Aytokya

Mircavad Mircavad haqqında

(əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

Məqalə Azərbaycanın görkəmli rəssamı Mircavad Mircavadovun həyat yoldaşı tərəfindən lent yazısına köçürülmüş xatirələri əsasında hazırlanıb. Böyük rəssamın həyatı və yaradıcılığı barədəki fikirləri ilk dəfə mediada - "Ekspress"də çap olunur.

Tez-tez qədim insan məskəni Qobustana qayaüstü rəsmlərə baxmağa gedirəm - bura açıq səma altında muzeydi. Konkret formalardan uzaqlaşmağa ehtiyac duyuram, neolit incəsənəti məni daha şərti ifadə vasitələrinə gətirib çıxardır, mən tədricən predmetsiz təsvirə yaxınlaşdım.

İrihəcmli sement barelyeflər işləyirdim, onları Azərbaycan heykəltəraşlığının arxaik formaları ilə əlaqələndirirdim. Abşeronun Buzovna kəndində şəhər mədəniyyətindən uzaqlaşıb təbiətin qoynuna sığındım, bu təbiət uşaqlıqdan mənə doğma idi, burda mən öz stixiyamda idim, şimal küləyi xəzrinin tüğyan etdiyi qumlu dəniz sahilində, əncir ağacları arasında tənhalıqda doğmalardan və ənənələrdən uzaq xoşbəxt ömür sürmüşəm, on il göyüzü altında asudə nəfəs almışam. İndiyəcən nə bilirdimsə, nə öyrənmişdimsə, nəyə nail olmuşdumsa, hamısını bir kənara atmaq qərarına gəldim, hər şeyi yenidən başlamalıydım, dəyişməliydim - ilan dərisini dəyişən kimi. Burda sənət və həyat haqqında xaotik düşüncələrimə aydınlıq gətirdim, hisslərim duruldu - təbiətlə qaynayıb qarışdım. Əsərlərimi tədricən məhv edirəm, axırda hamısını yandırdım. Artıq otuz yaşımı haqlamışam. Durumumu aydınca xatırlayıram, amma haqlı deyildim, o vaxta qədər bir sıra doğrudan da yaxşı lövhələr yaratmışdım, lövhələrimi yandırmağımın səbəbi isə daima özümdən narazılığım olub. O lövhələri məhv etdiyimə görə peşmançılıq hissi keçirirəm, buna bir şeylər duyuram, amma yəqin ki, çox da peşman deyiləm. O zaman mənimlə ünsiyyətdə olmaq, fikir mübadiləsi etmək mümkün deyildi, özüm özümə qarşı çıxırdım, içimdəki qarşıdurma mənə əzab verirdi, olduqca əsəbiydim. Van Qoqun sözləriylə özümə təsəlli verirdim. Van Qoq deyir: "Rəssam müqəddəsdir və quduz köpəkdir". Bəli, mən əzablı bir prosesdən keçirdim. Metamorfoza. Və mən hər şeyi yenidən, ibtidaidən, insanlığın başladığı yerdən - neolitdən başlamaq qərarına gəldim. Bu istək məni Qobustana, qayaüstü rəsmlərə yönəltdi. 1951-1952-ci illər idi. Rəssamlardan Qobustana gedən ilk adam mən olmuşam, çox çətinliklə, özü də ikinci səfərimdə qayaüstü rəsmləri tapdım. Sonralar rəssamları dəstə-dəstə Qobustana ekskursiyaya apardım. Qarşımda qədim insanların yaşayış məskəni vardı, onlar bu sərt qayalar arasında yaşayıblar, ov ovlayıblar, ocaq qalayıblar. Düzü, rəsmlər çox da xoşuma gəlmədi, başqa ölkələrin reproduksiyalarında daha yaxşılarını görmüşdüm, gördüyüm reproduksiyalarda heyvan rəsmləri hərəkətliydi.

Məkan! Tarixə qədərki kataklizmalar nəticəsində yaranmış qəribə formalı dağlar, qayalar...

