"70 yaş, sadəcə, doğum günü deyil, yolayrıcıdır"

Eldar Quliyev: "70-i tamamladığım günün səhəri illərin ağırlığını hiss etdim"

Kinorejissor Eldar Quliyev. Bu ad hamımıza yaxşı tanışdır. Bu adın arxasında azərbaycançılığı tərənnüm edən neçə-neçə film durur. O, milli kinomuzun salnamə tarixinə öz adını qızıl hərflərlə yazdıran sənətkarlarımızdandır. Eldar Quliyev Tofiq Quliyev kimi görkəmli bəstəkarın ailəsində dünyaya göz açıb. Tofiq Quliyevin mahnıları dünyanın hansı bölgəsində səslənir-səslənsin, mütləq oradan Azərbaycan ətri gəlir. Eldar müəllimin filmlərində də bu doğma hisslər aşkar hiss olunur...

İlləri yola sala-sala 70 yaşını tamam elədi Eldar müəllim. Biz də onunla bir az küskün göründüyü bu yaşda görüşüb söhbətləşmək istədik.

"Mən özüm-özümə qiymət verməyi bacarmıram..."

- Eldar müəllim, belə bir deyim var, 70 yaş cavanlığın sonu, qocalığın əvvəlidir. Bu deyimdə həqiqət varmı?

- Bəli, 70 yaşımın tamam olduğu günün səhərisi mən bu illərin ağırlığını birdən-birə hiss etdim. 70 yaş, sadəcə, doğum günü deyil, elə bil ki, yolayrıcıdır. Amma bu o demək deyil ki, nəticə ilə bağlı yekun qərar verməyin vaxtı çatıb. Xeyr. Ümumiyyətlə, 50, 60, 70 insanın daxili hissiyatından asılıdır. Məncə, 40 və ya 50 yaşda da qocalmaq olur. 80 yaşda gənc görünməsə də, özünü cavan sayanlar var. Böyük alman şairi Höte məhəbbətlə bağlı ən gözəl şeirlərini 80 yaşdan sonra yazıb. Bəlkə də o, güclü məhəbbət duyğularını bu yaşdan sonra hiss edib və ya sevgiyə ehtiyac duyub. Məncə, insan içindəki həyat eşqini itirənədək gənc qalır. Qocalıq bir çox şeyə insanın marağının azalmasıdır. Sevgi deyəndə, insanlar çox vaxt qadınla kişi arasındakı münasibəti xatırlayırlar. Bu da əslində, təbiidir.

- Deyirlər ki, insan yaşlaşdıqca bir az mühafizəkar olur...

- Bu isə belə deyil. İnsan ya mühafizəkar olur, ya olmur. Son illərədək deyirdilər ki, uşağın xarakteri 5 yaşınadək inkişaf edir. Sonra o böyüyərək ətraf aləmə açılır. Təcrübəli baba olaraq bu yaxınlarda 1 yaşı tamam olan sonuncu nəvəmə diqqət edəndə, görürəm ki, artıq uşağın xasiyyəti formalaşıb. Bu uşağı mən almaza bənzədirəm, ona tərbiyə verməklə cilalayıb brilyanta çevirmək olar. Bir çox valideynlərdə bu alınır. Allah bizə bu canı sadəcə olaraq yaşamaq üçün verməyib. Xeyr, hər insan müəyyən məqsədlə doğulur. Bu insan həyatda nəsə etməlidir. Bu hədəf ömrü boyu özünü onun xarakterində göstərir.

- Deməli, qismətə inanırsınız...

