"Qərbdə musiqimiz barədə kifayət qədər məlumat yoxdur"

Sənubər Bağırova: "Mən Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi deyiləm ki, bütün xanəndələrimizi xaricə göndərim..."

Azərbaycan xalqının mədəni sərvəti olan muğam minillərin o tayından damla-damla süzülə-süzülə, süzgəclərdən keçərək müasir dövrümüzə yetişib. Dünya xalqları Azərbaycanı milli sərvətimiz olan muğama görə tanıyır desək, çox da şişirtmiş olmarıq. İstedadlı xanəndələrimizin peşəkar ifasına görə muğam günü-gündən dünya səhnələrində yerini daha da möhkəmlədir. Artıq 8 ildir ki, Azərbaycan muğamı UNESCO-nun Qeyri-Maddi İrs Siyahısına salınıb. Bu işin zəhmətkeşləri sırasında tanınmış musiqişünas, sənətşünaslıq namizədi Sənubər Bağırova da var. Bizim Sənubər xanımla söhbətimizə də elə bu məqam rəvac verdi.

Azərbaycan musiqisinin səfiri...

- Sənubər xanım, sizi Azərbaycan musiqisinin səfiri adlandırırlar...

- Bu sözü mənə xaricdə çox deyiblər...

- Artıq 7 ildir ki, Azərbaycan muğamı UNESCO-nun Qeyri-Maddi İrs Siyahısına daxil edilib. UNESCO-nun Qeyri-Maddi İrs Üzrə Dövlətlərarası Komitəsinin üzvü kimi sizdən eşitmək bizim üçün maraqlı olardı: bu gün Avropada muğama münasibət necədir?

- Mən əvvəlcə bir neçə kəlmə ilə muğamın UNESCO-nun Qeyri-Maddi İrs Siyahısına salınması tarixçəsinə toxunmaq istəyirəm. 2002-ci ildə Azərbaycanın UNESCO-dakı nümayəndəsi Ramiz Abutalıbov təklif etdi ki, muğamın bu təşkilat səviyyəsində tanınması istiqamətində işə başlayaq. Sənədlər UNESCO standartları çərçivəsində hazırlanmalı idi. Bu fayla muğamın elmi tərifi, müxtəlif lent yazıları, disklər, videokasetlər daxil idi. Muğamın tarixi və bədii əhəmiyyəti haqqında 50 səhifəlik mətn yazdım. Bu ideyanın əsas təşəbbüskarı Ramiz Abutalıbov, hazırlayanı isə mənimlə Jan Dürinq olub. Mən milli ekspert kimi bu işə qatıldım. UNESCO-nun Qeyri-Maddi İrs Şöbəsinin müdiri o zaman Azərbaycana gəldi. Bakıda 3 gün qaldı, bu müddət ərzində mənə müxtəlif suallar verdi. Sonradan bildim ki, mənim hazırladığım mətndə toxunduğum məqamları o, əvvəlcədən şifahi soruşurmuş ki, nə dərəcə bunun elmi tərəfini bilirəm. Sonda mənə bir sual verdi ki, "siz necə sübut edə bilərsiniz ki, Azəraycan muğamı unikaldır, yəni, yalnız sizin xalqa məxsusdur?" Yəni, ərəb və ya fars muğamından törəmə deyil. Bu sual məni də çaşdırdı. Çünki biz uşaqlıqdan öyrəşmişik ki, Azərbaycan muğamı unikaldır, bunun isbatına ehtiyac yoxdur. Bunu biz aksiom kimi qəbul etdiyimizdən, onun sübutuna nə vaxtsa ehiyac olacağını düşünməmişik. Onda mən dedim ki, "hər xalqın öz dili olduğu kimi, musiqi dili də var. Heç kim deyə bilməz ki, bir xalqın musiqi dili başqasından üstündür. Bu bizim muğamdır, çünki Azərbaycan musiqi dilində ifadə olunur. Başqa xalqlar öz emosiyalarını musiqidə başqa dildə ifadə edirlər". Bu cavab onu qane etdi. Bundan sonra o da təklif etdi ki, namizədlik faylını hazırlamaq mənə tapşırılsın. 2003-cü ildə, həmçinin, İraq "makom"u və Özbək-Tacik "şaşmakom"u da bu siyahıya düşdü. Amma onu da deyim ki, 60-dan çox namizəddən 28-i Qeyri-Maddi İrs siyahısına qəbul edildi. Bu bir daha sübut etdi ki, Azərbaycan muğamının öz yeri var.

