Aytokya

Mircavad Mircavadov haqqında

(əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

Məqalə Azərbaycanın görkəmli rəssamı Mircavad Mircavadovun həyat yoldaşı tərəfindən lent yazısına köçürülmüş xatirələri əsasında hazırlanıb. Böyük rəssamın həyatı və yaradıcılığı barədəki fikirləri ilk dəfə mediada - "Ekspress"də çap olunur.

Mirhəşimin gələcəyimlə bağlı qurduğu xəyalları, ümidləri puç olub dağılandan sonra mənə "erkək eşşək" deyirdi.

Xalam oğlu Rasimə, qardaşım Tofiqə, Toğrul Nərimanbəyova və başqa rəssamlara dönə-dönə tapşırmışdı ki, məndən uzaq gəzib-dolaşsınlar, bu namərd sizi cəhənnəmə aparacaq, ona qulaq assanız, nə pulunuz, nə də ad-sanınız olacaq. Dostlarımın məni səbrlə, diqqətlə dinlədiyini görəndə kinayə ilə "müştəhid" ayaması taxdı...

Atam mənə müharibə elan etmişdi, dəriləri qurutmaq bəhanəsiylə mənim otağıma yığırdı, tərpənmək, xoşagəlməz iydən nəfəs almaq olmurdu. O, məni yaradıcılıqdan ayırmaq istəyirdi, amma mən nəzərdə tutduğum natürmortu çəkib tamamlayırdım. İşlədiyim zaman fırçalarımı onun dərilərinə sürtüb təmizləyirdim, əlbəttə, o, bu yağlı boya ləkələrini görürdü, nədənsə susurdu, ləkələri silib təmizləyirdi. Sonra təzədən mənə qarşı hücuma keçirdi və yenə köhnə əhvalat təkrar olunurdu. "Oxdan p..., p... ox" - onun doğma övladları haqqında fikri beləydi. Bir dəfə bizə balaca bir çəpiş bağışlamışdılar, mən onu öz əllərimlə yemləyirdim, süd içirdirdim, çöldən təzə ot yığıb gətirirdm, çəpiş mənə isinişmişdi, gəlib yanımda yatırdı, mən evə gələndə üstümə atılırdı, əlimi yalayırdı. Valideyinlərimə tapşırmışdım ki, çəpişi kəsmək fikrinə düşməsinlər, bir dəfə evə gələndə çəpiş məni adəti üzrə qapıda qarşılamadı, qızardılmış çəpiş mətbəxdə masanın üstündəydi. Mən valideyinlərimi söyüb biabır elədim, qapını arxamca çırpıb evdən çıxdım, uzun müddət sərsəri kimi küçələrdə dolaşdım, hirsimi cilovlaya bilmirdim, evdəkilərə nifrət eləyirdim, ən çox da anama acığım tuturdu, axı anam mənə söz vermişdi, mən də ona inanmışdım... Vərəm xəstəliyinə tutulub, qırx yaşında qarıya bənzəyən anama həmişə yazığım gəlib, hər səhər tezdən durub kerosinkada yemək bişirir, həyətdə soyuq su altında qab-qacaq yuyurdu,. Bizim hər şeyimizi əlimizdən almışdılar, biz "1 May" küçəsində "Fantaziya" hamamının yaxınlığında darısqal otaqlarda yaşayırdıq...

Petrarka Lauraya, Dante sevgilisi Beatrisaya sonetlər həsr ediblər, Leyli Məcnun məhəbbəti... mən doğulanda valideyinlərim xoşbəxt idilər. Onda anam tamam başqa bir qadın olub - ucaboylu, gözəl gümüşü atlas libaslı xanım - mən onu səssiz filmlərdə gördüyüm qadınlara bənzədərdim... Ona elə heyran idim ki, mənimlə danışan zaman sözlərin mənasına varmırdım. Bir dəfə anamı həmən parlaq libasda güzgü önündə özünə baxdığı məqamda yarıaçıq qapıdan seyr edirdim, balaca səfeh qız kimiydi, amma nədənsə çox xoşbəxt görünürdü, elə bil günəş rüzgarının və ya maqnit burulğanının sirrini tapmışdı...