- Bəli, mən Allaha inanıram. Uşaqlığım Mirzə Fətəli Axundov küçəsində keçib. Evimiz Təzə Pir məscidinin yaxınlığında yerləşirdi, biz məhəllə uşaqları ilə onun həyətində futbol oynayırdıq. Məni böyüdən nənəm dindar idi. Nənəm məni də özü ilə məscidə namaz qılmağa aparırdı. Yadıma gəlir, Aşuralarda uşaqlarla sinə döyürdük. Heç nə başa düşmürdük, amma böyüklər nə edirdi, təkrarlayırdıq. Deməli, bu təsadüf deyilmiş. Bu günlərdə Dövlət Film Fondunun direktoru Cəmil Quliyev mənə gözəl bir yubiley hədiyyəsi verdi. O, Ümumittifaq Kinematoqrafiya İnstitutunun arxivindən mənim 1965-ci ildə çəkdiyim kurs işimi əldə edib. 54 ildən sonra mən ona bir daha baxdım... Tələbəlik illərindən mən daima çalışmağa can atmışam, ssenarilər yazırdım, çəkirdim. Mən ilk kurs işimi amerikan dramaturqu Henrinin "Sonuncu yarpaq" əsəri əsasında çəkmişəm. Diplom işi kimi məşhur fransız dramaturqu Jan Anyunun "Torağay" əsərini aktyorluq fakültəsinin tələbələri ilə səhnəyə qoydum, alman yazıçısı, Nobel mükafatı laueratı Henrix Bölün "Gözləmə vaxtı" əsərinin radio-tamaşasını hazırladım. Yəni, bütün işlərimi Qərbi Avropa yazıçılarının əsərləri əsasında hazırlayırdım. Diplom işimi çəkmək üçün Bakıya gələndə, düşünürdüm ki, artıq avropalaşmış adam necə Azərbaycan filmi çəkəcək? İlk qısametrajlı diplom işimi Salam Qədirzadənin "Payız yarpaqları" pyesi əsasında çəkdim. Bu filmdə iki yaşlı adamın həyatından bəhs olunur. Bundan sonra tammetrajlı diplom işi üçün "Bir Cənub şəhərində" əsərini götürdüm. Bu filmin personajları əsl azərbaycanlılardır. O cür avropalı yazıçıların əsərlərindən sonra milli filmin çəkilməsi artıq genlərin işi idi, bu, insanın qanında olmalıdır. Götürək Tofiq Quliyevi, ömrünün yarısını Moskvada yaşayıb. Moskva Konservatoriyasında oxudu, sonra aspirantura illəri, oranı da bitirəndən sonra qalıb orada işlədi. Bakıya qayıdandan sonra yazdığı bütün əsərlərdən azərbaycançılıq süzülür. Milli ruh heç vaxt itmir. Bu, qanda ya var, ya yoxdur. Mən bu gün də tələbələrimə deyirəm ki, "uşaqlar, ekranlara milli xarakteri çıxarmaq lazımdır".

- Bir məsələ də var ki, əsl azərbaycanlı xarakteri həm Sovet, həm də müasir dövrümüzdə çəkilən filmlərdə tam mənasında göstərilməyib. Razısınızmı?

- Mən bu fikirlə razılaşmıram. Senzuranın pis vaxtında da, indi də filmlər çəkirəm. Hər şey rejissordan asılıdır. Əsas məsələ azərbaycanlıların başqa millətdən nə ilə fərqləndiyinin dərinliyinə getməyi bacarmaqdadır. Bizi fərqləndirən adət-ənənələrimizin, milli mədəniyyətimizin artıq genimizə hopmasıdır. Sovet dövründə SSRİ-nin hər yerində eyni formada binalar tikilir, mənzillərə eyni fabrikin mebelləri alınırdı, eyni zavodun pal-paltarını, avtomobillərini alırdıq. Amma yenə də başqalarından fərqlənirdik. Mən şadam ki, bizim filmlərimizdən azərbaycançılıq ruhu aydın hiss olunur. Biz dünya ekranlarına çıxmaq üçün bu amildən həmişə istifadə etməliyik. Şükürlər olsun ki, bizi dünyada tanıdan muğamımızı qoruya bilmişik. Muğamın əsasında peşəkar Azərbaycan musiqisi meydana çıxdı. Üzeyir bəy Şərqdə ilk operanı muğamların əsasında bəstələdi. "Koroğlu" kimi opera milli musiqinin əsasında yazılıb. Qara Qarayev, Fikrət Əmirov, Tofiq Quliyev, Niyazi, Rauf Hacıyev- bütün bəstəkarlarımızın xəmiri muğamla yoğrulub. Onlar muğamı müasir musiqinin timsalında dünya səviyyəsinə qaldırdılar...

- Bayaq ilk işinizdən bəhs etdiniz. Həmin filmi seyr edərkən, o dövrün tələbə Eldar Quliyevinin işini necə qiymətləndirdiniz?

- Mən özüm-özümə qiymət verməyi bacarmıram. Amma mənə o dövrdə rejissor kimi özümü aparmağım, fantaziyam çox maraqlı idi. O filmdə formalist priyomlar, gedişlər var.

"Bu gün mən daha çox Gəncə ləhcəsində danışıram"

- Eldar müəllim, bu yerdə bir az gənclik xatirələrinizdən danışaq...