- 2003-cü ilə qədər Azərbaycan xanəndələrinin xaricdə kifayət qədər konsertləri olub. Bundan başqa, xanəndələrimizin xaricdə kifayət qədər albomları da buraxılıb. Məgər bunlar muğamımızın xaricdə tanınmasına bəs etmirdimi?

- İlk dəfə 1989-cu ildə Dünya Mədəniyyətləri Evi tərəfindən Parisdə Alim Qasımovun konserti təşkil edildi. Ondan sonra Fransada bir neçə konsertlər oldu və disklər buraxıldı. Orta və Şərqi Asiya musiqisi XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq Avropaya ayaq açmağa başlayır. Bu musiqi Avropa dinləyicisi tərəfindən tez zamanda qəbul edilir. Avropalılar ərəb, hind, çin, yapon və türk musiqisini dinləməyə böyük maraq göstərirlər. Muğam dedikdə, avropalılar ilk növbədə İran, ərəb və türk musiqisi kimi başa düşürdülər. Çünki Sovet İttifaqının dəmir pərdəsi Azərbaycan musiqisinin Avropada səslənməsinin qarşısını alırdı. SSRİ-nin digər Şərq xalqlarının musiqisi də Avropada elə də tanınmırdı. Halbuki ötən əsrin əvvəllərində Avropaya Şərq musiqiçiləri arasında ilk olaraq Qafqaz sazəndələri ayaq açıblar. Polşada, Fransada, Almaniyada Məşədi Fərzəliyevin konsertləri olub. Bundan başqa, Cabbar Qaryağdıoğlunun Avropada qrammafon valları istehsal olunurdu. Stalin dövründən başlayaraq Azərbaycan xanəndələrinin Avropa ilə əlaqəsi itdi. Avropada Azərbaycan muğamını çox vaxt İran muğamı ilə səhv salırdılar. Şərq ölkələrinə və ya sosialist respublikalara arada musiqiçilərimizin qastrolu təşkil olunurdu. Amma Avropada nadir hallarda konsertlər olurdu.

- Amma Fikrət Əmirovun "Şur" və "Kürd ovşarı" simfonik muğamları dünyanın bir çox məşhur konsert salonlarında ifa olunub...

- Bu, artıq 60-cı illər idi. Bu kimi hallar nadirən baş verdiyinə görə, Qərbdə Azərbaycan musiqisinə ekzotika kimi baxırdılar. Bu hal indi də var. 2010-cu iln noyabr ayında BBC radiosunun "Dünya yolları" verlişinin 10 illik yubileyində Qoçaq Əsgərov "Turan" ansamblı ilə çıxış elədi. Londonun nüfuzlu "Sonq layn" jurnalının baş redaktoru dedi ki, dünyada hind musiqisi deyiləndə, insanlar təxminən söhbətin hansı musiqidən getdiyini bilirlər. Türk, İran, ərəb, çin, yapon musiqisi də müəyyən mənada tanınır. Azərbaycan musiqisi isə sən demə, gizli xəzinə imiş. Yəni, muğamın UNESCO-nun siyahısına salınmağına baxmayaraq, hələ də Qərbdə musiqimiz barədə kifayət qədər məlumat yoxdur.

"Hamı elə bilir ki, bütün bu işləri Zəlimxan Yaqub edib..."

- Aşınq sənəti də UNESCO-nun həmin siyahısına qəbul edildi. Bildiyimə görə, aşıq sənətinin UNESCO-da qəbul olunması artıq məhz sizin əməyinizdir...