Nadir hallarda teatr görərdik, qonaq gedərdik və ya qonaq qəbul edərdik, mən dayəm Praskoviya ilə evin yan tərəfində yaşayırdım. Dayəm "ladanka", "prosvira", "kuliç", "kaftan", "oknis", "skufeyka", "qovet" kimi sözlər işlədərdi, çox sonralar mən bu sözlərin mənasını anladım... Pravoslav bayramlarında onunla pəhriz yeməkləri yeyərdik - mən bu yeməkləri xoşlamasam da, dayəmlə həmrəy olduğumu bildirirdim. Bir yaşımdan səkkiz yaşıma qədər o, mənə ana kimiydi, biz bir çarpayıda yatardıq, mən nədənsə qorxanda, ya da sevinəndən dayəmin ağuşuna sığınardım...

Yenə rəng, kətan lazımdı mənə, yenə anamdan pul istəyirəm, o, döşəməyə üç manat tullayır, əlbəttə üç manat çox azdı, amma mən əyilib üç manatı yerdən götürürəm - "Sağ ol, Zeynəb". Mən həmişə özümü onun qarşısında günahkar hiss etmişəm, amma bütün məhrumiyyətlərə dözərək yaradıcılığımdan qalmamışam; çox şeydən könüllü olaraq imtina etmək məcburiyyətində qalmışam. Yalnız ev işlərində ona kömək etməyə çalışmışam, dediyim kimi, atam eqoist idi, qardaşımın isə əlindən bir iş gəlmirdi, anam qıcıqlanırdı - "Harda qırılar, qırılar" - elə bil özünə ölüm arzulayırdı...

Xəstəlik onun ciyərlərini "yemişdi", ağır həyat şəraiti öz işini görmüşdü, xəstəxana çarpayısında ağrıdan qıvrılırdı...

Onun yanında oturub başını dizimin üstünə qoyurdum, elə bir mən yox, o, mənim uşağımıydı...

Anam kakao istədi, fincanı onun dodaqlarına toxundurdum, iki qurtum aldı, Zeynəb ah çəkdi və bir qədərdən sonra mənim qollarım arasında sakitcə gözlərini yumdu...

Cəmi iki həftə əvvəl əlində bir dəstə gül tanımadığım bir adamla xəstəxananın həyətində oturmuşdu. Bir-birinin üzünə baxan iki insan profili, birdən külək anamın şalının bir tərəfini havaya qaldırdı, həmən adam ehtiyatla ona şala bürünməsinə yardım elədi. Mən xəstəxananın həyətində durub uzaqdan onlara baxırdım. Məni doğan qadın xəstəxana həyətində şala bürünüb oturmuşdu, həmən anda ona yaxınlaşmağa cəsarətim çatmadı...

Palatanın qapısında peyda olan həkim soruşdu: "Onun qızıl dişləri var?" - "Bəli, on səkkiz dənə" - qohumlarım cavab verdilər. Qızıl dişlər haqqında düşünməyi belə onlara qadağa elədim. "Puldu, axı, sənin cibində bir manat da yoxdu" - məni dilə tutdular. - "Heç kim onun qızıl dişlərinə toxunmayacaq" - dedim. Şəfqət bacısı anamın çənəsini bağladı, cənazəni mələfəyə büküb evə gətirdik. Üç nəfər qaldıq - molla, Lyuba və mən, hardasa saat on birə yaxın molla acdığını bildirdi, yemək istədi, evdə ancaq çay və qənd vardı, arvad qonşudan çörək, yağ və bir yumurta aldı, molla o dəqiqəcə yeməyə girişdi, yumurtanı yüngülcə kətilə vurdu (hər halda evdə cəsəd vardı), yumurta sınmadı, bir də, bir də... yenə yumurta sınmadı, Lyuba yumurtanı sındırmaq istədi, tərslikdən yenə yumurta sınmadı ki, sınmadı, bizi gülmək tutdu. Mən mollaya çəkic verdim, molla yumurtaya bir çəkic vurdu, yumurta əzilib yeyilməz hala düşdü...