- Mən özümü hələ də gənc sayıram, qocalmamışam ki! Gənclik barədə onu deyə bilərəm ki, Moskvadan gələndə, kinostudiyada sevinib, məni elə də böyük həvəslə qarşılamadılar. Bir neçə ay işsiz qaldım, mənə film vermədilər. Elə məqamlar oldu ki, mən Bakıdan üz döndərib getdim. Kiyevdəki dostlarım məni ora dəvət etdilər, getdim. Başa düşürdüm ki, Kiyevdə azərbaycanlı olduğum uçun çətin olacaq, heç kəsə lazım olmayacağam, amma onlar mənə iş vermək istəyirdilər. Lakin valideynlərimin böyük təkidindən sonra qayıtdım. Bakıya qayıdandan sonra mən Kinematoqrafiya İttifaqının sifarişi ilə diplom filmləri çəkməyə başladım. Diplomumu müdafiə edəndən sonra Moskvada artıq məni tanıdılar və oranın təkidi ilə kinossenari fakültəsinin tələbəsi Rüstəm İbrahimbəyovun diplom işini -"Bir Cənub şəhərin"dənin ssenarisini verdilər. Mən işlədiyim dövrdə kinostudiyanın rəhbərliyi bir neçə dəfə dəyişdi. Bu rəhbərlərin arasında mənə xoş münasibət göstərənini, dalbadal film sifariş verənini görmədim.

- Səbəb nə idi?

- Deyirdilər ki, Eldar Avropa düşüncəlidir.

- Bəs, Tofiq müəllim kömək etmirdi?

- Tofiq müəllim nə etməli idi? Mən bu barədə ona, ümumiyyətlə, danışmırdım. Mən musiqiçi olsaydım, köməklik edərdi...

- Atanız sizin musiqiçi olmağınızı istəyirdimi?

- Məncə, yox. Sadəcə olaraq bu gün musiqi alətində çalmağı bacaranlara həsəd aparıram. Bunu etməyi çox arzulamışam. Təəssüf ki, bu məndə alınmadı...

- Tofiq müəllimin hansı mahnısına çox qulaq asırsınız?

- "Üzüyümün qaşı", "Bəxtəvər oldum" və Bakı haqqında yazdığı mahnılara daha çox qulaq asıram. Baxmayaraq ki, bütün filmlərə musiqini sifarişlə bəstələyib, amma heç vaxt yazmaq xatirinə yazmayıb. O, əsərlərinə şaxsiyyət kimi yanaşırdı. Bu səbəbdən onun mahnıları ölməzlik qazanıb. Onun əsərlərində hamımızın içində olan notlar olduğuna görə hər kəs rahatlıqla onları dinləyir, həzm edir. Onun musiqisi, əsərləri humanist, mülayimdir.

- Geriyə baxanda, 70 ildə nələr üçün darıxıb, nələrə görə təəssüflənirsiniz?

- Nədənsə, mənə 70 yaşım olduğunu tez-tez xatırladırsınız... Bu illərin hər anı, saniyəsi ilə bağlı müxtəlif unudulmaz xatirələrim var, amma memuar yazmaq fikrim yoxdur. Sizi əsas nə maraqlandırır? Nə olubsa, keçmişdə qalıb. "Bir Cənub şəhərində" filmi ekranlara çıxandan sonra o dövrün üç məşhur rejissoru Moskvaya yazdı ki, "bu antisovet filmini göstərmək olmaz, yığışdırmaq lazımdır". Mən onların adını heç vaxt deməmişəm, demərəm də...

- Hər halda, söhbət 60-cı illərin ortalarından gedirsə, o dövrdə məşhur rejissorlarımız elə 2-3 nəfər idi, onları təxmini müəyyən etmək olar...

- Yox, lazım deyil. Onlarla sonradan dostlaşdım...

- Soruşmadınızmı ki, nə üçün bunu etmisiniz? Hər halda, zarafata da salıb soruşmaq olardı...

- Yox, mən buna ehtiyac duymadığıma görə heç nə soruşmadım.

- Tofiq Quliyevin yaradıcılığında Bakı mövzusu önəmli yer tutur. Və sizin də ilk böyük işiniz Bakıya həsr olunub. Burada nəsə bir bağlılıq var. 60-cı illərdə insanlar artıq bu gün-sabah kommunizmin baş tutacağını gözlədiyi bir vaxtda ekranlara köhnə Bakı adət-ənənəsi çıxır...

- Kimin nə gözlədiyini bilmirəm, mən heç vaxt kommunizmin olacağına inanmamışam. Əslində, bu ssenarinin istehsala buraxılması bir uğur idi. Və bu filmdə mən özümdən heç nə uydurmamışam, nə var, onu da göstərmişəm. Filmdəki personajların prototiplərini mən həyatda tanıyırdım. Ümumiyətlə, Bakı mənə həmişə doğmadır, əgər filmdə imkan düşərsə, köhnə küçələrdən kadrlar salıram. Bununla belə, mən özümü bütöv azərbaycanlı sayıram. Anam gəncəli idi, yayda ora gedirdim. Bu gün mən daha çox Gəncə ləhcəsində danışıram. Ona görə heç vaxt Azərbaycanı bölgələrə bölməmişəm.

