Mir Cəfərin məhkəməsi necə hazırlanmışdır

Məmmədəmin Şəkinski

Azərbaycanda ötən əsrin ən qalmaqallı və indiyədək ətrafında söz-söhbətlərin dolaşdığı məhkəmələrdən biri Mir Cəfər Bağırovun məşhur məhkəməsi olmuşdur. Tanınmış yazıçı-tədqiqatçı Teyyub Qurban bu məhkəmə, onun necə və kimlərin sifarişi ilə hazırlanmasını arxiv materialları əsasında araşdırıb.

(əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

Bağırov və Şəkinski

1959-cu il aprelin 14-də Məmmədəmin Şəkinski "Bakı şəhəri dövlət idarələrində arxiv işinin vəziyyəti" barədə səkkiz səhifədən ibarət arayışını Bakı Şəhər Partiya Komitəsinə göndərmişdi.

Arayışın bəzi hissəsini oxucuların nəzərinə çatdırırıq:

M.ŞƏKİNSKİ - Azərbaycan Dövlət Universitetində, Bədən Tərbiyəsi İnstitutunda, Ədliyyə Nazirliyində, Ali Məhkəmədə arxivlər qeyri-qənaətbəxş vəziyyətdədir. Dövlət Universitetində on illərdən bəridir ki, arxiv materialları işlənilmədən bir tərəfə atılmışdır. Maliyyə Nazirliyində, Ali Sovetdə, Maarif Nazirliyində, Azərittifaqda da vəziyyət yarıtmazdır. İş o yerə çatmışdır ki, məsələn, Azərbaycan respublika musiqi məktəbində içərisi qiymətli arxiv sənədləri ilə doldurulmuş şkaf... ayaqyolunda qoyulmuşdur. Azərbaycan tibb işçiləri həmkarlar ittifaqları respublbika komitəsinin arxivi isə zir-zibil tullantıları yanındadır.

Arayışda göstərdiyim digər nöqsanları da nəzərinizə çatdırmaqla təklif edirəm ki, məsələyə Bakı Komitəsinin bürosunda baxılsın.

M.Şəkinski 1959-cu il aprelin 15-də Azərbaycan Həmkarlar İtifaqları Şurasının sədri K.Hüseynov yoldaşa aşağıdakı məktubu gönərmişdir:

"ÜİHİŞ katibliyi, SSRİ Dövlət arxiv fondu haqqında Əsasnaməyə uyğun olaraq, 1959-cu il yanvarın 17-də "Arxivlərin fəaliyyətinin yaxşılaşdırılmasında həmkarlar ittifaqı təşkilatlarının iştirakı barədə" qərar qəbul etmişdir. SSRİ Daxili İşlər Nazirliyinin Baş Arxiv İdarəsi ÜİHİŞ-nın həmin qərarına mühüm əhəmiyyət verərək, özünün 5 mart 1959-cu il tarixli məktubu ilə Azərbaycan SSR Daxili İşlər Nazirliyinə tövsiyyə etmişdir ki, AHİŞ ilə birlikdə müəssisələrdə, idarə və təşkilatlarda arxiv işinin və kargüzarlığın təşkilinə nəzarəti həyata keçirsinlər.

SSRİ DİN-nin məktubu ilə əlaqədar Azərbaycan SSR DİN Arxiv İdarəsi həmin məsələyə dair qərar layihəsini təqdim edir".

Azərbaycan Respublikası Dövlət Arxivində saxlanılan başqa bir sənəddən məlum olur ki, həmin il aprel ayının 25-də Azərbaycan Həmkarlar İttifaqları Şurasının Rəyasət Heyəti "Azərbaycan SSR-nin müəssisə, idarə və təşkilatlarında arxivlərin fəaliyyətinin yaxşılaşdırılmasında həmkarlar təşkilatlarının iştirakı barədə" qərar qəbul etmişdir. Həmin qərarın üçüncü bəndində deyildiyi kimi, AHİŞ aparatında sənədlərin qorunub-saxlanılması məqsədilə arxiv yaradılmış və yaxın vaxtlarda Azərbaycan SSR DİN-nin Arxiv İdarəsi ilə birlikdə seminar keçirilməsi planlaşdırılmışdır. Qərarı AHİŞ sədri Kamran Hüseynov imzalamışdır.