Mən öz işlərimdə o qayaların ruhunu, vulkan püskürmələrini, dağların cizgilərini, onların nəhəng formalarını və dinamizmini təsvir etməyə çalışmışam. Məhz bu illərdə Kamal tez-tez yanıma gələrdi. Kamal Əhmədov. Onun güclü təbii potensiyası, fəhmi vardı, mən ona vaxt ayırmağa qızırğalanmırdım, çünki o, buna layiq idi. Mən Kamal üçün natürmort qurardım, onun işləməsini izləyərdim, bu rəssamın müvəffəqiyyətləri məni ürəkdən sevindirirdi. Şillerin "Quldurlar"ı ona bütün Şekspirdən xoş gəlirdi, Pasternakın şeirlərini sevirdi,.. Mətin iradəsi, məqsədyönlülüyü və sənət eşqi, dövranın kəc rəftarına baxmayaraq, onu irəli, zirvələrə doğru aparırdı.

Buzovnada böyük şitlər üzərində smola ilə lövhələr yapırdım. Rəngkarlıqda nitroemaldan istifadə edirdim, bəzən qum vasitəsi ilə relyefli təsvirlər işləyirdim, relyefli təsvirlərdə ağacdan, metaldan və s. faydalanırdım. Bundan başqa sement heykəllərim də vardı. Heykəlləri açıq səma altında işləyirdim... mən xoşbəxt idim... deyəsən elə bil ki xoşbəxt idim... Bu əsərləri bir pedaqoqun bağ evində işləyirdim, o, ali məktəblərdən birində marksizm-leninizm fənnindən dərs deyirdi. Günlərin bir günü mənim əcaib əsərlərimə baxıb "bu antisovetizmi burdan rədd elə, yoxsa özüm onların axırına çıxacağam" dedi. O zaman mənim yaşamağa yerim yox idi, pedaqoqun bağ evində yaşamaq zorundaydım. Lövhələri harasa başqa bir yerə daşımağa pulum da yoxdu, bu cəmiyyət mənim əsərlərimin cəlladı olub. Bəzi lövhələrimi şəhərə, anamın evinə aparmaq istədim, amma şitlər relyeflərin ağırlığından sındı, lövhələrin rəngləri töküldü, bitum qopdu...

Bir neçə irihəcmli rəngli abstraksiyanı yaxınlıqda yaşayan buzovnalı tərtibaçı rəssam Arifin yanında qoydum. Bəzən Arif özünü elə aparırdı ki, guya məni tanımır, mənim lövhələrimi də öz adına çıxıb lovğalanırdı, mən də onun hap-gopuna barmaqarası baxırdım. Bir neçə ildən sonra onu tok vurub öldürdü, mənim lövhələrim yoxa çıxdı, onların izinə düşə bilmədim... haçansa, hətta mənim ölümümdən sonra belə onları axtarsalar... əldən-ələ keçib uzaqlara satılsalar da, eybi yox, təki bu lövhələr yaşasınlar, bir çox lövhələrimi torpağa basdırıb gizlətməli oldum, bir xəritə cızıb əsərlərimi basdırdığım yeri işarələmişdim, fəqət xəritəni itirdim. Orda əncir ağacının altında sementdən yapdığım heykəllər vardı, sement heykəllər də yoxa çıxdı, onların sonrakı taleyi haqqında səhih məlumatım yoxdu. Bağ sahibi öz torpağında üzümlük salmışdı... Yalnız yeddi lövhəni sağ-salamat şəhərə, anamın evinə gətirib çıxara bildim. Anam başqa evə köçdü və mən nəhayət ki, yenidən işləməyə başladım. O qədər məhsuldar işləyirdim ki, əsərlərimi qoymağa yer tapmırdım, üç iri, ağır abstrakt kompozisiyanı sındırmalı oldum. Axır ki, şəhərdən on beş km uzaqda, Əhmədlidə mənə balaca bir emalatxana verdilər, ən ağır absrakt kompozisiyamı ora apardım, pilləkənlərin darlığı ucbatından kompozisiyanı ikinci mərtəbəyə qaldırmaq mümkün olmadı, onu emalatxanalarımızın foyesində yerləşirdik, bədxahlar tez bir zamanda onun axırına çıxdılar. Onu yandırdılar. Səhər zibillikdən qara smola tüstüsü qalxanda nə baş verdiyini anladım. Qədim Sufi Həmid məzarlarından əlvan, şəffaf boyalarından ölümdən sonrakı həyatın varlığına inam ümidi süzülür. Mən düşüncələr içində tərəddüdlə "ölü" sözü yazıram. Ölülər canlıdır (canlı olan bəlkə yalnız real mövcud olandır), mən isə xəyalətəm, mən kabusam - Uitmen belə deyir. Onun şeirləri hüdudsuz göy qübbəsi altında məzar əsirliyindən qurtulmuş kimi görünən uca baş daşlarının günəşə ölümsüzlük himni oxuduğu bu yerlərə çox yaraşır. Uzun illər keçəndən sonra həyatın mübarizədən ibarət olduğunu anladım. Mübarizənin müxtəlif üsulları mövcuddur. Sənət gözlənilməz eksperimentlərlə insanları heyrətləndirməli, məlum ənənəvi çərçivələrdən kənara çıxmalıdır. Bethoven deyir: "Əgər mənim içimdə Ruh danışırsa, hansısa lənətə gəlmiş bir skripka vecimə deyil".

