Mir Cəfərin məhkəməsi necə hazırlanmışdır

Azərbaycanda ötən əsrin ən qalmaqallı və indiyədək ətrafında söz-söhbətlərin dolaşdığı məhkəmələrdən biri Mir Cəfər Bağırovun məşhur məhkəməsi olmuşdur. Tanınmış yazıçı-tədqiqatçı Teyyub Qurban bu məhkəmə, onun necə və kimlərin sifarişi ilə hazırlanmasını arxiv materialları əsasında araşdırıb.

Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin lideri, müstəqil respublikamızın sabiq prezidenti Əbülfəz Elçibəy tərcümeyi-halında yazırdı: "Kiçik yaşlarımdan oruc tuturdum (arada gizli tuturdum ki, müəllimlər bilməsin), arabir anamla yan-yana namaz da qılırdım. 9-10-cu siniflərdə Mir Cəfər Bağırovu müdafiə etdiyim üçün bir neçə dəfə müəllimlər otağına çağırıb məni bu fikirdən daşındırmağa çalışdılar" (bax: Əbülfəz Elçibəy. Deyirdim ki, bu quruluş dağılacaq. Bakı, "Gənclik" nəşriyyatı, 1992. səh.7).

Əlbəttə, o zaman, 1954-cü ildə Məhəmməd Tağı Sidqi adına Ordubad 1 saylı şəhər orta məktəbinin şagirdini nə "fikrindən daşındırmaq", nə də cəzalandırmaq mümkün idi. Çünki başda oturanların başı Moskvada həbs olunmuş Mir Cəfər Bağırovun istintaq materiallarına qondarma ifadələr toplamağa qarışmışdı. 1956-cı il aprel ayında M.C.Bağırovun məhkəməsi günlərində Azərbaycan rəhbərinin saxlanıldığı otağa Əbülfəz Elçibəy 21 il sonra, 1975-ci ildə gətirildi. Dövlət Təhlükəsizliyi orqanları tərəfindən ona qarşı sürülən ittihamda göstərilirdi ki, S.M.Kirov adına Azərbaycan Dövlət Universitetinin Asiya və Afrika ölkələri tarixi kafedrasının baş müəllimi Əliyev Əbülfəz Qədirqulu oğlu 1970-ci ildən başlayaraq ali məktəb müəllimləri və tələbələri arasında milli ədavətin qızışdırılmasına yönəlmiş təbliğat və təşviqat aparmaqla, eləcə də ardıcıl olaraq sovet dövlətini və ictimai quruluşunu ləkələyən böhtan və yalanlar yaymaqla məşğul olur. O bildirmişdir ki, Azərbaycan respublikası Rusiyanın siyasi və iqtisadi tapdağından azad olmalı, müstəqillik əldə etməlidir. 1975-ci ilin yanvar ayında istintaq təcridxanasında DTK müstəntiqi ilə Ə.Elçibəy arasında belə bir söhbət olmuşdur:

MÜSTƏNTİQ: - Tələbələr arasında Lenin haqqında nələr demisən? Dedikləriniz barədə əlimizdə sənədlər var. Şahid ifadələrinə baxa bilərsiniz.

Ə.ELÇİBƏY: - Ehtiyac yoxdur. Leninin yaratdığı xalqlar həbsxanası onun kim olduğunu açıq şəkildə göstərir. Onun qurduğu dövlət totalitar rejimin ən eybəcər formasıdır. Milyonlarca insanları, onlarca xalqları hüquqdan məhrum edən Leninin kim olduğunu insanlıq çox yaxşı bilir. Bilməyən yalnız sizlərsiniz.

MÜSTƏNTİQ: - Çox baş aparırsan. Leninə qarşı belə danışmağın nə demək olduğunu biləcəksən. Səni bəsləyib böyüdən torpağa xainlik edirsən. Kommunist partiyası, dövlətimiz və hökumətimiz haqqında lüzumsuz şeylər deyirsən. Dünyanın super gücü olan Sovet İttifaqını pisləməyin nəyə gətirib çıxaracağını hər halda bilirsən.

Ə.ELÇİBƏY: - Bilirəm. Mən Leninin deyil, dərisi soyulmuş, qanı sorulmuş bir millətin övladıyam. Sənin üçün Vətən SSRİ ola bilər. Mənim üçün Vətən ikiyə bölünmüş Azərbaycandır. Mənim həyatımın qayəsi bu yaranı sağaltmaqdır, özünü türk bilən bütün insanlarla birlikdə Azərbaycanı azadlığa aparmaqdır. (bax: Cəmil Həsənli. Azərbaycanda milli məsələ: siyasi rəhbərlik və ziyalılar. "Adiloğlu" nəşriyyatı, Bakı, 2008, səh. 535).

