Yaddaşımızdakı səs...

 

   Şərqdə muğam dəsgahlarının ilk ifaçısı, səhnəmizin lirik Leylisi, ustad xanəndə, Azərbaycanın xalq artisti Sara Qədimovanın adı musiqi tarixinə qızıl hərflərlə yazılıb.

   Onun adı Cabbar Qaryağdı oğlu, Seyid Şuşinski, Hüseynqulu Sarabski, Həqiqət Rzayeva, Xan Şuşinski kimi görkəmli sənətkarlarla bir sırada çəkilir.

   Sara xanımla bağlı xatirələr xanəndənin yaradıcılığının tədqiqatçısı və yorulmaz təbliğçisi Çingiz Fərəcovun yaddaşına əbədi həkk olub. Sara Qədimova onun ən çox sevdiyi müğənnidir və deyir ki, ilk dəfə Sara xanımı yaxından 1956-cı ilin may ayının 28-də Şuşada görübmüş.

   "Hacı Məmmədov və Əbülfət Əliyevlə birlikdə Cıdır düzündə konsert verirdi. Biz, bir dəstə uşaq Sara xanımı həyatda, canlı olaraq yaxından gördüyümüz üçün fərəh və qürur hissi keçirirdik. Ona lap yaxndan tamaşa edirdik. Hamımızın əynindəki eyni rəngli, eyni formalı paltar Sara xanımın gözündən yayınmadı və kimliyimizlə maraqlandı. Uşaq evindən olduğumuzu biləndə, bizi bir-bir qucaqlayıb bağrına basdı".

   Çingiz müəllim deyir ki, böyük xanəndənin gözünün yaşarmasını indi də xatırlayır":Həmin gün axşam Sara xanım Əbülfət Əliyevlə birlikdə bizim yaşadığımız 5 nömrəli uşaq evinə gəldi. Şəraitimizlə tanış oldu: təlim-tərbiyə məsələsiylə maraqlandı, yataq otaqlarımıza baxdı, yeməkxanada yeməyin keyfiyyətini yoxladı və sair. Sevimli qonaqlarımız bununla kifayətlənmədilər. Elə həmin axşam Sara xanım biz uşaqlar üçün konsert verdi. Bütün qonum-qonşular da onu görmək, dinləmək üçün uşaq evinə gəlmişdilər. Sara xammın ifa etdiyi Şəfəqə Axundovanın "Hind qızı", "Qara tellər" və "Şahnaz" muğamının sədaları indi də qulağımdan getmir. Bizdən ayrılanda hamımızı bir-bir bağrına basıb öpdü".

   Çingiz Fərəcov o gündən Sara xanımla məktublaşmağa başlayıb: "Ona "ana" deyə müraciət edirdim. 1957-ci il mart ayının 21-də xəbər verdilər ki, Sara xanım uşaq evinə gəlir. Deyilən vaxt müğənni həqiqətən gəlib çıxdı. Fatma Mehrəliyeva da onunla bir yerdəydi. Amma bu adi səfər deyildi. Bizim üçün gözlənilməz hadisə baş verdi. Nə olsa yaxşıdır? Sara xanım hamımıza - 57 uşağın hər birinə rəngli kiçik alabəzək torba tikib gətirmişdi. Həmin torbaların içində o vaxtadək görmədiyimiz, adlarını az hallarda eşitdiyimiz şəkərbura, paxlava, müxtəlif şirniyyatlar var idi. Hər uşağa bir torba verdi. Hamımız sevinirdik. Bizə sanki dünyanı bağışlamışdılar.

   Uşaqlardan Atəş, Əhriman, Ayaz, Arzuman, Sehrimanla birlikdə torbanı çiynimizə asıb, Şuşanın küçələrini gəzirdik. Qürurla hamıya deyidik ki, bu hədiyyəni Sara xanım gətirib... Yaşa dolduqdan sonra daim onunla əlaqə saxlayırdım. Nə gizlədim, həmişə xeyirxah münasibətini gördüyüm Sara xanım həyatda mənə anadan, bacıdan artıq olub".

   Ötən əsrin 50-60-cı illəri Sara xanımın şöhrətinin gurlayan vaxtları idi. Onun ifa etdiyi "Tar çalan oğlan", "Ay işığında", "Pıçıldaşın ləpələr", "Ürəkdir sevən səni", "Nə vaxta qaldı" və onlarca başqa mahnılar dillər əzbəri idi.

   Sara xanımın oxusunu çətin unudarıq. Çox yaxşı yadımdadı, onun ifasında Hacıbaba Həsənovun "Xatirələr", Səid Rüstəmovun "Haralısan", ərəb dilində səslənən "Xəyalımın nuru", "Ya mayilə" və farsca yazılmış "Peşman olmuşam", "Mən baharam", "Getdim ki, getdim" mahnılarını dinləməkdən doymursan. O nəğmələr bizə doğmadan doğmaydı.