1959-cu il may ayının 18-də M.Şəkinskinin təqdimatı ilə Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin iclasında "Füzuli və Cəbrayıl rayon dövlət arxivlərinin vəziyyəti" barədə məsələ müzakirə olunmuşdur. Ali Sovetin Rəyasət Heyəti Füzuli və Cəbrayıl rayon xalq deputatları soveti sədrləri H.Hacıyev və F.Mehdiyev yoldaşların və Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin referenti S.Fətəliyevanın məlumatlarını dinləyərək qeyd etmişdir ki, arxiv sənədlərinin mühafizəsi və istifadə olunması sahəsində Cəbrayıl rayon Soveti tərəfindən bəzi işlər görülsə də, Füzuli rayonunda hələ də dövlət arxivi yararsız binada yerləşir. Keçmiş Qaryagin qəzasına aid materiallar döşəmənin bir kənarına atılmış, tarixi qiymətli sənədləri kif basmışdır, binada yanğın əleyhinə avadanlıq yoxdur. Füzuli rayon icraiyyə komitəsi tərəfindən vətəndaşlara verilən arxiv arayışları mövcud formaya uyğun deyildir. Arxivə qəbul edilən sənədlərin qeydiyyatı aparılmır, Füzuli rayonunun Böyükbəhmənli kənd sovetində 1940-1952-ci ilə aid, Cəbrayıl rayonunun Dağtumaslı kənd sovetində 1936-1950-ci illərə aid arxiv materialları itirilmişdir. Cəbrayıl rayonundakı yağ emalı müəssisəsində arxiv materialları yağ çəlləklərində ambarda saxlanılır. Füzuli rayon arxivində süpürgəçi arxivarus vəzifəsindədir.

Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyəti tərəfindən müvafiq qərar qəbul edilmişdir. Qərarı Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin sədri İlyas Abdullayev və katibi Zərifə Şükürova imzalamışlar.

1959-cu il may ayının 23-də Azərbaycan SSR Daxili İşlər Nazirliyi Arxiv İdarəsinin rəisi polkovnik Məmmədəmin Şəkinski Bakı şəhəri müəssisə, təşkilat və idarələrində arxiv işinin vəziyyətini bir daha Azərbaycan KP Bakı Komitəsinin büro iclasına çıxarmışdır. Mayın 27-də isə "Azərbaycan SSR-də arxiv işinin vəziyyəti barədə" 19 səhifəlik arayışı Azərbaycan KP MK-ya təqdim etmişdir.

M.Şəkinski ilin son məktubunu Azərbaycan KP MK katibi Abdulla Bayramova göndərmişdir:

"Sizə məlum olduğu kimi, 1959-cu ilin oktyabrında respublikanın rəhbər işçilərinə 26 kino-sənəd qapalı nümayiş etdiriləndən sonra Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi V.Y.Axundov yoldaş mədəniyyət nazirinə tapşırdı ki, bu kino-sənədlər əsasında film hazırlansın. Təəssüflər olsun ki, bizim müraciətlərimizə məhəl qoymayaraq, respublikanın mədəniyyət nazirliyi Azərbaycan KP MK-nın göstərişini yerinə yetirmək məqsədilə əlini ağdan-qaraya vurmamışdır.

Bundan əlavə, Daxili İşlər Nazirliyinin Arxiv İdarəsi Sovet Azərbaycanının 40 illiyi ərəfəsində Mədəniyyət Nazirliyi ilə birlikdə yubiley foto-albomu nəşr etməyi planlaşdırmışdı. Təklifimiz Azərbaycan KP MK Təbliğat və Təşviqat şöbəsi tərəfindən bəyənilmişdir. Ancaq Azərbaycan SSR Mədəniyyət Nazirliyi bizə bildirdi ki, belə bir foto-albomun hazırlanması nazirliyin planında yoxdur.

Sizə yuxarıdakılar barədə məlumat verməklə göstərişinizi gözləyirəm.

Aəzərbaycan DİN Arxiv idarəsinin rəisi M.Şəkinski

11 noyabr 1959-cu il."

MÜƏLLİFDƏN. Bu günlərdə Azərbaycan Dövlət Kino-foto-fono sənədləri Arxivində müvafiq materiallarla tanış olduqda müəyyən etdik ki, 26 kino-lentin əksəriyyəti və foto-albomdakı fotoların çoxu Azərbaycanın müharibədən əvvəl, müharibə illərində və sonrakı dövrünü əks etdirir ki, həmin kino materiallarında "xalq düşməni" M.C.Bağırov da vardır.

***

1960-cı ildin dekabr ayının 15-də səhər saat 10 tamamda Bakının indiki Şəhriyar sarayı respublika arxiv nümayəndələrini qoynuna almışdır. Yubiley tədbirinin iştirakçılarının əksəriyyəti rayonlardan gəlmiş və Cənub mehmanxanasında yerləşdirilmiş arxiv müdirləri idi. Onların arasında Şuşadan Misir Qəzənfər oğlu İbrahimov, Füzulidən Mirzəli Tapdıq oğlu Tahirov, Cəbrayıldan Famil İbiş oğlu Rüstəmov, Kürdəmirdən Surxay Rüstəm oğlu Ələkbərov, Şamaxıdan Nisəxanım Əliağa qızı Kazımova, Ordubaddan Qərib Teymur oğlu Rəfiyev, Zaqataladan Fatma Rahab qızı Ömərova, Qazaxdan Əli Abbas oğlu Hüseynov, Sabirabaddan Bağı Ağali oğlu Ağayev, Ağdaşdan Firudin Zeynal oğlu Baxşiyev, Göyçaydan Mikayıl Mikayıl oğlu Mikayılov, Lənkərandan Firuz Allahverdi oğlu Bədəlov, Xaçmazdan Həbib Carulla oğlu Mahmudov, Lerikdən İsaq Vahab oğlu Nuriyev, Daşkəsəndən Rəfi Həsən oğlu Pirverdiyev, Yevlaxdan Əbdülhüseyn oğlu İsayev, Mingəçevirdən Əli Bala oğlu Zeynalov və başqaları vardı.