Əbülfəz Elçibəy həbsdə olduğu illəri 1991-ci ildə belə xatırlayırdı:

ƏBÜLFƏZ ELÇİBƏY: - Mənə cəmi ilyarım həbs veriblər. Yarım ilini yatmışam Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsində, bir ilini isə daş karxanasına aparıb işlədiblər. Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsində, təbii ki, yaxşı insanlar vardı. Məni, əlbəttə, müdafiə etmirdilər, canavar kimi üstümə düşmüşdülər. Ən pisi bu idi ki, istəyirdilər mənimlə bərabər müəllim yoldaşlarımdan, yaxın dostlarımdan, tələbələrimdən də bir neçəsini tutsunlar, işi böyütsünlər. Onların bu cür yanaşmasından duyulurdu ki, təqribən 10-15 nəfər tutulmalıdır. Mən də çalışırdım ki, tək gedim, yəni ətrafımda tələbələrim, müəllim və yoldaşlarım olmasın. Mən deyirdim ki, hamısını mən eləmişəm, nə varsa öz üstümə götürürdüm. Hətta bunu dedilər ki, sən hər şeyi üstünə götürüb istəyirsən ki, tək gedəsən, yoldaşlarını xilas edəsən - bu olmayacaq. Çox bərk girişmişdilər.

Daş daşımağa gəldikdə isə, maddə vardı, özümə oxudular ki, siyasi işlər üzrə tutulan adamlar islah-əmək düşərgələrində ən ağır işdə işləməlidirlər. Guya onlar ən ağır işdə işlədilməklə islah olunacaqlar. Məni əvvəl apardılar daş kəsilən yerə - daş karxanasına. Gündə düzürdülər itləri qabağa, əsgərlər ətrafımızda. İtləri üstümüzə qısqırdırdılar, yoldan çıxmaq olmaz. Bir balaca etiraz edən kimi başımızın üstündən güllə atırdılar: "Yatın yerə!", nə bilim nə... Çox əzab-əziyyət, vəhşilik içərisində idik. Bir-iki dəfə tüfəngi mənim üstümə dirəyiblər, çünki iti qısqırdıblar dustaqların üstünə, mən cumub itə təpiyimlə vurmuşam, vuranda tüfəng çəkiblər üstümə. Sonra dustaqlar məni müdafiə ediblər.

Deyirdilər ki, gündə 900-950 daş yükləməlisiniz maşına, o yekə daşlardan. Bir-iki gün elə işlətdilər. Sonralar uşaqlar başladılar kömək etməyə. Çox vaxt yükləməyi özləri edirdilər; görürdülər ki, mənim gücüm çatan şey deyil. Məhbusların köməyi olmasaydı, orada mənim vəziyyətim yəqin ki, çox ağır olardı. (Göründüyü kimi, əvəzsiz ziyalı Ə.Elçibəyin Qaradağda yetmişinci illərdə başına gətirilən müsibətlər qanlı Sovet rejiminin Sibir həbs düşərgələrindəki otuzuncu illər qəddarlığını da kölgədə qoymuşdu - T.Q.).

Tutulanların böyük bir hissəsi sürücülərdi - yol qəzalarında özünün qohum-qardaşı yanında ölüb, tutub salıblar bura. Torpaq üstündə tutulanlar da vardı, oğrular, adam öldürənlər, ev talayanlar da vardı... Onlar xüsusən bir şeyə görə mənə hörmət edirdilər - Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsində yatmağıma görə. Həbsxanada yatanların bir qanunu var - dostunu, yoldaşını satmamaq! Heç kimi satmamısansa, hörmət edirdilər. Mən ora girməmişdən barəmdə bilirdilər, gələn kimi dedilər ki, istəyiblər çox adam tutsunlar, heç kəsi satmamısan, ona görə sənə hörmətimiz var. Vurub-tutan, oğru ideyasını aparan məhbuslar yığılıb müzakirə eləyib qərara gəliblər ki, bu adam (Əbülfəz bəy - T.Q.) toxunulmaz adamdır, ona hörmət edilməlidir. O da imperiyaya qarşı mübarizə aparır, biz də. Orada cavanları, elə başqalarını da çox suallar maraqlandırırdı. Siyasi suallar, həyat sualları, SSRİ-yə dair suallar, dini suallar...