Mən otağa çəkilib şinəbubun çiynini qucaqlayıb hönkür-hönkür ağladım, eyni zamanda gülməyim də gəlirdi...

İlan yuvasına (Rəssamlar İttifaqı) girmək istədiyimi bildirəndə arvadım üzünü pəncərəyə tutdu.

- Qorxma, mənim amazonkam, sənin Ziqfridin səni məyus etməyəcək! Nə çəkəcəyəm? Öz Fatmadiyyəmi yaradacağam, bu məhəbbətdi axı, onlar məhəbbəti güllələmirlər.

- Əlbəttə, onlar belə gərəksiz şeyə güllə-barıt sərf etməzlər, sadəcə olaraq ona tüpürərlər...

İnadkar tərs oğlunun hoqqalarından bezmiş hirsli vaxtında anamın üstümə atdığı üç manatın həyatımda böyük rolu olub, Rəssamlar İttifaqına daxil olmaq qərarına gəlməkdə o üç manata borcluyam. Amma mən özümü yalan korroziyasından, o dövrün yarımhəqiqətindən qorudum. Bədəli ağır olsa da, bu, mənə müyəssər oldu...

Biz təbiətdən ayrılmışıq, onun dilini unutmuşuq, kor kimi vurnuxuruq... İoronim Bosx bunu gözəl təsvir edib, Ekklezist də bunu söyləyir. Sibir şamanlarının döşlükləri həyat və ölüm haqqında bir-birinə bənzəyən realistik şəkillərdən daha dolğun informasiya verir. Sənin beynin səslərlə doludur - gülüş və ağlaşma səsləri sənin beynini doldurub, beynini dolduran səslər sənə əzab verir, ürək döyüntülərinin ritmi pozulur, narahatlığın olmur, yuxun ərşə çəkilir, təxəyyül koleydoskopundasan, duyğu və düşüncələr foto kimi aşkarlanır - rəng, həcm, forma, plastika və kompozisiya əsəri ideyasını müəyyənləşdirir...

1945-ci ildə mən özüm üçün Freydi kəşf elədim, Freydin kitabını cibimə qoyub dağların ən uca zirvəsinə qalxdım, mən Freydlə zirvədəydim - bunu ifadə etmək olmur, - ruhum qanadlanıb uçurdu... Elə o zamanlar haqqımda şayiələr yayıldı, guya mən dəli rəssamam, guya daşları rəngləyib Xəzər dənizinə atıram. İlahi, bu şayiələri yayanlar nə axmaq adamlardı, onların kinayələrində necə bir mütləq azadlıq ideyası gizləndiyini belə anlamırlar - orijinal və xoşdu...

Məni yaradıcılığa sövq edən qüvvə nədir, bu mövzular hardan gəlir? Sən ilk təəssüratları çox uzaqdan alırsan, sənin şüuraltının dərinliklərində onların izi itir. Həyatın fasiləsiz axarına düşürsən, yüz dəfə ölüb yenidən dirilirsən. Rəssam divanə və aqildi. Dəlilik və iradə bir-birinin içindədir - yalnız ilk baxışda adama elə gəlir ki, bu, mümkün olan şey deyil. Rəssam kahin və sehrbazdı. Rəssam gələcəyi görən adamdı. O, yaradıcılığı həyatdan üstün tutur. İncəsənət elmi qabaqlayır, yeni üfiqlər açır, insan oğluna özünü və ətraf mühiti dərk etməsində yardımçı olur, adi insanın nəzərindən yayınanları ona göstərir. Rəssam rəngkarlıq formaları vasitəsi ilə həyatın mənasını arayır, şüuraltının dərin, gizli qatlarına baş vurur, hansısa bir möcüzə sayəsində sənin özünün və sənin əcdadlarının həyat təcrübəsi, hətta bu dünyadan ötəki dünya və daha nələr, nələr... sənət əsərində öz əksini tapır...