Qədim Çində belə sənətə əzabkeş ürəyin əks-sədası deyərdilər...

Dar mənada milli sənət anlayışı mənə yaddır. Dünya mədəniyyəti masştabında onun nəfəsi çatmır. Mənim sənətim həyatdan, sağlam dünyagörüşündən qidalanır, incəsənətdə buna az-az rast gəlirik, ələlxüsus da müasir zəmanədə bu, nadir keyfiyyətdir. Amma mən heç zaman bu məziyyətlərlə kifayətlənməmişəm, həmişə demişəm ki, mən nəhənglər nəslindənəm, ayaqlarım torpaq üzərində möhkəm dayanıb, başım isə kosmosdadır. Mənim sənətimin etiraf olunması zamanın işidi, mənim zamana ehtiyacım var, Qulliver asanlıqla liliputların düşüncəsində yer ala bilməz. İndi biz yaşa dolmuşuq, indi kimin kim, nəyin nə olduğu üzə çıxır. Hər şey göz qabağındadı, hər şey aydındır. Bizdə gözdən pərdə asanlar var, özlərini elə aparırlar ki, guya onlar bu dünyanın adamları deyillər. Nitşe yaxşı deyir: "Boşboğazlara qulaq asmayın, amma baxın görün onlar nəynən yaşayırlar, necə yaşayırlar".

Hər cür məhrumiyyətə rəğmən həyatı öz içimdən keçirərək təsvir etməyə can atıram. 1907-ci ildə Pikasso "Avinon qızları"nı yaratdı. Bu əsər yeni sənət partlayışıydı. Pikasso yeni sənət anlayışı ilə əski sənət arasında sınır çəkdi. Bu, yeni estetikaydı, əsər otuz il nümayiş etdirilmədi. Pikasso "yaxşı zövqə ölüm" elan elədi. Futuristlər, dadaistlər, pop-art rəssamları bu şüarı havada qapdılar. Pikasso dahi avanqardistdir. Müasir rəssamların heç biri ondan yan keçməyib.

Velaskesdən, Püssendən, Delakruadan, Manedən, Kurbedən improvizələr sadəcə olaraq ağılasığmazdır. Peyzajların, natürmortların, portretlərin rəng ritmləri, plastikası... Obrazlar və ruh... Kubizm... Siyah-bəyaz işıq-kölgə effektləri, bu rəsmin Paqaninisi Rembrandtın ofortaları, Dürerin qravürləri ilə, Qoyyanın son dövr yaradıcılığı ilə yanaşı dayana bilər. Nils Bor deyib: "Bu ideya dahiyanə sayıla biləcək qədər ağılsız deyil".