"Qoy torpaqlarımızı alaq, "rembo"lar çox çəkiləcək"

- Köhnə filmlərinndən hansını bugünkü reallıqda çəkmək istərdiniz?

- Belə filmlər var. Ümumiyyətlə, filmlərimin ən sərt tənqidçisi özüməm. Film çəkmək çox çətin prosesdir. Teatrda belədir ki, tamaşadan-tamaşaya dəyişiklik etmək olur. Filmdə isə adamın beyninə min fikir gəlir, lakin onlardan biri lentə köçürülüb qalır. Filmi 4-5 aya çəkirsən və bütün bu müddət ərzində müxtəlif vəziyyətlərdə olursan- bir gün xəstələnirsən, başqa bir gün nəyə görəsə bərk əsəbiləşirsən, və yaxud beyninə gözəl ideya gəlib, amma hansısa xırda texniki nöqsan üzündən onu ürəyin istədiyi kimi lentə ala bilmirsən. Qismətə inandığım üçün düşünürəm ki, bu filmin taleyi belə yazılıbmış. Yazıçılar deyir ki, əsərlərim mənim övladlarımdır. Filmlər də uşaq kimidir, çəkirsən, ekranlarda böyüyür. Uğurlu alınır, çox yaşayır və yaxud əksinə, zəif alınır, tez ölür, unudulur.

- "Girov" filminiz çox tənqid olundu...

- Əvvəla, deyim ki, mən elə bir yaradıcılıq nümunəsi eşitməmişəm ki, birmənalı şəkildə hamı tərəfindən bəyənilsin. Filmin ssenarisi real hadisədən götürülüb. Belə bir hadisə Qazaxda baş verib. Qadın erməni girovunu həqiqətən buraxıb, mən o qadınla fəxr elədim. Bu addımı yalnız güclü insan ata bilər. Mən istəmirəm ki, bu filmi televiziyada göstərsinlər. Çünki televiziyada bəzən bir - iki kadr kəsilir, bu da filmin ideyasına böyük təsir edir. Filmdə girov erməni olsa da, mütləq yaşamalıdır. Çünki bu girovu verib ermənilərdə əsir olan ərini buraxdıracaq. Qonşuları onu ermənini qoruduğuna, onun qayğısına qaldığına görə çox qınayırlar, incidirlər. Amma o, ərinə, uşaqlarının atasına görə onu qorumağa, qayğısına qalmağa məcburdur.

- Qadının ermənini yataq otağına buraxması daha çox tənqid atəşinə tutuldu. Mentalitetə görə, yataq otağına yad kişi buraxılmamalıdır kimi ifadələr işləndi...

- Erməni olanda nə olar, qadının ona insan kimi yanaşmasına, qayğısına qalmasına cavab verməlidir. Ona görə də öz növbəsində qadına ev işində kömək edir. Filmdə aydın görünür ki, yataq otağına o təsadüfən girir, ikinci dəfə qayıdanda, otağın qapısı bağlı olur, yəni, olmaz. Mentalitetin nə olduğunu gözəl bilirəm. Amma kino incəsənətdir, güzgü yox, böyüdülmüş şüşədir. Hollivudda bu gün kino çəkilir ki, gərək amerikalılar o filmin quruluşçu rejissorunu vətən xaini elan etsinlər. Və yaxud, bir də görürsən ki, 10 nəfər düşdü birinin üstünə, amma o, hamısının leşini saldı. Davaların da çoxusu zavodlarda olur, amma bir nəfər fəhlə yoxdur. Bəs burada həqiqət harada qaldı?

- Yazılanlardan incimədiniz ki?

- Yox, sadəcə, insanların filmin ideyasını başa düşməmələrinə təəssüfləndim. Mən bütün dünyaya Azərbaycan qadınının necə möhkəm xarakterə malik olmasını göstərmək istəmişdim. Bu film bir çox beynəlxalq festivallarda nümayiş etdirildi. Karlovı-Varı, Kəlküt, Qahirədə keçirilən festivallarda yaxşı qarşılandı. Onu da deyim ki, "Girov" pul verilib alınan azsaylı filmlərdəndir. Filmi alıb Varşavada premyerasını etdilər. Yeri gəlmişkən, bu günlərdə mənə Çexiya mətbuatında filmlə bağlı dərc olunan resenziyaları göndəriblər. Bu reseziyalarda filmə 4 ulduz verilib. Avropa standartlarına görə, bu, yaxşı film deməkdir. Ən yaxşı filmlərə 5 ulduz verirlər. Karlovı-Varıda festivalda olanda, məndən soruşurdular ki, sizdə Ermənistanla aranızda olan səs-küy hələ qurtarmayıb? İnsanlar artıq Qarabağ məsələsini unudublar, adi səs-küy kimi bilirlər. Mən faciəmizi onlara öz dillərində başa salmağa çalışmışam.

