Mir Cəfərin məhkəməsi necə hazırlanmışdır

 

Azərbaycanda ötən əsrin ən qalmaqallı və indiyədək ətrafında söz-söhbətlərin dolaşdığı məhkəmələrdən biri Mir Cəfər Bağırovun məşhur məhkəməsi olmuşdur. Tanınmış yazıçı-tədqiqatçı Teyyub Qurban bu məhkəmə, onun necə və kimlərin sifarişi ilə hazırlanmasını arxiv materialları əsasında araşdırıb.

 

   (əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

 

   Bağırov və Şəkinski

 

   "Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti

 

   Qərar N674

 

   18 iyun 1954-cü il

 

   Dövlət fonduna daxil olan yaylaq və qışlaqların Azərbaycan SSR və Dağıstan MSSR kolxozlarına təhkim edilməsi barədə

 

   SSRİ Nazirlər Sovetinin 28 may 1954-cü il 1023 nömrəli qərarına müvafiq olaraq, Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti

 

   Qərara alır:

 

   1. Azərbaycan SSR Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinə (H.Ə.Seyidov və M.M.Poladov yoldaşlar) və rayon zəhmətkeş deputatları icraiyyə komitələrinə bir vəzifə olaraq tapşırılsın:

   a) bu qərarın I nömrəli Əlavəsi əsasında 20 il müddətinə Dağıstan MSSR kolxozlarına təhkim olunan qışlaq sahələrini ayırıb rəsmiləşdirsinlər;

   b) Dövlət fondunun Dağıstan MSSR ərazisindəki 50 min hektar yaylaq sahəsini Azərbaycan SSR rayonları arasında bölüşdürülməsi təkliflərini Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinə təqdim etsinlər;

   v) bu qərarın 2 nömrəli Əlavəsi əsasında Dağıstan MSSR kolxozlarının mal-qarasının respublika ərazisində yol marşrutunu müəyyənləşdirsinlər.

   2. Nəzərdə tutulsun ki, SSRİ Nazirlər Soveti özünün 28 may 1954-cü il tarixli 1023 nömrəli qərarı ilə:

   a) 1954-cü ildən etibarən Gürcüstan SSR kolxozlarından mal-qaranın Azərbaycan qışlaqlarına gətirilməsini qadağan etmişdir (SSRİ Xalq Komissarları Sovetinin 1945-ci il 24 may tarixli 1162 nömrəli qərarına müvafiq olaraq 1945-ci il iyulun 23-də Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Soveti və Azərbaycan K(b)P Mərkəzi Komitəsi qərar qəbul etmişdi);

   b) Dağıstan MSSR Nazirlər Sovetinə bir vəzifə olaraq tapşırılmışdır ki, 1954-cü il iyunun 5-dək dövlət fonduna daxil olan 50 min hektar yaylaq sahəsini 20 il müddətinə Azərbaycan SSR kolxozları üçün ayırsın.

 

   Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin sədri S.Q.Rəhimov."

 

   Azərbaycan Respublikası Dövlət Arxivində Sadıq Rəhimovun imzaladığı qərarın əlavələri ilə də tanış oluruq. Əlavələri Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti İşlər İdarəsinin rəisi A.Z.Tarıverdiyev imzalamışdır. I nömrəli əlavədə Dağıstan MSSR kolxozlarına təhkim olunmuş qışlaq yerləri sadalanmışdır. Saatlı rayonunda 1954-cü ilədək Gürcüstan SSR kolxozlarına verilmiş ümumi sahəsi 24174 hektar, Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayət kolxozlarının istifadə etdikləri 11223 hektar, Puşkin rayonunda Gürcüstan SSR kolxozlarının istifadə etdikləri 3270 hektar, Yardımlı rayonunun kolxozlarının istifadəsində olan 5449 hektar, Lerik rayonu kolxozlarına ayrılmış 2518 hektar sahə 1954-cü ildən başlayaraq 20 il müddətinə Dağıstan MSSR-na verilmişdir.

   İkinci əlavədə Saatlı və Puşkin (indiki Biləsuvar) rayonlarına Dağıstandan mal-qara marşrutu müəyyən edilmişdir. Yol xəritəsi belədir: Şahdağ aşırımı-Quba-Dəvəçi (indiki Şabran)-Qızılburun-Giləzi-Yaşma-Qobu-Güzdək-Qaradağ-Ələt-Xıdırlı-Xələc-Salyan.