Rəssamlıq peşə deyil, Allah vergisidir. Allah rəssama pəhləvan gücü, möhkəm cansağlığı versin, ağır sənət yollarında öz sözünü demək üçün sənətkar uzun ömür yaşamalıdır...

Mən ömrü səxavətlə xərcləyənlər fəsiləsindənəm, ömürdən illər udmaq naminə heç vaxt gücümə qənaət etməmişəm. Min illərdi insanlar gənclik eliksiri axtarırlar. Mən kömək edə bilərəm - tapdığım eliksiri sizinlə bölüşürəm, mənim tablolarıma baxın, onları qurtum-qurtum için, onlarda mənim qanım var, onlarda mənim nəbzim döyünür, mənim gilqamış həyatsevərliyim hopub onlara, bu ölümsüzlük eliksirini başınıza çəkib doyunca için, bu bulaqdan içib yanğınızı söndürün, hələ ki, insan bir parça ətə çevrilməyib, axı mən Bethovendən, Heminqueydən, Sezanndan dərs almışam.

Miflər, əfsanələr və folklor rəmzləri - mən qeyri-şüuri olaraq onlara qovuşmuşam. Onlar mənim təhtəlşüurumda mövcuddurlar.

Mənim sevimli bəstəkarım Vaqner qədim alman əfsanələrinə çox gözəl bələd olsa da, öz yaradıcılığında onlardan sərbəst şəkildə istifadə edib. Markesdə bu bir qədər fərqlidir və mənim yaradıcılığıma yaxındır, şüuraltının diktəsi ilə işləyirsən, sonra baxıb görürsən ki, hər şey öz yerindədir - obrazla çox orijinal uzlaşan məntiq də, ideya da var.

Yadımdadı, hələ yeniyetməlik çağlarımda məni nəsə narahat edirdi, həyatın mənası haqqında düşünürdüm - niyə, nədən ötrü biz bu dünyaya gəlmişik?..

On beş yaşımda şəhərdən uzaqlaşıb tənha, boş yerlərə gedirəm, şəhər kənarı - müqəddəs Bibi Heybətin dəfn olunduğu Şıx kəndi.

İşığa, ilahi nura, dəniz qoxusuna, küləyə, quru budaqların səsinə qovuşmaq üçün gözlərim önündə məhz bu relyef, boz təpələr, asketik mənzərələr olmalıydı. Uzun illərdən sonra yaradıcılıq əzablarından üzülmüş bir halda həmən yerlərdə dolaşmağa getdim. Balaca bir hücrə gördüm, içəri girdim, heç kim yox idi, döşəmə təmiz idi, yorulmuşdum, uzandım, yerdən sərinlik gəlirdi, bəlkə torpaqdan enerji axırdı mənim canıma, qəribə bir yüngüllük, rahatlıq duyurdum, sonra yuxuya getdim... Yuxuda bir adam gördüm, adam xoşbəxt görünürdü, yanında qumlar üstündə bir qadın uzanmışdı. Şikəst adam əlini arkalar arasından baxan itə sarı uzadır, şikəst adam bir canlıya rast gəldiyinə sevinir. Bir kənarda işıq şəklində Ruh. Onlar Ruhu görmürlər. Amma Ruhun burda peyda olması onlara ümid işığı bəxş edir. Bu yuxunun təsiri ilə bir kompozisiya işlədim, əsərə "Ümid işığı" adı verdim, əsəri Salvador Dalinin ruhuna bağışladım...

(ardı var)

Adil Mirseyid

Ekspress.- 2011.- 2-4 iyul.- S. 14.