- 70-ci illərdə ABŞ-da "Vyetnam sindromu" hökm sürdüyü bir vaxtda ekranlara "Rembo" çıxdı. Bir rejissor kimi, sizin düşüncəniz mənə maraqlıdır, əgər biz sülh yolu ilə Qarabağı qaytarsaq, "Rembo"nu necə çəkəcəyik?

- Bu gün hamımız görürük ki, prezidentimiz gecə-gündüz bu məsələnin həlli istiqamətində çalışır. Məncə, indiki dövrdə aqressiyadan uzaq olmalıyıq. Hirsli başda ağıl olmaz. Mən bir daha azərbaycanlıların müharibə dəhşəti ilə üzləşməsini istəmirəm. Düşünürəm ki, azərbaycanlıların qanı indiyədək kifayət qədər axıb. Bununla yanaşı, prezidentimiz həmişə deyir ki, sülh yolu ilə alınmasa, başqa yollarla torpaqlarımızı qaytaracağıq.

- Sizcə, bizdə "Qarabağ sindromu" yaranmaz ki?

- Qoy torpaqlarımızı alaq, "rembo"lar çox çəkiləcək. Əslində, mənim ermənilərə yazığım gəlir, bu münaqişəylə özlərini pis vəziyyətə qoydular. Onların bugünkü vəziyyətlərini mən mazaxizm adlandırıram. Onlar Sovet dövründə də ağlayırdılar ki, biz bədbəxt xalqıq, indi də ağlayırlar. Azərbaycan xalqı bu qədər faciələrlə üzləşdi, bir dəfə də olsun, ağlaşma qurmadı, yazıqlıq göstərmədi. Sadəcə, vəziyyət belə alınıb. Rusiya 300 il monqolların əsarətində oldu, indi ruslar haradadır, monqollar harada? Mən əminəm ki, o torpaqlara mütləq qayıdacağıq. Onlar qorxurlar ki, sülh yaransa ermənilər hamısı Azərbaycana qaçacaqlar, orada adam qalmayacaq. Bu, baş verəcək, mütləq, inanın.

- Avtomobillərə yaman həvəsli olduğunuzu deyirlər. Ən çox hansı markanı bəyənirsiniz?

- Mən çox avtomobil dəyişməmişəm. 1977-ci ildə İraq konsulluğu iki avtomobilini satışa çıxardı. Biri yapon avtomobili, digəri də "Mercedes" idi. Heydər Əliyev birinci katib idi, dedi ki, "Mercedes"i kinostudiyaya verin, filmlərin çəkilişində istifadə olunsun. Kinostudiyanın direktoru Cəmil Əlibəyov Mərkəzi Komitəyə məktub yazdı ki, "həmin avtomobildən ildə uzağı bir dəfə filmdə istifadə etmək olar, bu qədər pulu boş yerə nə üçün xərcləyək? İcazə verin, bu maşını Eldar Quliyevə verək, çəkiliş olanda da istifadə edək". Heydər Əliyev də icazə verdi.

- Havayı verdilər?

- Yox, mən təzə "Volqa" almağı planlaşdırırdım. "Volqa" onda hardasa 9 min rubl idi. O pulu "Mercedes"ə verdim. Onu 1989-cu ilədək sürdüm, sonra bir "Jiquli" aldım. Bir müddət "QAZ-31", son vaxtlar da "Toyota" sürürəm.

- "Cip"di?

- Yox, mən o boyda maşını neynirəm, sedandı -"Camry". Bu maşın məndə artıq 4 ildir, cəmisi 17 min kilometr yol gedib. İşə, oradan da evə sürürəm. Yayda bir-iki dəfə rayonlara getmişəm.

- Yol polisləri incitmir ki?

- Tanıyanı da olur, tanımayanı da. Saxlayıb, pul cəriməsi yazanı da olur. Eləsi də var, baxıb deyir ki, "üzün tanış gəlir". Mən heç vaxt tanışlıq vermirəm, cəriməmi ödəyib gedirəm.

İLTİFAT

Ekspress.- 2011.- 5-7 fevral.- 19-20.