Mir Cəfərin məhkəməsi necə hazırlanmışdır

Məmmədəmin Şəkinski

Azərbaycanda ötən əsrin ən qalmaqallı və indiyədək ətrafında söz-söhbətlərin dolaşdığı məhkəmələrdən biri Mir Cəfər Bağırovun məşhur məhkəməsi olmuşdur. Tanınmış yazıçı-tədqiqatçı Teyyub Qurban bu məhkəmə, onun necə və kimlərin sifarişi ilə hazırlanmasını arxiv materialları əsasında araşdırıb.

(əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

Bağırov və Şəkinski

Arxivlərin yaradılması, saxlanılması və sistemləşdirilməsi həmişə Azərbaycanın ağrılı problemi olmuşdur. Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Sovetinin (XKS) 17 iyul 1940-cı il qərarında bildirilir ki, bir sıra xalq komissarlıqlarının, mərkəzi orqan və müəssisələrin arxivləri günün tələblərinə cavab vermir, idarələrin arxiv materialları sahmana salınmayıb və pis şəraitdə saxlanılır.

XKS-nin arxivdən götürdüyümüz həmin qərarında deyilir:

"Arxiv materiallarının vəziyyətinə və saxlanılmasına məsuliyyətsiz yanaşma nəticəsində qiymətli arxiv sənədlərinin mənimsənilməsi və korlanması hallarına yol verilib.

Yevlax, Bərdə, Ağdam, Şamxor, Zəngilan, İmişli, Dəvəçi, həmçinin Naxçıvan MSSR-in rayonlarında arxivlər hələ də müvafiq işçilərlə təmin olunmayıb, arxiv materialları qalaq halında anbarlara doldurulub və qorunması təmin edilməyib.

Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Soveti (XKS) Qərara alır:

1. Xalq komissarları Əliyev, Qasımov, Nağıyev yoldaşların, Ağdam, Yevlax, İmişli, Şamxor, Dəvəçi rayon icraiyyə komitəsi sədrlərinin nəzərinə çatdırılsın ki, onlar Azərbaycan SSR XKS-nin 1938-ci il 2 avqust tarixli qərarını yerinə yetirməmişlər.

2. Xalq komissarlıqlarının, idarə və təşkilatların rəhbərlərinə tapşırılsın ki, arxiv müdirlərinə bilavasitə komissarın və ya sədrin özünə və ya müavininə tabe olan şöbə müdiri hüququ versinlər, təcili olaraq arxivləri münasib otaqlarla və avadanlıqla təmin etsinlər.

3. Azərbaycan SSR Xalq Daxili İşlər Komissarlığının Arxiv şöbəsinə tapşırılsın ki, AzFAN və digər elmi-tədqiqat müəssisələri ilə əlaqəli surətdə respublika mətbuatı səhifələrində xüsusi qiymət daşıyan tarixi arxiv sənədlərini dərc etsin.

4. Bu qərarın yerinə yetirilməsinə nəzarət Azərbaycan SSR Xalq Daxili İşlər Komissarlığının Arxiv Şöbəsinə həvalə edilsin.

Azərbaycan Xalq Komissarları Sovetinin sədri T.Quliyev."

Qayıdaq 1960-cı ilə. Məruzə ətrafında çıxışlara başlanılmamışdan əvvəl söz Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin katibi Zərifə Şükürovaya verilmişdir. O, Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsi, respublikanın Ali Soveti Rəyasət Heyəti və hökuməti adından müşavirə iştirakçılarını təbrik etmiş, sonra da fərqlənmiş arxiv işçilərinə Azərbaycan SSR Ali Sovetinin Fəxri Fərmanlarını vermişdir. Fasilədən sonra çıxışlar davam etmişdir:

QƏZƏNFƏR MEHDİYEV - Partiya İnstitutu və partiya arxivinin kollektivi adından müşavirə iştirakçılarını səmimi qəlbdən təbrik edirəm. Arxivlərdə zəngin tarixi sənədlər elmi tədqiqat mənbəyidir. Bu arxiv materialları əsasında neçə-neçə elmi əsərlər yazılmışdır. Bizim ümdə vəzifəmiz bundan ibarətdir ki, arxiv materiallarından maksimum istifadə olunması üçün tam şərait yaradaq.