- Aşıq sənətinin UNESCO-nun Qeyri-Maddi İrs Siyahısına qəbul edilməsinin təşəbbüskarı Mehriban xanım, icraçısı mən olmuşam. Sənədli filmin ssenarisindən tutmuş, elmi mətnin yazılışı, arxiv materialları, köhnə lent yazılarının axtarışınadək bütün işləri təkbaşına etmişəm. O qədər əziyyət çəkdim ki, indiyədək özümə gələ bilmirəm. Bu iş məni o qədər yordu ki, hətta yadıma düşəndə yoruluram...

Bundan başqa, Fransada aşıqlarımızın konsertini təşkil etdim. Fransada, həmçinin, Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin dəstəyilə "Aşıq antologiyası" adlı iki diskdan ibarət albom buraxdırdım. Bir il sonra isə yenə də Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin dəstəyi ilə başqa bir aşıq antologiyası albomumu hazırladım. Hamı elə bilir ki, bütün bu işləri Zəlimxan Yaqub edib, ondan soruşanda da hər şeyi öz adına çıxır. Halbuki o, UNESCO-nun adını belə bilmirdi. Biz Fransaya gedib qayıdandan sonra soruşurdu ki, "mənə de görüm, biz getdiyimiz hansı təşkilat idi?.." Ümumiyyətlə, Zəlixan Yaqubun bu işə heç aidiyyəti yoxdur. Xaricdə hansısa bir şirkətin təklifi ilə disk buraxdırmaq hər kəsə nəsib olmur. Həm "Aşıq antologiyası", həm də Qoçaq Əsgərovun İngiltərədə, Avstraliyada disklərini buraxdırdım. BBC radiosunda Azərbaycan musiqisi ilə bağlı ingilis dilində 3 veriliş hazırladım.

- Daha hansı xanəndələrimiz xaricdə tanınırlar?

- Mən sizə məqalə göstərə bilərəm, orada qeyd olunub ki, Avropada Alim Qasımovdan sonra ən çox tanınan xanəndə Qoçaq Əsgərovdur.

- Mən bu sualı sizə verəcəkdim. Azərbaycanda Qoçaqdan yaşlı və ya gənc bir çox tanınmış xanəndə var. Amma yalnız Qoçağın Avropadakı çıxışlarının əsas təşkilatçısı sizsiniz. Niyə məhz Qoçaq?

- 2007-ci ildə onu mənim yanıma gətirdilər ki, biz istəyirik, Qoçaqla birlikdə xaricdə konsert verək. Mən ona qulaq asdım. Onun 3 oktava səsi var, bəmi, ortası və zili yerindədir. Hər xanəndədə bu olmur.

- Babək Niftəliyevdə, Təyyar Bayramovda, Abgül Mirzəyevdə də 3 oktava səs var...

- Babəkdə yaxşı zil səs var, bəmi yoxdur. Bir müddət əvvəl hansısa telekanalda Babəklə Qoçağın arasında yarış keçirildi, Qoçaq qalib gəldi. Mən deyərdim, Babəkdə aşıq səsi var, nəinki xanəndə. İlkin pis deyil. Amma deməzdim ki, Təyyarın səsi Qoçaqdan yaxşıdır. Qoçağın səsi kimi səs tembri azdır. Quru səs deyil. Elə ilk dəfədən onun səs tembri xoşuma gəldi. Bir də muğamda əsas səs deyil, axı. Mən Qoçağın elə oxumaqlarını eşitmişəm ki, çox vaxt efirə çıxanda elə oxumur. Onun Səmərqənddə birinci yer tutması da təsadüfi deyildi. Qoçağın Səmərqənd simpozi-umunda konsertləri çox vaxt axıra salınırdı. Mən şikayət etdim ki, çox gecdir, insanlar çıxıb gedəcəklər. Təşkilat Komitəsindən mənə dedilər ki, "narahat olmayın, heç kəs getməyəcək". Doğrudan da insanlar saat 12-dək qalıb ona qulaq asırdılar.

- Belə çıxır ki, ondan başqa Avropada məşhurlaşdırmağa layiq xanəndəmiz yoxdur?

- Bilirsinizmi, mən Mədəniyyət və Turiz Nazirliyi deyiləm ki, bütün xanəndələrimizi xaricə göndərim...

- Amma ən azından UNESCO-da söz sahibisiniz...