   Sara xanımı başqa ifaçılardan fərqləndirən bir sıra üstün cəhətlər var. Muğam sənətinin sirlərinə Şövkət Ələkbərova və Gülağa Məmmədovla birgə Hüseynqulu Sarabskinin sinfində aldığı dərslərdə yiyələnən Sara Qədimova peşəkar səhnədə ilk addımlarını atan gündən şöhrət qazanıb və sevilib. Ustad sənətkarın hər üç yetirməsi 1942-ci ildə indiki Musiqili Komediya Teatrının binasında verdiyi konsertdə "Rast" muğamını oxuyurlar. Sara xanım muğamın ən zil yerini ifa edir. Konsertdən sonra Hüseynqulu Sarabski səhnəyə çıxıb fikirlərini söyləyir: "Bu üç müğənninin böyük gələcəyi var. Şövkətlə Gülağa mahnı ifaçılığına daha çox üstünlük verib, onu davam etdirməlidir. Sara isə böyük muğam ustası olacaq. Onun həm bəm, həm də çox zil səsi var. Görünür, bu günlərdə Sara "Leyli və Məcnun" operasıda Leyli rolunu ifa etməyə dəvət olunacaq".

   1945-ci ildən başlayaraq gənc xanəndə "Mahur Hindi" və "Bayatı Şiraz" muğamlarını oxuyur. Bu zaman onun vur-tut 23 yaşı vardı. Az vaxtda məşhurlaşan, şöhrət qazanan Sara xanımın elə bir konserti olmazdı ki, Səməd Vurğun iştirak etməsin. Böyük şair onun sənətinə heyran idi. Xüsusilə Sara xanımın ifasında "Segah" muğamını dinləməkdən doymazdı. 1956-cı il mayın 27-də S.Vurğunun 50 illik yubileyi qeyd olunarkən, proqrama şairin sevdiyi muğam və mahnılar salınmışdı. Həmin gün Sara xanım konsertdə "Segah" muğamını oxumuşdu.

   O, şer, qəzəl vurğunu idi, beş yüzdən çox qəzəl bilirdi. Başda Xan əmi olmaqla, bütün müğənnilər onun bu qədər qəzəli necə əzbərlədiyinə təəccüblə yanaşır, heyrətlənirdilər. Sara xanım Bülbüldən sonra istər bəmdə, istərsə də zildə sözləri çox açıq, çox ayın tələffüz edən ikinci müğənni idi. Onda olan diksiya heç kəsdə yox idi.

   Sara xanım muğamlarımızın və mahnılarımızın ilkinliyini qoruyub saxlayan sənətkar kimi seçilirdi. Bu işdə onun tayı-bərabəri yox idi. O, mövqeyini bircə cümləylə, amma dolğun şəkildə əsaslandırırdı: "Əgər xalq bu mahnını yaradıb, ona öz möhürünü vurubsa, ona ikinci bir əlavənin edilməsinə ehtiyac qalmır".

   Hüseynqulu Sarabski, Zülfü Adıgözəlov, Seyid Şuşinski və Xan Şuşinski Sara xanımın sənət müəllimləri idilər. Ötən əsrin ortalarında ölməz sənətkar, təkrarsız müəllim Seyid Şuşinski gənc ifaçının əməyinə yüksək qiymət vermişdi":Heç bir qadın müğənni muğamları Sara xanım kimi füsunkarcasına oxuya bilmir. Onun səsi muğamlarımıza yatımlıdır. Füzuli və Şirvaninin qəzəlləri Sara xanımın səsinə çox yapışır".

   Azərbaycan incəsənəti tarixində qadın müğənnilərin heç biri Sara xanım qədər muğam ifa etməyib, Onun ifasında radionun qızıl fondunda 7 muğamın - "Şur dəsgahı", "Mahur Hindi", "Xaric segah", "Bayatı Şiraz", "Segah", "Qatar", "Şahnaz"ın lent yazıları saxlanılır. Sara xanım ilk qadın sənətkardı ki, "Şur", "Mahur Hindi" muğamlarını dəsgah halında başdan-ayağa ifa edib. Seyid Şuşinski deyirmiş ki, "Qatar" muğamını Sara xanım kimi füsunkar oxuyan ikinci bir müğənni tapılmaz.