   Arxivdə saxlanılan qərar və qərarın əlavələrindən aydın göründüyü kimi, 1954-cü ildə Azərbaycan hökumətinin başçısı Sadıq Rəhimov Malenkovun imzaladığı qərarın arxasındakı xalqımıza müqnasibəti yaxşı duymuşdur. Axı hansı məntiqə görə 1945-ci ildə Mir Cəfər Bağırovun və Teymur Quliyevin imzaladıqları qərarla Gürcüstan SSR-ə verilmiş qışlaqlar ləğv edilir? Anastas Mikoyanla əl-ələ verərək əvvəlcə Lavrenti Beriyanı, sonra da Mir Cəfər Bağırovu meydandan uzaqlaşdıran ikiüzlü hökumət başçısı elə təsəvvür edirdi ki, 1954-cü il fevralın 17-də birinci katib seçilmiş İmam Mustafayev və onun razılığı ilə respublikanın baş naziri olmuş Sadıq Rəhimov RSFSR-in Dağıstan vilayəti kolxozlarına Qusar-Quba-Xaçmaz zonasında yer ayıracaqlar. Üstəlik DQMV kolxozlarının 11223 hektar qışlaq sahəsinin ləğv edilməsi məsələsi nə deməkdir?

 

   MÜƏLLİFDƏN: Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi 1999-cu ilin iyununda "Milli arxiv fondu haqqında" Qanun qəbul etmiş, 1999-cu il iyul ayının 27-də isə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti tərəfindən "Milli arxiv fondu haqqında" Azərbaycan Respublikası Qanununun tətbiq edilməsi barədə fərman imzalamışlar.

   Bu fərmanda Qanundan irəli gələn vəzifələrin yerinə yetirilməsi üçün Respublika Nazirlər Kabineti və digər icra hakimiyyəti orqanları qarşısında konkret vəzifələr qoyulmuş, arxiv sənədləri daimi mühafizə məqsədi ilə dövlət arxivlərinə verilənə qədər dövlət idarə, təşkilat və müəssisələrində yaradılan arxivlərdə müvəqqəti mühafizə olunur. Qanuna görə, respublika dövlət hakimiyyət və icra orqanlarının sənədlərinin idarə arxivlərində saxlanılması üçün 15 il müəyyən edilmişdir.

   Maraqlıdır ki, 1981-ci ildən 2011-ci ilədək 30 illik müddətdə Azərbaycan Nazirlər Soveti, sonra da Nazirlər Kabineti tərəfindən Respublika Dövlət Arxivinə heç bir sənəd göndərilməmişdir. 1967-ci ildən 2011-ci ilədək 44 illik müddətdə Azərbaycan SSR Ali Sovetindən, sonra da Milli Məclisindən daimi saxlanlmaq üçün heç bir material verilməmişdir. Nə üçün? Kimdir müqəssir?

 

   Niyə Milli Məclisin iclas protokolları, Konstitusiya aktı Dövlət Arxivinə təhvil verilmir?

 

   Məsələn, prezident Ayaz Mütəllibovun imzaladığı rəsmi sənədlərlə arxivlərdə deyil, ayrı-ayrı müəlliflərin kitablarında rastlaşırıq. AMEA-nın Fəlsəfə və Siyasi-Hüquqi Tədqiqatlar İnstitutunun politologiya şöbəsinin aparıcı elmi işçisi Yadigar Türkelin 2008-ci ildə "Təknur" nəşriyyatı tərəfindən buraxılmış "Politologiya" kitabında (səh.199-200) oxuyuruq: "Azərbaycan Respublikasının Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətini ləğv etmək haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Qanunda deyilir:

 

   Azərbaycan Respublikasının Ali Soveti

 

   Azərbaycan Respublikasının öz milli dövlət quruluşu məsələlərini həll etməyə suveren hüququnu əsas tutaraq;

 

   1923-cü ildə Azərbaycan xalqının milli mənafeyinə zid olan, Azərbaycan xalqı ilə erməni xalqı arasında milli ədavətin dərinləşməsinə şərait yaradan, Azərbaycanın ən böyük təbii iqtisadi bölgüsü olan infrastrukturunun dağılmasına və təsərrüfat əlaqələrinin qırılmasına yönəldilən, Dağlıq Qarabağın Azərbaycanın əzəli tərkib hissəsi olduğuna dair bütün etnik, tarixi, siyasi, iqtisadi və mənəvi əlamətləri bu ərazidə yox etmək üçün erməni millətçilərinin istifadə etdikləri amilin - Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin yaradılmasını qeyri-qanuni hesab edərək;

   Vilayətin yaradıldığı dövrdə Ermənistan SSR-də yaşayan yarım milyonluq azərbaycanlı əhali üçün heç milli-mədəni muxtariyyətin də yaradılmadığını, sonrakı illərdə isə azərbaycanlı əhalinin Ermənistandan zorla köçürüldüyünü, hazırda orada əslən bir nəfər də azərbaycanlı qalmadığını nəzərə alaraq;