- UNESCO-da mənim işim başqadır. Sadəcə, öz əlaqələrimdən istifadə edərək Qoçağın konsertlərini təşkil edirəm.

- Bu əlaqələrdən başqa xanəndələr üçün də istifadə etməyə sizə nə mane olur?

- Bu, təkcə bir adamın işi deyil, bununla Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi məşğul olmalıdır. Bildiyimə görə, onlar da nə mümkündürsə, edirlər. Mən çalışıram ki, xarici prodüserlər, menecerlər, disk buraxan tanınmış şirkətlərin nümayəndələri özləri bizim xanəndələrimizlə əməkdaşlıq etməyə maraqlı olsunlar, gəlib onları axtarsınlar. Mən bu saat bu istiqamətdə öz şəxsi əlaqələrimdən istifadə edərək çalışıram. Məndən bir çox musiqiçilər inciyirlər ki, nə üçün onları da xaricə aparmıram. Başa sala bilmirəm ki, xaricilər xanəndəni özləri tanıyıb, bəyənib, dəvət edirlər. Siz internetdə maraqlansanız, görərsiniz ki, xarici mətbuat Qoçaq haqqında nə yazır. Alim Qasımovdan sonra Qoçağı Azərbaycanın ikinci musiqi eksportu adlandırırlar. Bilirsinizmi, Azərbaycanın özündə xanəndənin təkbaşına fəaliyyət göstərməsi, irəli getməsi çətindir. Müəyyən qruplaşmalar var. Özləri lazım bildikləri adamı qabağa çəkirlər...

"Qoçağın da bədbəxtçiliyi ondadır ki, ağdamlı deyil, Füzulidəndir"

- Bir dəfə tanınmış qadın xanəndələrdən biri şikayətləndi ki, muğamda "Ağdam qruplaşması" var. Ona da Arif Babayev rəhbərlik edir. O qruplaşmaya üzv olmayanlara tanınmağa imkan vermirlər. Bu doğrudurmu?

- Elə Qoçağın da bədbəxtçiliyi ondadır ki, ağdamlı deyil, Füzulidəndir.

- Siz başqa hansı qruplaşmaları görürsünüz?

- Qruplaşmalar var. Çox vaxt bir qruplaşmada başqa-başqa regionlardan olan xanəndələr olur. Mən heç vaxt bu barədə açıq danışmayacağam.

- Niyə, deyin, Azərbaycan cəmiyyəti də bilsin ki, milli musiqimizdə qruplaşma yaradıb xoşagəlməz söz-söhbətlərin yayılmasının səbəb-karı kimlərdir?

- Ümumiyyətlə, musiqi cəmiyyətin mədəni həyatının bir hissəsidir. Əgər cəmiyyətdə regional qruplaşmalar varsa, musiqi həyatında da olacaq. Amma mənim üçün musiqiçilərin və ümumiyyətlə, azərbaycanlıların regional mənsubiyyəti heç bir rol oynamır. Mən eyni həvəslə Gəncəbasar, Borçalı və Şirvan aşıqlarını və yaxud Qarabağ xənəndəsini geniş dünya auditoriyasına tanıtdırmağa çalışıram. Bu musiqiçilərdən çoxu mənə sağ ol deyir, lakin elələri də var ki, nankorluq edir. Misal üçün, dəfçalan Mahmud Salahla bir il ərzində üç antirepriz hazırladım. O isə hər yerdə danışırdı ki, guya əsas işləri o təşkil edib, mən isə, xaricə onun yanında tərcüməçi kimi getmişəm. Əslində, mənə o ölkələrdə (ABŞ-da və İngiltərədə) mühazirə oxumaq dəvəti gəlmişdi, quru-quru mühazirələr olmasın deyə, özümlə musiqiçilər apardım. ABŞ-a və İngiltərəyə Qoçaq da solist kimi getmişdi və onun xasiyyətinə orada bələd oldum. Siz bilirsinizmi ki, o, 15 yaşında könüllü müharibəyə gedib, yaralanıb da. Elə xanəndələr var ki, özlərindən çox razıdırlar, lovğadırlar. Amma Qoçaq tərbiyəli oğlandır. Mən özümdən 30 yaş balaca olmasına baxmayaraq, Qoçağa şəxsiyyət kimi hörmət edirəm. Mən özüm artıq-əskik danışmağı xoşlamıram deyə, Qoçağın da bu xüsusiyyəti mənə xoş gəldi. Bu, əsl kişi xasiyyətidir. Ailəsini tanıyandan sonra onların da nəcib insan olduğunu gördüm. Xanəndəlik sənətinə isə gəldikdə, düşünürəm ki, Qoçağın böyük gələcəyi var. O, daima üzərində işləyir və inkişaf edir. İnanıram ki, gələcəkdə o, Alim Qasımov kimi muğamımızı dünyada layiqincə təmsil edəcək.