   Sara xanımı muğam ifaçılığındakı üstünlüklərini nəzərə alan üç görkəmli sənətkar - Fikrət Əmirov, Niyazi və Mehdi Məmmədov 1956-cı ildə onu opera və balet teatrına dəvət edirlər. O, burada Leylinin və Əslinin parlaq səhnə obrazlarını yaradır. Sara xanım xanəndə-aktrisa kimi fəaliyyət göstərdiyi təqribən on il müddətində Əlövsət Sadıxov, Əbülfət Əliyev, Qulu Əsgərov və başqa görkəmli ifaçılarla tərəf-müqabil olur.

   Misir Ərəb Respublikasmm prezidenti Camal Əbdül Nasir, Türkiyənin keçmiş prezidenti Süleyman Dəmirəl Sara xanımın sənətini yüksək qiymətləndirirdilər. Azərbaycana birinci səfəri zamanı Sara xanımı dinləyən Süleyman Dəmirəl 29 il sonra onu şəxsi qonağı kimi Türkiyəyə dəvət etmişdı.

   Rəşid Behbudovdan sonra 1950-60-cı illərdə Sara xanım qədər xarici ölkələrdə ən çox konsert verən, dünya xalqlarının mahnılarını ifa edən ikinci bir müğənni yox idi. O, 22 ölkədə Azərbaycan incəsənətini təmsil etmişdi, İran, İndoneziya və Efiopiyanın dövlət mükafatlarına laiq görülmüşdü.

   Sara Qədimovanın bənzərsiz, ürəyə yatımlı və çox geniş diapazonlu, yaddaqalan səsi vardı. Belə yüksəkəyarlı səs ona bütün muğamları və çətin mahnıları oxumağa imkan verirdi. Məsələn, "Bayatı Şiraz" muğamını tamam dəsgah oxumaq hər qadın ifaçının işi deyil. Hətta bəzi kişi müğənnilər belə "Bayatı Şiraz"ın öhdəsindən ustalıqla gələ bilmirlər. Muğamın axırıncı hissəsi çox zil səs tələb etdiyindən ifaçı çətin vəziyyətə düşür. Nədən ki, qışqırıq səsinin köməyilə bir təhər nəsə eləməyə çalışanların "hünəri" açıq-aydın görünür. Bu anda onların üz-göz əzələlərinin gərilməsi, daxili, psixoloji gərginlikləri tamaşaçılarda təəssüf hissi yaradır. Sara xanımsa heç bir çətinlik çəkmədən muğama yekun vurmaqla gurultulu alqışlarla mükafatlandırılmağı bacarırdı.

   Korifey müğənni hər mahnını repertuarına daxil etməzdi. Yaşa dolan çağlarında bu barədə söhbət düşəndə zarafatla deyərdi: "Bu yaşımda "Kəpənək", "Çay" kimi ucuz mahmlar oxuyum? Bəs eşidənlər, tanıyanlar mənə nə deyər, qınamazlarmı?"

   Çox mürəkkəb mahnılara üz tutardı. Məsələn, Şəfiqə Axundovanın "Məhəbbət təranələri", "Axı mən nə dedim" və "Lirik mahnı"sı, Hacıbaba Həsənovun "Xatirələr"i, xalq yaradıcılığına məxsus "Qara qaşın vəsməsi", ara-sıra səslənməyinə baxmayaraq, nəqarətindəki xırdalıqları heç bir müğənninin təkrar edə bilmədiyi "Nə vaxta qaldı" (müəllifi - Qənbər Hüseynli) mahnısı bu qəbildəndi. Məhz bu mahnıları heç kəs Sara xanım kimi ifa edə bilməyib. Və yeri gəlmişkən, həmin bəstələr təəssüf ki, bu gün demək olar oxunmur. Vaxtilə Sara xanımın ifasında səslənən bir sıra mahnıları Şövkət Ələkbərova və Fatma Mehrəliyeva lentə yazdırsalar belə, sonra onun efirə getməsindən özlərinin imtina etməsi təsadüfi deyil.

   Bir sıra fəxri mükafatlarla təltif edilən Sara Qədimova Azərbaycanın zəngin musiqi tarixində özünə layiq yer tutub. Oxuduğu muğamlar, xalq və bəstəkar mahnıları, dünya xalqlarının nəğmələri musiqi yaddaşımıza əbədi həkk olub.

   Sara xanımın ifasında səkkiz muğam dəsgahı, dörd yüzdən artıq xalq, bəstəkar mahnısı, o cümlədən iyirmi beş xarici ölkə nəğməsi lentə alınaraq Dövlət Səs Yazıları Arxivində və Azərbaycan Televiziya və Radio Verilişləri QSC-nin qızıl fondunda qorunur. Bu qiymətli sənət inciləri milli mədəniyyətimizin parlaq nümunələri kimi daima yaşayacaq.

 

   (ardı var)

 

 

   Seymur Elsevər

 

   Ekspress.- 2011.- 19-21 fevral.- S.14.