Avetisovun atası İsak bu qırğında erməni tərəfinə başçılıq edirdi. Qırğın ilə əlaqədar Qaladərəsi əhalisi kənddən Şuşa şəhərinə köçdü. İsak Avetisovun ailəsi Şuşada dərhal daşnakların qərargahı tərəfindən mənzillə təmin olundu. Halbuki daha çox zərər çəkənlərə belə şərait yaradılmamışdı.

Hazırda Vaqarşak Avetisov rabitə kontorunun rəisi vəzifəsində çalışır və Azərbaycan SSR Dövlət Təhlükəsizliyi Nazirliyinin etirazına baxmayaraq, o, xidməti silah gəzdirir.

Mayor Kərimov.

23 may 1950-ci il."

Mayor Kərimovun təqdimatı əsasında "xidməti silahları" M.C.Bağırovun göstərişi ilə əllərindən alınmış keçmiş daşnaklar baş qərargaha - Kremlə müraciət etmişlər. Bu cəhətdən 1885-ci ildə anadan olmuş A.T.Qriqoryanın məktubu çox maraqlıdır. ÜİK(b)P Mərkəzi Komitəsinin İnzibati Şöbəsinin müdir müavini Q.T.Drozdov yoldaşın telefon zəngindən sonra M.C.Bağırov Azərbaycan K(b)P Bakı Vilayət Komitəsinin katibi Cəmaləddin Maqomayevə tapşırmışdır ki, A.T.Qriqoryanın məsələsi ilə əlaqədar arayış hazırlasın. 1952-ci il oktyabrın 6-da Q.T.Drozdov yoldaşa aşağıdakı məktub göndərilmişdir:

"Sizin bu il oktyabrın 3-də telefon zənginizə cavab olaraq bildiririk: Qriqoryan Arsen Tumasoviç Bakı şəhəri, Montin qəsəbəsindəki 1-ci Cənub küçəsi, bina 3, mənzil 24-də yaşayır, dəmir-beton məmulatları zavodunda dispetçer işləyir, aylıq əmək haqqı 700 manatdır. Bundan əlavə, qocalığa görə ayda 150 manat məbləğində pensiya alır. Ailəsi üç nəfərdən ibarətdir. Arvadı Qriqoryan Qerseliya Avetovna 1900-cü il təvəllüdlüdür, məvacibi ayda 450 manatdır. Qızı Adelina 1930-cu il təvəllüdlüdüh, Azərbaycan Tibb İnstitutunun 5-ci kurs tələbəsidir.

Hələ 1948-ci il may ayında A.T.Qriqoryan yoldaş ÜİK(b)P MK-ya müraciətində inqilab hərəkatında xidmətlərini nəzərə alaraq, ona fərdi təqaüd kəsilməsini xahiş etmişdi. Həmin ərizə baxılmaq üçün Azərbaycan K(b)P MK-ya göndərilmiş və yoxlanılmışdır. Məlum olmuşdur ki, Marks-Engels-Lenin İnstitutunun Azərbaycan Filialı partiya arxivində və Azərbaycan Daxili İşlər Nazirliyinin arxiv şöbəsində Qriqoryan Arsen Tumasoviçin inqilabi fəaliyyətinə aid heç bir sənəd yoxdur. Ancaq bu məlumat vardır ki, o, 1888-ci ildə anadan olmuş, 1919-cu il oktyabr ayında Şuşada partiya sıralarına daxil olmuşdur. 1922-ci il oktyabrın 14-də partiyada təmizləmə komissiyasının qərarı ilə 1919-cu ildən partiya üzvü Qriqoryants Arsen Tumasoviç partiyadan öz şəxsi mənafeyi məqsədilə istifadə etdiyinə görə xaric edilmiş və Şuşa qəzası ərazisindən çıxarılmışdır. 1925-ci il iyul ayının 20-də Azərbaycan K(b)P Partiya Nəzarəti kollegiyasının qərarı ilə Qriqoryants Arsen Tumasoviç 1925-ci il 20 iyul tarixindən partiyaya bərpa olunmuşdur.

1950-ci il iyul ayının 26-da Qriqoryan Arsen Tumasoviç bu dəfə SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinə ona fərdi təqaüd verilməsi barədə müraciət etmişdir. Bizim tərəfimizdən A.T.Qriqoryan yoldaşa bir daha bildirilmişdir ki, ona inqilabi xidmətlərinə görə fərdi təqaüd verilməsinə qanuni əsas yoxdur."

Mir Cəfər Bağırov yaxşı bilirdi ki, 1919-cu ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Qriqoryan Arsen Tumasoviç Şuşada "inqilabi" yox, əksinqilabi daşnak işi aparmışdır.

(ardı var)

Teyyub Qurban

Ekspress.- 2011.- 2-4 aprel.- S. 15.