NİSƏXANIM KAZIMOVA (Şamaxı rayon arxivinin müdiri) - Arxiv işi həyatın güzgüsüdür. Həyatı əks etdirən iş isə məsuliyyətli işdir. Beş aydır ki, bu vəzifədə çalışıram. Son iki ay ərzində Mərəzə rayonu üzrə köçürülmüş sənədləri qaydaya salıb başa çatdırmışam. Respublikamızın zəngin sənəd sərvətləri olan arxiv materiallarını göz bəbəyi kimi qorumağa söz verirəm.

MİRZƏLİ TAHİROV (Füzuli rayon dövlət arxivinin müdiri) - Azərbaycan arxivinin 40 illiyi şərəfinə 1960-cı ildə 52 fond üzrə 5 min 454 daimi saxlamalı sənəd qaydaya salıb, müşavirəyə gülərüzlə gəlmişəm. Mən 1959-cu ilin may ayında Füzuli rayon dövlət arxivini təhvil götürmüşəm. Arxivi təhvil götürəndə onun nə qədər pis vəziyyətdə olduğunu nəinki mən özüm, hətta Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin və Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti yanında Arxiv idarəsinin nümayəndələri də yaxşı bilirdilər.

Füzuli rayon dövlət arxivində 30 mindən çox qiymətli sənət saxlanılır ki, bu sənədlər rayonumuzun tarixi üçün, onun fəaliyyəti üçün ən qiymətli sənədlərdir. 2-3 aydan sonra rayonun tarixinə, iqtisadiyyatına, inkişafına dair elmi əsərlər yazmaq mümkün olacaqdır.

MEHPARƏ İSMAYILOVA (Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti yanında Arxiv idarəsinin baş elmi əməkdaşı) - Sənədlərin arxivlərə qəbulunda bir sıra nöqsanlara yol verilir. Bəzən idarə arxivləri dövlət arxivlərinə ikinci dərəcəli əhəmiyətsiz sənədləri təhvil verirlər, qiymətli sənədləri isə özlərinə saxlayırlar. Müəyyən vaxtdan sonra şöbə müdirinin dəyişməsi nəticəsində və ya digər səbəbdən çox mühüm qiymətli həmin sənədlər məhv olur. Rayon dövlət arxivləri bəzən ərazilərindəki xırda müəssisələrdən, məsələn, artel, kənd istehlak cəmiyyətləri, ticarət idarələri, tədarük kontorları və digərlərindən lüzumsuz sənədləri rayon arxivlərində cəmləşdirir, rayonun tarixi əks etdirən elmi sənədləri isə qəbul etmirlər. Kəlbəcər və Qasım İsmayılov rayonlarında belə halları aşkar etmişik.

Arxiv işçiləri mühüm məsələlərin həllini rayon icraiyyə komitələri qarşısında qaldırmalı, onların həllinə nail olmalıdırlar. Lakin bəzən belə faktlarla üzləşirik ki, arxiv müdiri icrakom sədrinin yanına getməyə çəkinir, bəzən də elə əhəmiyyətsiz məsələlər barəsində daşnışırlar ki, buna səmərəsiz vaxt itkisi demək olar.

VEYSƏL ƏLİYEV (Qutqaşen rayon dövlət arxivinin müdiri) - Rayon arxivində 17 ildir ki, işləyirəm. Bizim arxivin vəziyyəti əvvəllər çox pis idi, bütün lazımlı və lazımsız sənədlər arxivə doldurulmuşdu. İşə girişərək arxivi qaydaya salım. Hazırda 118 fondu tamamilə qaydaya salmışıq, 7 min lazımsız sənədi arxivdən xaric etmişik. Bütün sənədləri, arayışları ayrı-ayrı yığmışıq. Son vaxtlaradək vətəndaşlar arayış almaq üçün həftələrlə arxivə gəlirdilər. Möhkəm qayda yaradıldıqdan sonra isə hər bir arayış üçün vətəndaşlar 3 gündən artıq vaxt sərf etmirlər.