Çox vaxt deyirdilər ki, sən bizə bunları izah elə, işini biz görərik. Gedib tez maşını yükləyib gəlirdilər. Mən onlarla söhbət aparırdım. Ona görə mənim hörmətimi saxlayırdılar. Orada DTK-nın öyrətdiyi adam vardı, mənə ilişdirdi. Ancaq özüm üstündən keçirdim ki, eybi yoxdur. İki dəfə məni öldürmək istəyiblər. Bir dəfə gecə qaranlıqda ara qarışdı. Mən keçdim adamları aralamağa (bir-birini bıçaqlayırdılar, aranı bilə-bilə qatmışdılar), o zaman məni vurmaq istəyəndə arxamda adam olub, o qoymayıb, bıçağı tutub alıb. Sonra vurmaq istəyəni bildim. O, öyrədilmiş adamdı. Dandı, dedi ki, qaranlıqda səni heç tanımamışdım.

İstəyirdilər ki, məni həbsxanada bir də dolaşdırıb, işi artırıb başqa yerə göndərsinlər. Özüm ərizə yazdım ki, mən siyasi dustağam, burada qalmaq istəmirəm, xahiş edirəm məni göndərin siyasi dustaqlar olan düşərgəyə. O ərizəni rədd etdilər. İki dəfə yazdım, qəbul etmədilər. Sonradan hiss etdim ki, məni buraxmaq da istəmirlər. İki-üç dəfə istədilər ki, işi qurdalasınlar. Ancaq yenə başa düşmədim, görünür, vətənpərvər insanlar kömək etdilər işin uzanmasına. Məsələn, orada dustaqlar vərəqə yaydılar ki, qalxın! İndi bizim "Azadlıq" qəzetində olan "El gücü-sel gücü!" şüarı altındaydı, bir neçə də mənim ifadələrim. Dedilər ki, bu ifadələr DTK-da sənin sözlərin kimi dəftərə düşüb, bu yazı sənin olar. Bildirdim ki, bu şeyləri camaata burada da danışmışam, amma bu yazı mənimki deyil, o vərəqəni yazmamışam.

Dustaqlıq həyatı çox ağırdır, o da bir dərsdir, yəni haqlı, yaxud haqsız əzilən insanlar orada çoxdur. Orada hər cür insan var, həyatın bir növ dibidir. Həyatın dibinin haradan başlandığını adam görür. Cəmiyyətlə daha yaxşı tanış olursan. Çünki orada müxtəlif zümrələri təmsil edən hər cür adam var. Ancaq psixoloji cəhətdən çox çətindir, dözmək olmur, çox ağırdır. Məsələn, görürsən ki, 19-20 yaşında cavan uşaqlardır, kiçik bir sözün üstündə bir-birinin üstünə bıçaq çıxardırlar. Sən də həmişə bıçağın arasına girirsən, araşdırmayanda olmur (ağsaqqallıq məsələsi var). Elə olub iki bıçaqlaşanın arasına girmişəm, biri arxadan bıçağı kürəyimə dirəyib ki, çəkil, vururam. Demişəm ki, vursan, çəkilməyəcəyəm. Axırda hirslə bıçağı vurub daşa, çıxıb gedib. (Həmin o iki nəfər bir aydan sonra barışdılar, gəlib məndən üzr istədilər. Həmişə minnətdarlıqla deyirdilər ki, sən olmasaydın, ikimizdən birimiz ölməli idi, birimiz də doğranacaqdı). Belə şeylər çox olurdu. Sonradan mənə hörmət bir az da çoxalırdı.

Mən həbsdən çıxanda bir qərar vardı ki, kim haradan tutulubsa, həmin yerə işə qayıtmalıdır. Mən də qayıtdım universitetə. Rektor Faiq Bağırzadə baxdı, soruşdu ki, sən kimsən ki? Dedim ki, mən filankəsəm. Dedi ki, hə, dünyanı qatışdıran o filankəs sənsən? Mənim səndən xəbərim olmayıb. Cavab verdim ki, elə bəla orasındadır ki, universitetin müəllimi tutulur, bundan rektorun xəbəri olmur.

Universitetə götürmədilər. Gəldim Şərqşünaslıq İnstitutuna. Rəhbərlik məni işə götürmədi. Beş-altı ay işsiz qalandan sonra Cahangir müəllim Əlyazmalar İnstitutuna götürdü. O belə şərt qoydu ki, daha o şeylər getdi ha, bura universitet-zad deyil, Əlyazmalar İnstitutudur, gələcəksən, hər gün əlyazmalarla işləyəcəksən. Mən də dedim ki, işləyəcəyəm..."

Teyyub Qurban

Ekspress.- 23-25 aprel.- S. 15.