Müşavirəni giriş sözü ilə Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti sədrinin müavini Əli Həbib oğlu Kərimov açmışdır. Sonra o, məruzə üçün sözü Məmmədəmin Şəkinskiyə vermişdir. Salondakılar onu alqışlarla qarşılamışlar. Baş arxiv idarəsinin başçısının məruzəsi maraqla dinlənilmişdir. Məruzəçinin yarım əsrdən çox bir müddət keçsə də, aktuallığını itirməmiş dediklərini oxucuların, ilk növbədə arxiv əməkdaşlarının nəzərinə çatdırıram:

MƏMMƏDƏMİN ŞƏKİNSKİ - Nəriman Nərimanov tərəfindən imzalanmış "Vahid dövlət arxiv fondunun yaradılması və Xalq Maarif Komissarlığı yanında mərkəzi dövlət arxivinin təşkili haqqında" dekretin 6-cı maddəsində deyilirdi ki, dövlət arxivinin rəsmi yazılı icazəsi olmadan heç bir idarə və ictimai müəssisənin hər hansı bir sənədi və yazışmanı ləğv etməyə səlahiyyəti yoxdur. 1938-ci ildə arxivlərin xalq daxili komissarlıqlarının tabeliyinə verilməsi Azərbaycanda nadir arxiv sənədlərinin qorunub-saxlanılmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. İkinci dünya müharibəsinin başlanması ölkəmizin arxiv fonduna ciddi zərər vurdu. Müharibə illərində Azərbaycanın arxiv işçiləri Cənubi Qafqazdan, Rostov vilayətindən, Stavropol və Krasnodardan gətirilmiş arxiv materiallarını respublikamızda saxlanılan qiymətli əmanət kimi qorumuşlar. Müharibənin qızğın vaxtında, 1940-cı il iyul ayının 17-də qəbul olunmuş "Azərbaycanda arxiv işinin vəziyyəti haqqında" qərar da tarixi rol oynamışdır.

MÜƏLLİFDƏN. Əlbəttə, M.Şəkinski 1938-ci və 1940-cı illərdəki qərarların kimlər tərəfindən imzalandıqlarını 1960-cı ilin müşavirə iştirakçılarına açıq deyə bilməzdi. M.C.Bağırov da, T.Quliyev də günün "xalq düşmənləri" idilər. Müşavirə iştirakçıları hardan biləydilər ki, "xalq düşməni" M.C.Bağırov olmasaydı, Azərbaycan arxivlərindən bir çox sənədlərin əsli, o cümlədən daşnakların 1918-ci ildə Azərbaycanda törətdikləri vəhşilikləri əks etdirən materiallar Stepan Şaumyanın oğlu Levon Şaumyan və daşnak Anastas Mikoyan tərəfindən asanca oğurlanacaqdı.

M.Şəkinskinin 1960-cı ildə adını çəkdiyi qərarı yetmiş ildən sonra arxiv fondundan oxuculara təqdim edirəm:

"Azərbaycanda arxiv işinin vəziyyəti haqqında

Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Soveti qeyd edir ki, Azərbaycan XKS-nin 1938-ci il 2 avqust tarixli qərarı ilə əlaqədar bir sıra işlər görülsə də, ayrı-ayrı komissarlıqlar, mərkəzi dövlət idarələri və təşkilatlar indiyədək qərarda göstərilənləri yerinə yetirməmişlər. Belə ki, dövlət idarələrinin əksəriyyətində arxiv materialları yararsız binalarda saxlanılmaqdadır. Xalq komisarlıqlarının, mərkəzi idarə və təşkilatlarının rəhbərləri kadrların düzgün seçilib yerləşdirilməsinə, sənədlərin arxiv üçün işlənib-hazırlanmasına və saxlanılmasına lazımınca diqqət yetirmirlər. Xüsusilə Xalq Torpaq Komissarlığının, Xalq Yerli Sənaye Komissarlığının, Xalq Yüngül Sənaye Komissarlığının, Xalq Sovxozlar Komissarlığının və AZFA-nın arxivləri pis vəziyyətdədir. Bundan əlavə, arxiv sənədlərinin zay olması və hətta oğurlanması hallarına (Xalq Rabitə Komissarlığı, Oktyabr rayon icraiyyə komitəsi, Andreyev adına zavod) yol verilir.

Bir çox rayon arxivlərinin də vəziyyəti qənaətbəxş deyildir".

(ardı var)

Teyyub Qurban

Ekspress.- 2011.- 6-8 avqust.- S. 15.