***

Respublikanın rayon dövlət arxiv müdirlərinin çıxışlarında Azərbaycanın ilk Baş Arxiv İdarəsinin ilk rəisi Məmmədəmin Şəkinskinin haqında da xoş sözlər deyilir: Şəkinski yoldaş şəxsən yerlərdə olur, bizə bilavasitə kömək edir. O, çox tələbkar olmaqla yanaşı, həssas və qayğıkeşdir.

Son dərəcə tələbkarlığı ilə yanaşı, yüksək dərəcədə həssas və qayğıkeş olan Məmmədəmin Şəkinski hansı vəzifədə olursa-olsun, Mir Cəfər Bağırovun təkrarı idi.

Dediklərimizi Azərbaycan Respublikası Dövlət Arxivində neçə-neçə fondlarda toplanılıb saxlanılan materiallar sübut edir. Yuxarıda göstərdiyimiz kimi, M.Şəkinski Azərbaycan SSR nazirlər Soveti yanında Baş Arxiv İdarəsinin rəisi vəzifəsinədək respublikanın Daxili İşlər Nazirliyi arxiv idarəsinə başçılıq etmişdi. Onun fəaliyyətinin bir illik hissəsi üzərində "1959-cu il" yazılmış qovluqda hifz olunmuşdur. Qovluğu bir gündəlik kimi varaqlayıram:

1959-cu il yanvarın 26-da M.Şəkinskinin hazırladığı aşağıdakı məktub Azərbaycan SSR daxili işlər nazirinin vəzifəsini icra edən X.Məmmədovun imzası ilə Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinə göndərilmişdir:

"Daxili İşlər Nazirliyinin Arxiv İdarəsi respublika ərazisindəki bütün mərkəzi, rayon və şəhər dövlət arxivlərinə, həmçinin nazirliklərin, idarə və müəssisələrin arxivlərinə təşkilati və elmi-metodik rəhbərliyi həyata keçirir. Bu arxivlərin sayı 1.500-dən çoxdur. Dövlət və idarə arxivlərindən çoxunun vəziyyətinin qənaətbəxş olmaması tələb edir ki, DİN-in Arxiv İdarəsi işçiləri tərəfindən onlara yerlərdə operativ köməklik göstərilsin.

Yuxarıdakıları nəzərə alaraq, eləcə də hər gün arxiv işçiləri tərəfindən metarialların Yasamalda yerləşən Mərkəzi Dövlət foto-fono-kino sənədləri arxivinə daşınmasını nəzərə alaraq, Sizdən xahiş edirik ki, Arxiv İdarəsinə yüngül avtomaşın ayrılmasına sərəncam verəsiniz".

Azəbaycan SSR Nazirlər Sovetinin sədri Vəli Yusif oğlu Axundovun göstərişilə Arxiv idarəsinə avtomaşın ayrılmışdır. Hökumət başçısı eyni zamanda "1.500-dən çox" arxivlərin dəqiq siyahısını hazırlamağı və təqdim olunmasını Arxiv İdarəsinə tapşırmışdır.

1959-cu il yanvarın 28-də layihəsi M.Şəkinski tərəfindən hazırlanmış hökumət qərarı qüvvəyə minmişdir:

"Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti

Qərar

Azərbaycan SSR dövlət arxivləri şəbəkəsinin təsdiqi barədə

Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti QƏRARA ALIR:

Azərbaycan SSR dövlət arxivləri şəbəkəsi təsdiq olunsun.

Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin sədri V.Axundov

Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti İşlər İdarəsinin müdiri N.Novruzov".

(ardı var)

Teyyub Qurban

Ekspress.- 2011.- 30 iyul-1 avqust.- S. 15.