- Azərbaycanda Beynəlxalq Muğam Festivalı keçirilir. Bir ekspert kimi bu festival barədə düşüncələrinizi öyrənmək maraqlı olardı.

- Nadir Axundovun keçirdiyi muğam müsabiqəsinin Beynəlxalq Muğam Müsabiqəsinə aidiyyəti yoxdur. Bu, Heydər Əliyev Fondunun iki ildən bir keçirilən növbəti televiziya muğam müsabiqəsidir. Sadəcə olaraq bu il Respublika Gənc Xanəndələr Müsabiqəsi ilə üst-üstə düşdü. Mən, ümumiyyətlə, yerli xanəndələrimizin Beynəlxalq Muğam Festivalında iştirakı üçün seçimin aparılmasının əleyhinəyəm. Belə çıxır ki, kimlərinsə əlinə "o olmasın, bu olsun" üçün imkan düşür... Düşünürəm ki, xaricdən gələn sənətçilər kimi, yerli xanəndələrə də beynəlxalq müsabiqədə iştirak etmək hüququ verilməli idi. Qoy, kimlərin bu müsabiqədə qalıb-qalmayacağına beynəlxalq münsiflər heyəti qərar versin. Hərçənd bunun da yalnız adı beynəlxalq jüridir. Çünki heç bir müsabiqədə 3-4 yerli mütəxəssis jüriyə salınmır. Bizim beynəlxalq muğam festivalımızda isə münsiflər heyətinin 4 üzvü yerli nümayəndə, 3 nəfər isə xaricidir. Ona görə də belə tərkibli jürinin qərarları təbii ki, hər yerdə qeyri-obyektiv qəbul olunacaq.

- Elə keçən dəfə Təyyar Bayramovun da 1-ci yerə layiq görülməsindən sonra çoxlu söz-söhbət yarandı. Deyilənə görə, "Ağdam qruplaşması" Təyyarın əməkdar artist adı alması üçün Babəkin 1-ci yerə layiq görülməsinə imkan verməyib...

- Mən bu barədə heç nə deyə bilmərəm...

- Axı, elə bil bu cavab səmimi olmadı...

- Mənə elə gəlir ki, bu söhbətimizdə həddindən artıq səmimi cavablar verdim. Mən heç bir qruplaşmada olmadığımdan, kimlərinsə dediyi sözlərin sonradan mənim dilimdən eşidilməsini istəmirəm. Bircə onu deyə bilərəm ki, siz dediyiniz söz-söhbətləri mən də eşitmişəm. Onların nə dərəcədə həqiqət olması barədə isə fikir yürütmək artıq məncə, qeybət kimi çıxır. Mən isə həmişə fakta əsaslanıb mühakimə yürüdürəm. Fakt olmayan yerdə hansısa fikir yürütməyi özümə layiq bilmirəm.

Təyyara gəldikdə isə, çox mədəni, savadlı oğlandır. İnanmıram ki, Təyyar kimi oğlan belə söhbətə getsin. Sadəcə, mən bir şeyə üzülürəm ki, Azərbaycan muğamı artıq UNESCO səviyyəsində dünyada tanınır, amma daxilimizdə bu sənəti şəxsi ambisiyalardan ötrü istifadə etməyə başlayıblar. Əslində, bu da təbiidir, insan övladı çiy süd əmib...

İLTİFAT

Ekspress.- 2011.-5-7 mart.- 19-20.