   Azərbaycanın əzəli tarixi ərazisini qoparıb almaq üçün Ermənistan rəhbərliyinin yeritdiyi siyasətin və bu siyasətdə DQMV-in bir alətə çevrilməsinin Azərbaycan Respublikasının suverenliyi və ərazi bütövlüyü üçün real təhlükə törətdiyini qeyd edərək;

   Azərbaycan Respublikasında ermənilərin kiçik bir qrupu üçün milli ərazi qurumunun bundan sonra da saxlanılmasının azərbaycanlı əhaliyə qarşı zorakılığın artmasına, geniş miqyasda terrorçuluq əməlləri törətmək - öz dövlətinin ərazisində yaşayan azərbaycanlıları qırmaq, soyub-talamaq, onların evlərinə od vurmaq, əmlakını məhv etmək üçün yerli ermənilərdən təşkil edilən quldur dəstələrinin və Ermənistan ərazisindən göndərilən yaraqlı ekstremistlərin cinayətkarlıq hərəkətlərinin güclənməsinə səbəb olduğunu dərk edərək;

   Suveren Azərbaycan dövlətini və onun bütövlüyünü qoruyub saxlamaq və inkişaf etdirmək üçün Azərbaycan xalqının indiki və gələcək nəsilləri qarşısında tarixi məsuliyyətini başa düşərək;

   Qarabağın dağlıq hissəsində Azərbaycan Respublikasının suveren hüquqlarını tamamilə bərpa etmək, qanunsuz yaradılmış silahlı dəstələri tərksilah etmək, Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının hüquqlarını, azadlığını və ləyaqətini qorumaq, millətlərarası münasibətləri nizama salmaq zərurətini əsas götürərək;

 

   Azərbaycan xalqının iradəsini rəhbər tutaraq QƏRARA ALIR:

 

   1. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının (Əsas Qanununun) 68-ci maddəsinin üçüncü hissəsi, 104-cü maddəsinin 2-ci bəndi, Azərbaycan Respublikası dövlət müstəqilliyi haqqında Konstitusiya Aktının 4-cü maddəsi əsas tutularaq Azərbaycan Respublikasının Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti milli ərazi qurumu kimi ləğv edilsin.

   Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin yaradılması haqqında Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin 1923-cü il 7 iyul tarixli Dekreti və Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti haqqında Azərbaycan SSR-nin 1881-ci il 16 iyun tarixli Qanunu qüvvədən düşmüş sayılsın. (Adı çəkilən Qanun Azərbaycan Respublikası Dövlət Arxivinə göndərilməmişdir - T.Q.)

   2. Stepanakert, Mardakert, Martuni şəhərlərinin tarixi adları qaytarılaraq, Stepanakert şəhəri Xankəndi şəhəri, Mardakert şəhəri Ağdərə şəhəri və Mardakert rayonu Ağdərə rayonu, Martuni şəhəri Xocavənd şəhəri və Martuni rayonu Xocavənd rayonu adlandırılsın.

   3. Əskəran və Hadrut rayonları ləğv edilsin.

   4. Xocalı şəhəri mərkəz olmaqla Xocalı rayonu yaradılsın. Ləğv edilmiş Əskəran rayonunun ərazisi Xocalı rayonunun tərkibinə, Hadrut rayonunun ərazisi isə Xocavənd rayonunun tərkibinə verilsin.

   5. Xankəndi və Şuşa şəhərləri respublika tabeli şəhərlərin, Ağdərə, Xocavənd, Xocalı və Şuşa rayonları respublika tabeli rayonların sırasına daxil edilsin.

 

   Azərbaycan Respublikasının Prezidenti A.Mütəllibov

 

   Bakı şəhəri, 26 noyabr 1991-ci il."

 

   Məmmədəmin Şəkinski altımışıncı illərdə yaxşı dərk edirdi ki, Azərbaycan arxivi tariximizin güzgüsüdür. Arxiv əməkdaşları isə sadəcə dəftərxana məmuru deyil, milli dəyərlərimizə bələd olan, onları yaşadan kamil insanlar olmalıdırlar. Respublikanın baş arxivariusu arxiv işlərinə başdansovdu yanaşan yüksəkvəzifəli rəhbər işçilərlə belə barışmaz mövqedən geri çəkilmirdi.

 

   (ardı var)

Teyyub Qurban

Ekspress.- 2011.-  31 dekabr-5 yanvar.- S.15.