El Qreko dörd yüz il öz tamaşaçısını gözlədi, Delakruaya çirkinliyin apostolu dedilər, Maneyə güldülər, Van Qoq sağlığında bir əsər atıb, Qogen... bu mövzunu çox uzatmaq olar...

"Bu dəfə o, Tanrını, Yaradanı tapdı" - bu sözləri Folkner Heminqueyin "Qoca və dəniz" əsəri haqqında söyləyib. Bu fikir rəngkarlıq sənətinə də aiddir...

Gənclik maksimalizmi ilə həyatın naqisliklərinə qarşı çıxırsan, gəncliyə xas səbirsizliklə tərəddüdlər içində vurnuxursan, həyata üsyan edirsən, dünya ilə savaşırsan, həyat sənə ədalətsiz görünür, amma zaman keçdikcə anlayırsan ki, sən izaholunmaz qarşısında acizsən, kamil insan deyilsən və dünyanı qınamağa dəyməz, Rembrandtın tablosundakı yolunu azmış oğul kimi Yaradanın qarşısında hüznlə boyun əyirsən, qəlbinə bir rahatlıq, əmin-amanlıq hakim kəsilir, necə ki, Bethoven bunu Doqquzuncu simfoniyada ifadə edib...

P.S. Ötən əsrin 80-ci illərindən Gennadi Brijatyukun Əhmədlidəki emalatxanasına gedib-gələrdim. Mircavad ilə Gena qonşu idilər, Mircavadla onda tanış olduq, amma bu tanışlıq salam-sağoldan uzağa getmədi. Gena Əhmədlidən "Baksovet"ə köçdü...

Sonralar rəssam Kamal Əhmədlə Mircavadı bir neçə dəfə ziyarət etdik. Mircavad Kamalın xatirini çox istəyirdi.

Yadımdadı, sovet sənətşünası Mürsəl Nəcəfov Mircavadı "ifşa edən" bir məqalə yazmışdı, məqalə böyük hay-küyə səbəb olmuşdu, gənc rəssamlar Mürsəl müəllimə savaş açmışdılar. Səhhət Veysov Mircavad yaradıcılığı haqqında dəyərli bir yazı yazdı. Məmməd İsmayılın baş redaktoru olduğu "Gənclik" jurnalı yazını çap elədi...

Kamal Əhməd, Aydın Əfəndi və mən Mircavadın yanına getdik, ustadın əsərlərinə baxdıq, uzun-uzadı söhbət etdik, Aydın Əfəndi və mən rəssama öz şeirlərimizi oxuduq.

Bakıda Mircavadın ilk fərdi sərgisi açılmışdı - Aydın Əfəndi Mircavada şeir ithaf etmişdi. Aydın rus dilində yazırdı, mən o şeiri tərcümə elədim, şeir ustadın xoşuna gəlmişdi.

İndi nə Gennadi Brijatyuk, nə Mircavad, nə Kamal Əhməd, nə də Aydın Əfəndi var, Səhhət Veysov sağdı, gec-gec görüşürük, gedib Şamaxıda yaşayır özüyçün.

İllər nə çabuq ötüb keçir, ötüb keçən illər ürəyimizdə çapıqlar buraxıb əbədiyyətə qovuşur. Mən fatalist adamam - Kamal Əhmədin, Gennadi Brijatyukun, Mircavadın, Van Qoqun, Rene Maqrittin... rəsmləri ilə mənim şeirlərim arasında mistik bir bağlılığın olduğuna inanıram. 1985-ci ilin may ayında Mircavadın rəsmləri önündə yazdığım misraları xatırlayıram və bu anda mənə elə gəlir ki, ustad səsimi eşidir.

kimdi qurd döşü əmən

bu uşaq kimdi allah

hardan gəlib hara gedir bu uşaq

söylə ustad

nədir istedad

şeytan nədi, mələk nədi

tale nədi, fələk nədi

dahiliklə divanəlik arasına uzanan

qıl körpüdən

necə keçdin qaranlıqda sən

sən bir günəbaxansan

bəlkə bizim hamımızdan

göyüzünə yaxınsan...

Adil Mirseyid

Ekspress.- 2011.- 9-11 iyul.- S. 14.